Funkcjonalizm w religioznawstwie
Funkcjonalizm - kierunek badawczy w antropologii kulturalnej, socjologii, etnologii i religioznawstwie, który był reakcją na ewolucjonizm i dyfuzjonizm. Funkcjonalizm przeciwstawiał ewolucjonistycznym rekonstrukcjom następstwa form kultury w czasie (rzeczywistość tłumaczona jest jako rezultat rozwoju, któremu podlegają przedmioty i zjawiska) i dyfuzjonistycznym rekonstrukcjom wędrówki elementów kultury w przestrzeni (nawarstwiania się „kręgów kulturowych”) postulat analizy funkcji elementów w ramach danej kultury i kultury jako całości zintegrowanej.
Za twórców funkcjonalizmu uznaje się Bronisława Malinowskiego (1884-1942) i Alfreda Radcliffe-Browna (1881-1955), zaś jego kontynuatorami byli Edward Evans-Pritchard (1902-1973), Rymond Firth i Edmund Leach.
Najlepiej swą teorię przedstawił Malinowski w swej pracy Naukowa teoria kultury. W ujęciu Malinowskiego kultura to aparat instrumentalny służący zaspokojeniu potrzeb ludzkich, który jest całościowym i zintegrowanym systemem złożonym z oddziałujących na siebie instytucji, w którym zależności między elementami mają charakter funkcjonalny. Kultura - pisał Malinowski - jest „integralną całością składającą się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, twórczych zasad różnych grup społecznych, ludzkich idei i umiejętności, wierzeń i obyczajów”. Kultura pozwala osiągnąć człowiekowi pewien poziom życia, poziom wyższy od zwierzęcego, rozumiana więc być musi jako środek osiągnięcia celu, czyli instrumentalnie lub funkcjonalnie.
Takie właśnie funkcjonalne znaczenie mają także magia, mit i religia, które są elementami każdej kultury. Malinowski uważał, że nie istnieje społeczność w której nie występowałaby magia i religia, obok których jednak zawsze pojawia się element techniczny, naukowy. Przy czym „ magia i religia nie są jedynie doktryną lub filozofią, lecz specjalnym sposobem postępowania, podejściem pragmatycznym, na które składa się zarówno rozum, uczucie, jak i wola. Jest to zarówno sposób działania, jak i system wierzenia, zjawisko społeczne, jak i przeżycie osobiste.
Magia podobna jest do nauki gdyż opiera się na przekonaniu, że można nad naturą zapanować jeżeli zna się magiczne prawa nią rzadzące. Religia natomiast wyraża chęć zjednania sobie sił natury, wynosi ona człowieka ponad poziom magii utrzymując swą niezleżność względem nauki, której magia musi ustapić. W obrzędzie magicznym cel jest zawsze jasno określony, w religijnym nie. Religia ponadto uświęca tradycje zapewniając jednocześnie jej ciągłość, poprzez mity przekazuje spoleczeństwu istotną dla niego wiedzę i pełni w nim rolę integrujacą.
Bardzo ciekawe, w odniesieniu do ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu, jest podejście funkcjonalistów do sprawy pierwotnej formy religii. Otóż uważają oni iż spór w tej kwestii nie ma całkowicie sensu. Religia obejmuje animizm, animatyzm, fetyszyzm, totemizm, jednak nie musi być tylko i wyłącznie jednym z nich. Malinowski skłania się do odrzucenia początków religii w którymś z tych pojęć, źródła religii są bardzo różne, ale istnieje coś co je łączy, a mianowicie to iż rodzi ją zawsze kryzys. Pośród wszystkich źródeł religii najważniejszym jest największy i ostateczny kryzys życia - śmierć.
Tu pojawia się jedna z najważniejszych funkcji religii, pozwala ona przezwyciężyć śmierć przez rozbudowę wiary w życie pozagrobowe. „Przekonanie człowieka o kontynuowaniu życia po śmierci jest jednym z najsilniejszych darów religii, która osądza obie alternatywy sugerowane przez instynkt i wybiera lepszą z nich - nadzieję dalszego życia, oddalając druga - lęk przed zagładą” - tak właśnie funkcję religii w kulturze widzi Malinowski.
Równie ważną funkcję w kulturze spełnia integralna część religii jaką jest bez wątpienia mit. „Jest nie tylko opowieścią mówioną, lecz rzeczywistością przeżywaną. Nie ma charakteru fikcji, takiej jak nowoczesna powieść, lecz żywej rzeczywistości, wierzy się, że to zdarzyło się w czasach pradawnych i od tamtej pory stale wywiera wpływ na losy świata i ludzi. Mit dla dzikiego jest tym, czym dla głęboko wierzącego chrześcijanina jest biblijna historia stworzenia świata, upadku i odkupienia przez ofiarę Chrystusa na krzyżu. Podobnie jak nasza opowieść sakralna żyje w naszym rytuale, w naszej moralności, jak rządzi naszą wiarą i kontroluje nasze postępowanie, taką samą albo większą rolę pełni mit wobec człowieka dzikiego”. Mit wyjaśnia, uświęca i normalizuje rytuały, organizuje życie społeczne, dostarcza podstaw dla tworzenia norm moralnych. Opowiada on o jakimś wydarzeniu, które miało miejsce, dostarcza wzoru postepowania i zapewnia mu niezmienność. Dzięki przeprowadzonym przez siebie badaniom Malinowski dochodzi do twierdzenia o społecznej funkcji religii: mit integruje społeczność uświęcając istniejacy porządek społeczny, ale tym samym przeciwstawia się możliwym zmianom - mitologia religijna należy zatem do typu ideologii zachowawczej.
Funkcjonalizm w dużym stopniu przyczynił się do rozwoju religioznawstwa, poprzez zwrócenie uwagi na znaczenie badań terenowych, przez rozszeżenie obszaru badań o problematykę funkcji religii oraz poprzez sformułowanie ważnych zformuowań o o istotnych aspektach społecznych mitu, religii i magii.
Bibliografia:
Encyklopedia PWN „ Religia”
Przegląd Religioznawczy “Euhemer”