PSYCHOANALIZA
JAKO NURT BADAŃ RELIGIOZNAWCZYCH
Poglądy Zygmunta Freuda na Religi,ę
Zygmunt Freud (1856-1939) nie zajmował się bezpośrednio badaniami religii świata. Jako psychiatra, psycholog i teoretyk kultury był twórcą kierunku zwanego psychoanalizą. Kierowany doświadczeniami we własnej pracy klinicznej zwrócił jednak także uwagę na problematykę religii.
Psychoanaliza, najogólniej mówiąc, jest zbiorem teorii dotyczących struktury psychiki człowieka, jej rozwoju i sposobu funkcjonowania. Mimo iż nie ma ogólnie akceptowanej przez wszystkie szkoły psychoanalityczne jednolitej teorii, to jednak wszystkie one odnoszą się do podstawowego zbioru opracowanego przez Zygmunta Freuda. Rdzeń tych teorii można przedstawić za pomocą topograficznego podziału psychiki ludzkiej na: świadomość, przedświadomość (czyli miejsce gromadzenia się treści psychicznych niedostępnych momentalnie świadomości) oraz nieświadomość (zawierającą treści wyparte przez świadomość, których nie można sobie uświadomić bezpośrednio). By to co nieświadome przenieść w pole uwagi świadomości, psychoanaliza posługuje się np. metodą analizy marzeń sennych. Freud uważał że marzenie senne jest fasadą, za którą skrywa się utajone życzenie mające najczęściej charakter seksualny. Życzenie nie może objawić się w formie bezpośredniej z powodu wymogów kulturowych zwanych cenzorem snu. Przybiera więc formę zniekształconą, zaburzoną, która powstaje na drodze kompromisu zawartego z cenzorem. Marzenie senne jest więc formacją kompromisową, która posługuje się - w celu ukrycia właściwego, lecz niedozwolonego życzenia - zbiorem symboli i metodami takimi jak np. kondensacja. Wynika z tego hipoteza o własnym języku marzeń sennych. Ponieważ zaś marzenia senne, informując o utajonym życzeniu, pozwalają wejrzeć w życie nieświadome, badanie ich - zwane przez Freuda pracą objaśniania - pozwala poznać aktywność nieświadomości psychicznej oraz formy jej zaburzeń.
Zgodnie z zaproponowanym przez Freuda modelem, na ludzką osobowość składają się trzy podstawowe komponenty.
Na pierwszą z nich - zwaną id - składają się naturalne popędy i instynkty. Zawiera ona dziedziczne i wrodzone wyposażenie psychiczne, które nastawia człowieka na działanie oparte o impulsy, zmierzające do natychmiastowego zaspokojenia potrzeb. Drugim poziomem osobowości człowieka jest ego, którego zdaniem jest szukanie rzeczywistych możliwości realizowania popędów oraz mediowania między potrzebami id a wymaganiami superego. Tę ostatnią komponentę stanowi zespół zinternalizowanych norm i wzorców zachowań. Superego odpowiada za powstawanie idealnego ja w człowieku.
Według psychoanalizy człowiek rozwija się cały czas, przechodząc przez kolejne fazy. Zaburzenie rozwoju na wczesnym etapie może zadecydować o charakterze osobowości. Zygmunt Freud skupił się zwłaszcza na psycho-seksualnym rozwoju dziecka. Seksualność małego dziecka określił jako polimorficzno-perwersyjną, czyli nie posiadającą jeszcze tożsamości seksualnej. Przebieg rozwoju libido dziecięcego przebiega w trzech fazach: oralnej (1-3 rok życia), analnej (3-5 rok życia) i fallicznej (5-7 rok życia). W tej ostatniej fazie rozwoju swój punkt szczytowy osiąga tzw. kompleks Edypa u chłopców, a u dziewczynek kompleks Elektry. Dziecko zwraca się z miłością do rodzica przeciwnej płci i rywalizuje z rodzicem tej samej o względy tego pierwszego.
Freud tłumaczył powstanie i rozwój religii „słynnymi kompleksami podświadomości oraz walką i sublimacją podświadomych popędów”. Zagadnienia religii dotykał on w kilku swoich pracach. Genezę religii tłumaczył Freud jako wynik bezradności człowieka wobec sił zewnętrznych - przyrody i społeczeństwa, oraz wewnętrznych - czyli popędów tkwiących w samym człowieku. Nie mogąc poradzić sobie z tymi siłami człowiek w drodze wyparcia tworzy iluzje, w które wplecione zostają indywidualne doświadczenia z dzieciństwa. Dzięki nim człowiek stając wobec zagrożeń dokonuje regresu do fazy, w której czuł się bezpieczny i ochraniany przez ojca, na którego miłość i opiekę musiał zasłużyć posłuszeństwem. Zdaniem Freuda religia jest ustawicznym powtarzaniem doświadczeń dziecka i zbiorową neurozą przypominającą nerwice dziecięce. Freud wskazywał na istnienie pewnych podobieństw między rytuałami religijnymi a zachowaniami charakterystycznymi dla nerwicy natręctw. Jest to zaburzenie obsesyjno-kompulsywne, w którym występują natrętne i obsesyjne oraz przymusowe czyli kompulsywne ruchy i zachowania. Czynności przymusowe są to zrytualizowane zachowania mające na celu ustrzec osobę dotkniętą zaburzeniami przed często irracjonalnymi konsekwencjami, które nastąpiłyby w razie zaniechania wykonywania rytuału. Kompulsywne zakazy jakie nakłada na siebie neurotyk są nieuzasadnione, a ich pochodzenie zagadkowe. Osobie cierpiącej na to zaburzenie często towarzyszy lęk, który powiększa się przy próbach zerwania z rytuałem. W psychoanalizie zaburzenie to często jest łączone z fiksacją edypalną (tzw. fiksacja rozwojowa), która polega ona na zablokowaniu się rozwoju emocjonalnego na pewnej fazie i braku przejścia do następnej fazy rozwojowej. Nerwica natręctw jest wynikiem konfliktu miedzy id a ego.
„Oba zachowania […] cechuje wielkie zaangażowanie, tak aby nie pominąć żadnego, drobnego nawet detalu: oba działania wykonywane są w izolacji od innych zachowań prezentowanych w codziennym życiu; oba zachowania musza zostać wykonane w całości i bez żadnych przerw; zaniechanie wykonania rytuałów lub czynności przymusowych wiąże się zwykle z występowaniem lęku i poczuciem winy”. Freud doszedł do wniosku, że neurotyczne zachowania przymusowe powstają w drodze wyparcia impulsów seksualnych. Rytuał jest reakcją obronną na pokusę wykonania czegoś zakazanego. „Podobnie jest z religią […] która oparta jest na mechanizmie wyparcia i stłumienia instynktownych impulsów. W przypadku religii chodzi nie tylko o impulsy natury seksualnej, lecz także o szereg egoistycznych oraz społecznie niepożądanych i szkodliwych zachowań. […] Tak więc religia według Freuda może być rozpatrywana jako powszechna nerwica obsesyjna; nerwica - jako zaburzona prywatna religia”.
W swoich powierzchownych dociekaniach dotyczących religijności podparł się Freud także poglądami Durkheima, który pochodzenia religii dopatrywał się w totemizmie. „Teorię pochodzenia monoteizmu ujął szkicowo i bez należytego etnologicznego przygotowania, w postaci lęku przed ojcem w patriarchalnej hordzie nomadów”. Zdaniem Freuda szczepy i klany posiadają złożone totemy, które ustanawiane. Są po to, by stać na przeszkodzie związkom seksualnym między osobami należącymi do tej samej grupy. Freud stara się udzielić odpowiedzi jak doszło do powstania totemizmu. Jego początków „należy szukać w małej grupie […] takiej jak opisana przez Karola Darwina. Horda ta była zdominowana przez jednego potężnego, gwałtownego i zazdrosnego mężczyznę, który uzurpował prawo do wszystkich kobiet i przepędził bądź zabijał wszystkich rywali, w tym również synów”. Wypędzeni bracia razem zabili i pożarli ojca, dzięki czemu osiągnęli identyfikację z nim, a każdy otrzymał część jego mocy i władzy. Po tym akcie zaczęli doznawać poczucia winy i dostrzegli, że stali się dla siebie rywalami w dostępie do kobiet. Poczucie winy i rozpad dotychczasowej struktury społecznej doprowadziły do upamiętnienia ojca w sposób symboliczny za pomocą ustanowienia totemu. Zdarzenie to było symbolicznie wspominane w czasie świąt totemicznych. „Freud uważa, że doktryna pokuty ogłoszona przez chrześcijaństwo jest szczególnie zamaskowaną formą `czynu obarczonego winą'. Z faktu, że ludzkość została odkupiona z grzechu pierworodnego, gdy Chrystus poświęcił swe życie, możemy wnioskować, że grzechem tym było morderstwo.” Uczta totemiczna w chrześcijaństwie miała zostać odnowiona w postaci eucharystii, która ułatwiając identyfikację z Synem jest nowym sposobem powtarzania obciążonego winą czynu zabronionego.
Na pewno nie można powiedzieć, że postawa Freuda do religii cechowała się obojętnością. „Charakteryzowała go czynna postawa nienawiści do religii, zwłaszcza religii rzymskokatolickiej, która była dominującym wyznaniem w Wiedniu i Freiburgu.” Freud w religii upatrywał zagrożenia dla postępu kulturowego. Jego zdaniem legalizuje ona i utrwala iluzję, hamuje krytyczne myślenie i tą droga prowadzi do zubożenia ludzkiej inteligencji. Jego radykalne podejście do religii nie powinno nas dziwić. Nie powinno się przesadzać mówiąc specjalnej antypatii Freuda do religii. Był klinicystą, a nie religioznawcą. „Przyjmował obiegowe poglądy durkheimowskie i antropologiczne […] nie troszcząc się o studia kontrolne. Był biologiem, ujmował więc religię biologicznie; leczył zaburzenia płciowe, eksponował więc rolę seksu […].”
BIBLIOGRAFIA
Z. Poniatowski, Wstęp do religioznawstwa, Warszawa 1962, wyd. 3.
S. Pypny, Poglądy Zygmunta Freuda na zagadnienie religii, „Euchemer. Przegląd Religioznawczy”, Warszawa 1959, nr 1-2.
.M. Wulff, Psychologia religii, klasyczna i współczesna, Warszawa 1999.
T. Margul, Sto lat nauki o religiach świata, Warszawa 1964.
Z. Poniatowski, Wstęp do religioznawstwa, Warszawa 1962, wyd. 3, s. 49.
S. Pypny, Poglądy Zygmunta Freuda na zagadnienie religii, „Euchemer. Przegląd Religioznawczy”, Warszawa 1959, nr 1-2, s. 131-139.
Z. Poniatowski, dz.cyt., s. 50.
D.M. Wulff, Psychologia religii, klasyczna i współczesna, Warszawa 1999, s. 247.
Tamże.
T. Margul, Sto lat nauki o religiach świata, Warszawa 1964, s. 294.
D.M. Wulff, dz. cyt., s. 248.
Tamże, s. 249.
Tamże, s. 245.
T. Margul, dz.cyt., s. 294.
-5-