Wprowadzenie do psychologii sądowo-penitencjarnej.
Sopory terminologiczne:
psychologia kryminalna - podkreśla znaczenie czynności popełniania przestępstwa
prawna
przestępstwa
sądowa - ścisłe konotacje kliniczne
kryminalistyczna - zw. z medycyną, socjologią, statystyką
model patogenetyczny
model salutogenetyczny
częściej odnosimy się do DSM IV
(p. sądowa, statystyka) (taktyka i technika k.)
Symptomatologia kryminalistyka Prawodawstwo
↑ ↑ ↑
System nauk
kryminologia ← kryminalnych → Polityka kryminalna
↓ ↓
biologia i socjologia Penologia i psych. - psychiatria, somatologia, p. kryminalna penologiczna; penitencjarna Pojęcie normy:
Funkcje:
regulacyjna
poziom behawioralny
jako przedmiot oceny:
typ etyki restrykcyjny
typ etyki złotego środka
typ etyki permisywnej (główny element życia)
Związki psychologii z prawem:
Sfera prawna |
Funkcje psychologii |
Nazwa dziedziny psych. |
a) płaszczyzna doktrynalno-legislacyjna
b) p. społeczno-psychologiczna funkcji prawa |
ideotwórcza
badawcza |
p. prawa
p. społeczna, p. prawa |
Praktyka ścigania i orzecznictwa sądowego
a) p. profesjonalno-prawna
b) p. wiadomości i umiejętności specjalnych |
usprawniające
eksperymentalna |
p. sądowa
p. kliniczna, p. sądowa |
Sfera wykonawcza i prewencyjna
a) wykonawcza
b) prewencyjna |
korekcyjna
profilaktyka |
p. kliniczno-penitencjarna, p. resocjalizacyjna, psychoterapia p. środowiskowa |
Przedmiot ekspertyzy:
osobowość sprawcy - diagnoza asocjalności, prognozy kryminologiczne, wskazówki resocjalizacyjne
diagnoza asocjalności - poznanie wszystkich elementów w rozwoju osoby, które mogły być predyktorami zachowań antyspołecznych (impulsywność, nadpopubliwość)
zachowania inkryminowane: - motywy czynu
- zdolność rozumienia czynu i kierowania zachowaniem
- stan emocjonalny
- stan psychiczny
Psychologiczne aspekty śladów/ p. ekspertyzy:
a) określenie jednostkowej cechy lub cech psychologicznych sprawcy - typowanie sprawcy
b) odtworzenie sylwetki psychologicznej osoby zmarłej - ustalenie osobowości i sytuacyjnych przyczyn śmierci
Wyjaśnienia oskarżonego:
a) ocena szczerości wyjaśnień
b) ocena motywacji wyjaśnień
Zeznania świadków:
a) ocena szczerości zeznań
b) ocena motywacji zeznań
Procesy psychiczne:
Sytuacje o znaczeniu prawnym: (może dotyczyć zarówno sprawcy jak i osoby, która nie żyje)
a) aktualny stan podmiotu
b) odtworzenie stanu podmiotu
Psycholog - biegły sądowy
uregulowania prawne KPK, rozporządzenia ministra
kompetencje zawodowe (przestępstwa seksualne - tylko tu wymóg udowodnienia specjalizacji)
wolna stopa
instytucje specjalistyczne np. szpital
status instytucji naukowej
Do metod pracy psychologa: metody eksperymentalne
Umiejętności specjalne:
wiedza → posługujemy się zrozumiałym językiem
umiejętności praktyczne
badania ambulatoryjne
badania obserwacyjne
akta są integralną częścią pracy
Pacjent → problem, badamy pacjenta na polecenie organu prawa
Schemat czynności biegłego:
Hipotezy
Ustalenie strategii
Zbieranie materiałów psychologicznych z materiałów sprawy
Zaprogramowanie badań
Przeprowadzenie badań (zawsze pytanie o zgodę i inf. o cechach badania)
Analiza i interpretacja wyników
Schemat:
czyn - kod prawny?
sprawa - kto?- ofiara jako sprawca
osoba poszkodowana - kto?
Świadkowie
Czyn:
zabójstwo - ważna motywacja
przestępstwo na tle seksualnym
kradzieże i włamaia
rozboje
Sprawca:
teorie genezy i rozwoju zachowań przestępczych
pojęcie normy
ujęcie rozwojowe/uspołecznienie
ujęcie odnoszące się do płci
ujęcie psychopatologiczne
Teorie genezy i rozwoju:
teorie biologiczne:
Decydujący wpływ na człowieka wywierają cechy, które pozwalają traktować go jako odrębną jednostkę
Niektóre z tych cech - dziedziczone, wrodzone, nabyte - tworzą podstawę zachowań antyspołecznych
Możliwe jest wykrycie związki przyczynowego między określoną cechą a zachowaniem
Ustalenie takiego związku jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn patologii (przestępczość), co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawisku
A. Teorie kładące nacisk na cechy somatyczne:
a) t. antropologiczne
b) genetyczne
c) odwołuje się do zaburzeń funkcjonowania OUN
d) pozostałe, m. in. zaburzeń biochemicznych
B. Cechy psychiczne:
a) konstytucjonalno - typologiczne
b) dot. nieprawidłowej osobowości
c) pogranicza zdrowia i choroby (psychopatia)
teorie psychologiczne:
a) psychoanalityczne wyjaśnianie przestępczości
b) PEN
c) teoria kontroli Recklesa
d) teoria umiejscowienia kontroli Rottera
e) koncepcja osobowości nieprawidłowej
f) psychopatie
g) teorie rozwoju moralnego
↓
Osobowość przestępcza:
obraz świata - podział dychotomiczny
wadliwa samokontrola (poznawcza - osoby lepiej funkcjonujące, tu: emocjonalno-poznawcza)
ujawnianie w kontaktach interpersonalnych przewagi procesów emocj. nad ich opracowaniem intelektualnych przy jednoczesnym zaburzeniu internalizacji norm moralych i wartości ostatecznych
brak odpowiedniego poziomu samoakceptacji (nierealna ocena siebie) - niestabilna samoocena, niski poziom empatii, wrogi, nieprzyjazny obraz świata, społeczeństwa i otaczającej rzeczywistości
stałe, intensywne poczucie krzywdy dozn. przez innych i jednoczesne braki w ocenie własnego postępowania
niedostosowanie w zakresie formułowania i realizacji hierarchicznych i dalekich zadań, życie teraźniejszością
przewaga natychmiastowych reakcji nad złożonymi procesami podejmowania decyzji
braki w zakresie postaw, światopoglądu i systemu wartości
podwyższony poziom agresywności i agresji - agresja jawna i ukryta, przemoc psychologiczna
nieadekwatny rozwój poczucia odpowiedzialności
symptomy nerwowości i neurotyczności
Osobowość ta nie występuje jednolicie i należy rozróżnić dwa typy:
przestępcy „wewnętrznego” - działający pod wpływem wewnętrznych skłonności kryminalnych
przestępcy „zewnętrznego” - popełniającego czyn pod wpływem zewnętrznych okoliczności
teorie socjologiczne:
Na zachowanie człowieka decydujący wpływ wywierają czynniki społeczne - role, urbanizacja, SES, obraz osoby idealnej i złej
Niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępcze a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań
Można ustalić związek między cz. społecznymi a zach. Społecznym
Ustalenie czynników lub złagodzenie siły, zapobieganie
konc. ekologiczna
teorie strukturalne
zróżnicowania kulturalnego
uczenia się
kontroli
Pojęcie normy.
statystyczna - zachowanie występujące najczęściej nie musi być pozytywne, np. picie alkoholu
społeczno-kulturowa - zależą od środowiska, mogą bulwersować
kliniczna - ocena zachowania
Socjalizacja.
proces rozwoju społecznego człowieka będący efektem niekierowanych i nieuświadamianych oddziaływań otoczenia społecznego (jakie zachowania, normy zostały uwewnętrznione przez jednostkę)
proces stawania się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa, przestrzegającym obowiązujących norm
proces uczenia się norm i zasad obowiązujących we współżyciu z innymi ludźmi
Sprawca.
ujęcie rozwojowe - paradygmat psychoanalityczny (zaburzenie pierwotnego systemu, w którym on się rozwijał)
ujęcie systemowe - zaburzenia tkwiące w osobie
Różnice płciowe - stosunek K i M w przestępczości zależy od wieku i rodzaju popełnianego przestępstwa
|
Model patogenetyczny |
wzorce i cechy zachowania |
symptomy |
intrapsychiczne mechanizmy zdrowia |
intrapsychiczne mechanizmy zaburzeń |
salutogeneza |
patogeneza |
|
etiologia |
OSOBA, CZYN CZY PROBLEM?
Osoba
jakie ma cechy lub typ osobowości
kogo dotyczy - sprawcy, ofiary, świadka, osoby dorosłej czy dziecka
Czyn
jaki czyn zabroniony popełnia (zabójstwo, kradzież, gwałt...)
kogo ten czyn dotyczy
w jakim miejscu ten czyn został popełniony
Problem
jaki jest problem diagnostyczny
kogo ten problem dotyczy
ZABÓJSTWO
Art. 148.§ 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§ 2. Kto zabija człowieka:
ze szczególnym okrucieństwem,
w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,
w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo.
§ 4. Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
mother groupies, nauka o seryjnych przestępcach - USA
Zabójstwo zwykłe:
umyślne pozbawienie życia drugiego człowieka
jest przestępstwem materialnym - skutkiem jest śmierć biologiczna (nieodwracalne ustanie czynności mózgu
skutek może być spowodowany jakimkolwiek działaniem, ale także zaniechaniem
Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem:
szczególnie drastyczne, brutalne
powodowanie śmierci na raty, dodatkowe zadawanie cierpienia, torturowanie, dręczenie itp.
Zabójstwo w zbiegu z innym przestępstwem (gwałt, rozbój...):
motywacja
czy zabójstwo było zaplanowane czy było „wypadkiem przy pracy”
Motywacja zasługująca na szczególne potępienie: rażąco naruszającej społecznie akceptowaną postawę, podstępne, zaplanowane, okrutne, ciężkie morderstwo, na zlecenie lub dla zaspokojenia żądzy mordu, dla wykazania innym własnej odwagi.
Rodzaje zabójstw uprzywilejowanych:
pod wpływem silnego wzburzenia
dzieciobójstwo
eutanazja
Silne wzburzenie: musi być usprawiedliwione okolicznościami
afekt diagnozuje sie według ścisłego schematu
narastanie → reakcja spustowa → zejście emocji
cechy predestynujące:
wysoki poziom neurotyczności
wzmożona pobudliwość
impulsywność
obniżona tolerancja na stres
wysoki wskaźnik poczucia mniejszej wartości
wzmożona potrzeba uznania
stan silnych emocji pod wpływem słabo emocjogennych przyczyn
Dzieciobójstwo:
Art. 149. Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
czy matka nie umie sobie poradzić w trudnych sytuacjach
swoisty stan psychiczny kobiety rodzącej:
ścisły związek przyczynowy między szczególnym stanem psychicznym kobiety rodzącej a jej czynem sprzeczny z naturalnymi uczuciami macierzyńskimi
nie tylko wynik samego porodu, ale także czynników okołoporodowych, jako wynik sytuacji stresowej; wskazuje się także takie czynniki kryminogenne natury społecznej, jak urodzenie dziecka pozamałżeńskiego lub pochodzącego z małżeństwa, którego utrzymanie i wychowanie jego matka uznaje w konkretnych sytuacjach za niemożliwe
Eutanazja:
Art. 150. § 1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. W wyjątkowych wypadkach sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Przestępca seksualny:
różne kategorie: gwałciciel, pedofil...
dopuszcza się:
w aspekcie prawnym bądź prawno-dogmatycznym - przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz czci i nietykalności cielesnej (art. 197-205) [też propagowanie treści pornograficznych]
ujęcie kryminologiczne - kryterium klasyfikacji stanowi motyw działania sprawcy
ujęcie psychologiczne - normalność lub anormalność zachowania
Czym zajmuje się psychologia penitencjarna?
Planowanie i ocena oddziaływań mających na celu resocjalizację penitencjarną (zakres działań podejmowanych w więzieniu, mających na celu zlikwidowanie lub zmniejszenie nieprzystosowania społecznego osadzonych)
Badanie funkcji, warunków oraz skuteczności kary ograniczenia i pozbawienia wolności
Typologie i klasyfikacje więźniów
Badanie charakteru i konsekwencji sytuacji izolacji więziennej
Badanie podkultury i społeczności więziennej
Personel więzienny
Kara kryminalna
Kara wymierzona za popełnienie przestępstwa (czynu naruszającego obowiązujące w danym miejscu i czasie normy prawne)
Kara ograniczenia wolności (od miesiąca do roku) - brak możliwości zmiany miejsca pobytu.
Kara pozbawienia wolności: krótkoterminowa (do 3 - 6 miesięcy); średnioterminowa (od roku do 3 lat); długoterminowa (powyżej 3 lat)
Dodatkowe środki karne: ograniczenie praw publicznych, zakaz wykonywania zawodu, utrata dóbr materialnych, świadczenia pieniężne
Koncepcje kary kryminalnej
Teorie bezwzględne - kara jest celem samym w sobie
Teorie relatywne - kara jest narzędziem do realizacji celów społecznych
Teorie mieszane - kara musi być uzasadniona pożytkiem społecznym w granicach sprawiedliwości
Koncepcje retrybutywne - odpłata złem za zło (celem jest odwet, rozliczenie)
Koncepcje prewencyjne - przeciwdziałanie przestępstwom na zasadzie prewencji indywidualnej i ogólnej
Podsumowanie - funkcje kary pozbawienia wolności
Funkcja odwetowa
Funkcja eliminacyjna
Funkcja odstraszająca
Funkcja resocjalizacyjna
W zależności od przypisywanej funkcji specjaliści różnią w opinii na takie tematy jak: surowość kary, możliwość zawieszenia lub przedterminowego zwolnienia, kara śmierci
Kryteria skuteczności kary pozbawienia wolności
Wskaźnik przestępczości powrotnej (recydywa)
Zmiany w sposobie zachowania się skazanego (resocjalizacja): stosunek do pracy, postawa wobec innych, aspiracje, plany życiowe, deklarowane i realizowane wartości
Skuteczność kary pozbawienia wolności a czas jej wykonywania
Im krótsza kara pozbawienia wolności, tym bardziej skuteczna
Powrotność do przestępstwa jest mniejsza w sytuacji zawieszenia wykonania kary niż w przypadku jej wykonania.
Im starsi skazani (po raz pierwszy), tym powrotność do przestępstwa mniejsza
Typologia więźniów
SPRAWCY
Typologia sprawców przestępstw ze względu na motywację: emocjonalna, seksualna, ekonomiczna, zemsta, urojeniowa
Typ endogenny i typ egzogenny
WIĘŹNIOWIE (osadzeni, skazani)
Klasyfikacja więźniów ze względu na aktywność w życiu podkultury więziennej
Klasyfikacja więźniów z uwzględnieniem zasady indywidualnego odbywania kary: płeć, wiek, wcześniej odbywane kary, umyślność czynu, wysokość pozostałej do odbycia kary, czas odbywania kary, stan zdrowia fizycznego i psychicznego, stopień demoralizacji, stopień zagrożenia społecznego
Więźniowie psychopaci
Więźniowie upośledzeni umysłowo
Charakterystyka sytuacji izolacji więziennej
Pozbawienie wolności
Znaczne ograniczenie intymnej (osobistej) sfery funkcjonowania
Pozbawienie możliwości udogodnień materialnych i usługowych
Pozbawienie możliwości kontaktów heteroseksualnych - deprywacja seksualna
Pozbawienie skazanego autonomii i decyzyjności, sprawstwa
Pozbawienie poczucia bezpieczeństwa
Totalny sposób sprawowania władzy i kontroli przez personel więzienny
Psychologiczne procesy i mechanizmy związane z izolacją więzienną
Przystosowanie (adaptacja) i proces prizonizacji (przejmowanie i dostosowywanie się do nieformalnych norm obowiązujących w więzieniu)
Wycofanie
Bunt
Zadomowienie
Konwersja (posłuszeństwo personelowi)
Kalkulacja
Hamowanie
Inne mechanizmy obronne
Negatywne konsekwencje izolacji więziennej
Proces stygmatyzacji
Proces standaryzacji - dezindywiduacja
Proces degradacji (sfera moralna, ogólno-psychiczna, fizyczna)
Proces depersonalizacji (dotyczy samego osadzonego i wiąże się z deformacją osobowości i samooceny oraz dotyczy postawy wobec innych: współwięźniowie, personel więzienny)
Zaburzenia emocjonalne
Choroby psychiczne
Zaburzenia w sferze seksualnej
Fazy adaptacji i procesu prizonizacji
Faza wstrząsu - rozpacz, przygnębienie; może pojawić się protest, niepokój, bezsenność, czasami załamanie psychiczne
Faza smutku, nudy i tęsknoty; pojawia się apatia, utrata zainteresowania otoczeniem; zobojętnienie, rezygnacja; lęk; konsekwencje zdrowotne (utrata wagi, choroby). U niektórych więźniów (wyższy poziom moralny i intelektualny) może pojawić się refleksja i poczucie winy. U osób silnie związanych z środowiskiem przestępczym (również aktywność w podkulturze) następuje dalsza degradacja postaw i systemu wartości, ekspresja gniewu i buntu, faza psychofizycznej aktywności (nadwrażliwość, zmienność nastroju, impulsywność, agresja i autoagresja)
Faza tępego cierpienia - poddanie się nudzie, monotonni; uspokojenie (rezygnacja) lub przystosowanie więzienne - psychologiczna cisza
Zadania psychologa więziennego:
Resocjalizacja penitencjarna
Diagnoza i opiniowanie
Wsparcie i doradztwo personelowi więziennemu
Zapobieganie i przeciwdziałanie patologii życia więziennego (dotyczy zarówno stanu psychicznego więźniów jak i zachowań służb więziennych)
Psychologiczne badania okresowe personelu więziennego
Badania psychologiczne kandydatów na personel więzienny
P
R
O
F
I
L
A
K
T
Y
K
A
T
E
R
A
P
I
A