Wstęp do Religioznawstwa

=1=

=2=

2.1. Relacjonistyczna definicja religii – przykład, tradycja

1.1 Podaj i omów znaną Ci definicję religii

Religia nazywamy w sensie ogólnym stosunek między człowiekiem a potęga

nadludzką, w która on wierzy i od której czuje się zaleŜny. Stosunek ten

znajduje swój wyraz w specjalnych uczuciach, wyobraŜeniach i czynnościach, a

takŜe wypełnianiu moralnych przykazań.

Jest to definicja pierwotnie stworzona przez ojca akademickiego religioznawstwa i protestanckiego

teologa – Conrneliusa Petrusa Tielego, następnie uzupełniona przez szwedzkiego religioznawcę

Nathana Soderbloma. Do religioznawstwa weszła jako klasyczna relacjonistyczna definicja Tielego-

Nathana Soderbloma. Do religioznawstwa weszła jako klasyczna relacjonistyczna definicja Tielego-

Soderbloma.

Pokazuje religię jako relatio człowieka do siły nadludzkiej, która skutkuje uczuciami – takimi jak lęk czy

zaufanie, wyobraŜeniami związanymi z wiarą i czynnościami, którymi mogą być modlitwy, obrzędy.

1.2 Szkoła „morfologii świętości”

2.2. Szkoła ewolucyjno-antropologiczna

Kojarzona z Mircea Eliade – wybitnym rumuńskim religioznawcą nurtu fenomenologicznego, który

Ewolucjonizm zaistniał w drugiej połowie XIX w.. Jest to pierwsza szkoła religioznawcza, która trwała

pozostawał takŜe pod wpływem egzystencjalizmu, strukturalizmu i psychoanalizy Junga. Za cel

bardzo długo. MoŜna podzielić ją na trzy etapy: (1) ewolucjonizm klasyczny (Taylor, Frazer,

uwaŜał dotarcie w religii do tego, co oryginalne i nie dające się zredukować. UwaŜał powszechność

Spencer) – ukierunkowanie ludzkości na rozwój daje naturalna skłonność do wynalazczości;

hierofanii jako wkraczania sfery sacrum w Ŝycie codzienne. Dostrzegł istnienie jakby dwóch koncepcji

wszystkie społeczności rozwijają się według jednego schematu – monolinearyzm rozwojowy;

czasu – czasu świeckiego – liniowego i czasu sakralnego, który się powtarza i który panuje w uszeregowanie społeczności od najmniej do najbardziej rozwiniętych pozwoli zrekonstruować jak

rzeczywistości mitycznej. Mit zaś miał być tym, co dotyczy czegoś, co wydarzyło się w owym świętym

przebiegał rozwój wierzeń religijnych; (2) ewolucjonizm krytyczny (np. Marret) - rozwój

czasie – u zarania dziejów. Dla Eliadego, jako znawcy mitów, to co archaiczne wydaje się być tym, co

dyspersywny, a wraz z rozwojem moŜe dochodzić do regresów; oraz (3) neoewolucjonizm (White)

najprawdziwsze. UwaŜał teŜ, Ŝe zjawiska religijne dają się sprowadzić do owych archetypicznych

– poza podstawowymi tezami ewolucjonizmu krytycznego dopuszczał załoŜenia strukturalizmu i

mianowników, a zadaniem historii religii jest usystematyzowanie i wydobycie określonych struktur,

funkcjonalizmu.

które okaŜą się właśnie tym, co nieredukowalne i najbardziej archiczne.

1.3. Bóstwa przyrody nieoŜywionej

2.3. Bóstwa przyrody oŜywionej

Bóstwa uraniczne

Bóstwa atmosferyczne

Bóstwa telluryczne

Bóstwa wegetacji - płodności

Bóstwa śmierci

Geneza w paleolitycznych

Związane z Ŝywiołem powietrza i

kulturach łowieckich

przestrzeni

Grecja: Demeter, Artemida, Pan

Egipt: Ozyrys

ą miedzy niebem a

ziemią.

Rzym: Diana, Flora, Fortuna

Grecja: Hades

Nieba jako

Części nieba

Bóstwa

Bóstwa burzy Ziemi jako

Bóstwa

cało

Fenicja: Dagon

Indie: Sziwa

ści

lub

wiatrów

i deszczów

całości

podziemne

ciał

lub powierzchni

htoniczne

Japonia: Inari

niebieskich

Bóstwa szeroko rozumianej płodno

Zwykle

astralne

w roli

zwykle pot

ści, częściej

ęŜne

GAJA

utoŜsamiane z

SZAMASZ

pomocników,

bóstwa z

GEB

Ŝeńskie, za wyjątkiem Afryki.

najwyŜszym

MARDUK

wysłanników,

czołówki

Zwykle cykliczne – umieraj

bóstwem i

ą na zimę i

planetarne

raczej jako

panteonów

akwatyczne

stwórcą, które

MARS

marginalne

PERUN

Ganga –hind.

zmartwychwstają lub są wskrzeszane na wiosnę.

staje się deus

JOWISZ

postaci

THOR

rusałki

otiosus – w

panteonów

JAHWE

góry, skały

Jako bogini matka juŜ w paleolicie jako Pani

spoczynku.

solarne

ZEFIR

Wszelkiej Zwierzyny.

Przykładem

RA – eg.

TAJFUN

moŜe być Bóg

AMATERASU – BOREASZ

Ojciec w

jap.

trynitarnym

LUG – celt.

chrześcijaństwie

lunarne

URANOS - gr.

TSUKIYOMI –

NUT – eg.

jap.

ASTARTE –

syr.

=3=

=4=

4.1. Doktryna – definicja i struktura

3.1. Struktura religii

Doktryna – teoretyczna podstawa wierzeń religijnych, wypowiada się o sprawach genetycznych,

Zgodnie z trychotomiczną strukturą Joachima Wacha – religia dzieli się na: (1) doktrynę –

opisowych i eschatologicznych. Teologia – jako teoria bóstwa; kosmologia – teoria świata;

teoretyczna podstawę wierzeń religijnych; (2) Kult – jako zewnętrzny przejaw Ŝycia religijnego i antropologia religijna – zajmująca się kwestia pochodzenia człowieka. Z tej struktury wynikają

(3) organizację – która kształtuje się wraz z rozwojem kultury i doktryny (tajne stowarzyszenia,

następujące zagadnienia doktrynalne: teogeneza, teografia, teoeschatologia; kosmogeneza,

związki misteryjne i kościoły). Nowsze spojrzenie ma charakter dychotomiczny i dzieli religie na

kosmografia, gosmoeschatologia; antropogeneza, antropografia, antropoeschatologia;

warstw

ę organizacyjno-kultową oraz wierzeniowo-przekonaniową.

4.2. Geneza religioznawstwa – w tym spór o ojcostwo dyscypliny

3.2. Poglądy Junga na religię

Zainteresowanie religią, doszukiwanie się istnienia sił nadprzyrodzonych znane jest ludzkości od

Wczesne poglądy są bardzo freudowskie – Bóg wkracza u dorosłego człowieka jako kontynuacja

zarania dziejów. Podania zawarte w mitach, teologii były Ŝywe i obecne w całej historii człowieka.

autorytarnego ojca. W 1911 roku przedstawia religie jako pozytywny czynnik o wartości

Jako odrębna dziedzina wiedzy zaistniało religioznawstwo w drugiej połowie XIX wieku, nastąpiło

psychologicznej, który daje człowiekowi poczucie pewności i siły. UwaŜał, Ŝe korzenie religii sięgają

jego unaukowienie w dobie ewolucjonizmu.

najgłębszej sfery ludzkiej psychiki – tzw. świadomości kolektywnej. W niej kumulują się przeŜycia 1856 – Max Muller: Esej o mitologii porównawczej

i pragnienia nabyte u zarania ludzkości, a manifestują się archetypami. Konkretyzacje owych 1873 – Max Muller: Wstęp do nauki o religii

archetypów przejawiają się w zaburzeniach psychicznych, sztuce, religijności i symbolice.

1876 – Pierwsze katedry w Holandii.

Chrystus interpretowany jest jako symbol jaźni i zbawcy, jednak brak mu archetypowej ciemnej strony.

Max Muller jako pierwszy potraktował religioznawstwo jako science, naukę empiryczną, był wybitnym

Idea trynitarna zaś prezentuje symbolicznie proces rozwoju jednostki: Ojciec – nie skonkretyzowane

orientalista.

stadium bezrefleksyjnego dziecka, z którego powstaje Syn – akceptujący wzorzec przekazany przez

Korneliusz Piotr Tiele – jako ojciec religioznawstwa akademickiego – pierwszy wykładowca na

rodziców. Śmierć Syna to moment oddzielenia się od rodziców. Duch – jako powrót do stanu

Uniwersytecie w Ledzie.

dziecięcej zalezności i pokornego podporządkowania się rzeczywistości wyŜszej.

4.3. Poglądy Otto na religię

Jung zainteresowany był religia ze względu na jej wartość terapeutyczną, która przepełniona Przeciwstawił się historyzmowi i redukcjonalizmowi. Z pozycji irracjonalistycznej wskazywał, Ŝe

jest formami archetypowymi.

źródłem religii jest subiektywne poczucie świętości – sensus numinis, przejawiające się w

3.3. Religioznawstwo a teologia – róŜnice i związki

jednoczesnym odczuciu fascynacji świętościa – mysterium fascinans i leku przed nią – mysterium

RÓśNICE: (1) w kręgu zainteresowania teologii znajduje się tylko jedna – własna tradycja religijna, tremendum. Sama świętość jako kategoria a priori sama w sobie – sui generis – jest podczas, gdy religioznawstwo bada wszystkie przejawy Ŝycia religijnego w rozmaitych jego

nieredukowalna do Ŝadnej innej rzeczywistości i jest niepoznawalna. MoŜna badać jedynie aspektach, a takŜe religie wymarłe i stara się przewidywać tendencje w przyszłości; (2) teologia

odczucia świętości. Chcąc pisać jak najbardziej obiektywnie utworzył system pojęciowy, który jest kładzie akcent na zadanie apologetyczne, podczas, gdy religioznawstwo głównie zajmuje się opisowo

obecnie niezastąpiony w religioznawstwie. Sama kategoria świętości stała się wygodna kategoria

i bezstronnie przejawami Ŝycia religijnego; (3) teologia ma charakter aprioryczny, spekulatywny w

badawczą, gdyŜ jest na tyle szeroka, Ŝe mieści wszelakie obiekty czci religijnej.

dochodzeniu do wyjaśnień, podczas, gdy religioznawstwo posługuje się metodą indukcyjną i

empiryczną.

ZWIĄZKI: (1) związki genetyczne – katedry religioznawstwa powstały w miejsce katedr teologicznych, a pierwsi religioznawcy wywodzili się z teologii; (2) związki instytucjonalno-problemowe – katedry religioznawcze funkcjonują przy wydziałach teologicznych, literatura i

przedmiot zainteresowania w duŜej części jest wspólny; (3) personalne – wielu wybitnych

religioznawców miało wykształcenie teologiczne i byli uwarunkowani konfesyjnie.

=5=

=6=

5.1. Teoria świata – kosmologia

6.1. Teoria człowieka – antropologia religijna

Ta część doktryny, która zajmuje się religijną teoria świata rozpatrującą trzy płaszczyzny budowy Antropologia religijna to ta część struktury doktryny, która zajmuje się człowiekiem i jego miejscem w

świata: (1) w aspekcie wertykalnym – sfera nieba, ziemi i podziemia – które zamieszkiwane są przez

świecie. W ujęciu genetycznym – zajmuje się pochodzeniem człowieka (antropogeneza). Człowiek

bóstwa i nadprzyrodzone istoty – sfery podzielone są przez tzw. axis mundi – czyli oś świata

powstaje najczęściej w sposób manufakturowy – jest stworzony przez bóstwa przy pomocy jakiś

(Kalwaria, Synaj) gdzie moŜliwy jest kontakt człowieka z bogami; (2) aspekcie horyzontalnym –

powszechnych materiałów. Otrzymuje on boski pierwiastek – np. ruah. Ten element daje podstawę do

horyzontalny odpowiednik axis mundi to tzw. pępek świata (np. Jerozolima) będący płaszczyzną wywodzenia nieśmiertelności przynajmniej jakiegoś fragmentu jestestwa człowieka. W ujęciu

mająca być ziemia obiecaną, obecna równieŜ sakralizacja stron świata – prawica-lewica; wschód-

opisowym jako antropografia – człowiek zwykle postrzegany jest jako zbudowany z ciała i duszy

zachód, orientacja architektoniczna świątyń itp.; (3) w aspekcie temporalnym – nawiązującym do

– nauka o niej to pneumatologia. Antropoeschatologia zajmuje się ostatecznym przeznaczeniem

okresów pierwotnej szczęśliwości i następującej po niej degeneracji ludzi.

człowieka – on sam lub jego nieśmiertelny element zostaje skierowany do nieba, czyśćca, piekła,

W ujęciu genetycznym, opisowym i eschatologiccznym moŜemy wyróŜnić kosmogenezę – o

Hadesu, na Pola Elizejskie.

powstaniu świata, kosmografię – opisującą świat i kosmoeschatologię – zajmująca się przyszłością,

6.2. Ogólna teoria religii – religioznawstwo ogólne

czy tez końcem świata.

Zajmuje się kwestią tego czym jest religia – szukając licznych definicji na gruncie nauki. Religia jako

5.2. Szkoła kulturowohistoryczna – dyfuzjonizm

przedmiot badania jest trudnym do zdefiniowania pojęciem, które funkcjonuje w wielu aspektach.

dyfuzjonizm skrajny (angielski) – teoria heliolityczna, głoszącą, Ŝe całość kultury wywodzi Dlatego religioznawstwo ogólne bada religię w zakresie wieloaspektowym. Zgodnie z

się ze staroŜytnego Egiptu.

trychotomicznym podziałem Wacha zajmuje się badaniem doktryny, kultu i organizacji religijnych.

dyfuzjonizm klasyczny (niemiecko-austriacki)

Posiłkując się swoimi naukami pomocniczymi zajmuje się kaŜdym moŜliwym aspektem religijności

dyfuzjonizm umiarkowany (amerykański)

człowieka. Nie rozstrzyga – w przeciwieństwie do teologii – o istnieniu lub nie przedmiotu czci

Szkoła była reakcja na uproszczenia ewolucjonizmu. Głównym reprezentantem był Wilhelm Schmidt

człowieka. Zajmuje się tylko człowiekiem jako tym przedmiotem, który będąc religijnym moŜe zostać

SVD. Zrywa z teoriami o liniowym stopniowym rozwoju kultur kładąc nacisk na ich wzajemne

poddanym badaniom róŜnymi metodami – wywiad, obserwacja, inne.

przenikanie się, rozprzestrzenianie i nakładanie w procesie akulturacji. Teoria kręgów

Poniatowski postulował takŜe aby teoretyczne badania nad religia łączyć z metareligioznawstwem –

kulturowych. Idea pramonoteizmu i praobjawienia wynikały z odkrycia skrajnie abstrakcyjnych pojęć

którego przedmiotem zainteresowania nie jest juŜ religia jako taka, lecz sama nauka o religii,

idei bóstwa w kulturach zbieracko-łowieckich. Od pramonoteizmu rozpoczął się okres degeneracji

metodologia itd.

ludzkości i idea jednego Boga zaczynała słabnąć. Idea pramonoteizmu krytykowana jako za daleko

6.3. Nurt fenomenologii religii w religioznawstwie

idąca interpretacja.

Fenomenologia stara się uporządkować materiał badawczy wg przyjętego klucza. MoŜe być

5.3. Kategoria świętości – jej znaczenie dla religioznawstwa

rozumiana jako typologia czy tez morfologia zjawisk religijnych. Kojarzona z osiągnięciami

Sama świętość jako kategoria a priori sama w sobie – sui generis – jest nieredukowalna do fenomenologii filozoficznej Husslera i Schelera. Klasyczny reprezentant to van de Leeuw, który

Ŝadnej innej rzeczywistości i jest niepoznawalna. MoŜna badać jedynie odczucia świętości.

próbował aplikować ich dyrektywy w religioznawstwie. Określenia fenomenologia religii uŜywa się dla

Chcąc pisać jak najbardziej obiektywnie Otto utworzył system pojęciowy, który jest obecnie

podkreślenia, Ŝe moŜliwe jest bezstronne badanie religii w oderwaniu od tendencji apologetycznych.

niezastąpiony w religioznawstwie. Sama kategoria świętości stała się wygodna kategoria badawczą,

Nurt fenomenologiczny jest przejawem skrajnej reakcji antyewolucjonistycznej. MoŜna go podzielić na

gdyŜ jest na tyle szeroka, Ŝe mieści wszelakie obiekty czci religijnej.

fenomenologię właściwą van der Leeuwa i morfologię świętości Eliadego, a takŜe szkołę typologiczno-

rozumiejącą

Menschinga.

Fenomenologia

określa

siebie

jako

dyscyplinę

porównawczą,

systematyczną, empiryczną. i chce być antyredukcyjną. . MoŜna się jednak zastanawiać czy czasem

pomimo deklaracji nie redukują religii do przeŜyć psychicznych. Wszak Ottowskie kategorie sensus

numinis, misterium fascinans, misterium tremendum wskazują na pewną religijną egzaltację.

Fenomenologowie stawiali sobie róŜne cele: systematyzowania zjawisk religijnych, próby ujęcia istoty

religii w ogóle itd. Metody jakimi się posługuje fenomenologia to rozumienie, interpretacja, intuicyjny

wgląd itp.

=7=

=8=

8.1. Organizacja religijna

7.1. Kult

Formy organizacji religijnej kształtowały się wraz z przemianami kulturowymi i doktrynalnymi. W

Kult religijny – jako jeden z elementów trychotomicznej struktury religii – jest zewnętrznym przejawem

trychotomicznej strukturze religii jest jednym z podstawowych elementów religii – obok doktryny i

wierzeń i Ŝycia religijnego człowieka. (1) ryt – spontaniczne akty kultu, w których jednostka wyraŜa

kultu. (1) tajne stowarzyszenia – społeczności ludowo-plemienne o totemistycznej strukturze.

swój strach i inne uczucia względem sił nadprzyrodzonych (padanie na twarz, okrzyki, itp.); (2) obrzęd

Rekrutacja członków wg przynaleŜności plemiennej, kryterium wieku, płci, zawodu. śycie tajnych

– uschematyzowany i sformalizowany ryt sprawowany przez funkcjonariuszy kultu (kapłanów,

stowarzyszeń przynajmniej częściowo było skrywane przed resztą społeczności; (2) związki

magów); wskazuje na tendencje rytualizacji zachowań względem bóstwa; (3) naboŜeństwo –

misteryjne – charakterystyczne dla staroŜytnych cywilizacji rolniczych, miały charakter egalitarny,

najbardziej złoŜona forma kultu.

pojawiało się wielostopniowe wtajemniczenie. Rekrutacja związana była z przyjęciem i

Podstawowe elementy kultu to: ofiara, modlitwa, ablucja, pielgrzymki, procesje, tańce religijne,

przestrzeganiem obowiązujących zasad związku – np. misteria orfickie, eluzjańskie; (3) kościół – gr.

oczyszczenia, posty, jałmuŜny.

eklesia – najbardziej rozwinięta forma organizacji, w której pojawiają się wyspecjalizowani

7.2. Szkoła astralistyczno-panbabilońska

funkcjonariusze kultu – kapłani. Religie posiadają mistrza, który gromadzi grupę uczniów, którzy z

jej prekursorami byli badacze oświeceniowi. Stawiała tezę, Ŝe zjawiska astralistyczne wywierały taki

kolei organizują kościół.

wpływ na ludy pierwotne, Ŝe tworzyły one alegoryczne postaci. Odwołując się do astralistyki badacze

8.2. Klasyfikacja wierzeń religijnych

podjęli się próby kwestionowania boskości Jezusa z Nazaretu.

a) kryterium historyczne: religie wymarłe, umierające i Ŝywe

Tezą panbabilonizmu było umiejscowienie między Tygrysem i Eufratem kolebki cywilizacji. .

b) kryterium geograficzne: Bliskiego Wschodu, Afryki itp. Wschodu i Zachodu.

Przedstawicielami tej szkoły byli Stuchen, Jeremias, Winckler, Niemojewski. Nurt wskazywał na

c) kryterium zasięgu: plemienne, narodowe, światowe

monogenetyzm religijny – wszystkie religie wywodziły się z jednego terenu, a Jezusa uznawały za mit

d) kryterium genetyczne: naturalne (totemizm, fetyszyzm, animizm) i objawione

astralny.

e) ilość bóstw: politeistyczne, monoteistyczne (teizm, deizm, panteizm, pananteizm),

7.3. Problematyka nazewnictwa nauki o religiach

henoteistyczne (jeden bóg waŜniejszy a potem reszta panteonu)

W początkach unaukowienia religioznawstwa i wyodrębniania się go jako oddzielnej dyscypliny zwykło

8.3. Poglądy van der Leeuwa na religię

się je nazywać historią porównawczą religii lub historią religii.

Klasyczny przedstawiciel fenomenologii religii. Pomijając realność sacrum, uwaŜał, Ŝe orzekać o nim

W Niemczech pierwotnie znane jako Religionsgeschichte, a potem Religionswitzenschaft.

moŜna na podstawie jego przejawów, przy czym warunkiem poznania jest wczucie się i przeŜycie

W Anglii – history of religions – warto zwrócić uwagę na pluralis.

manifestującego się sacrum. Analiza fenomenologiczna ma za zadanie uchwycić ogólne typy

Nie przyjeło się określenie religioznawstwa jako Sciens – nauki ścisłej.

badanych zjawisk, czemu ma słuŜyć podejście komparatystyczne. Dziełem van der Leeuwa jest

Określenie „historia religii” jest problematyczne – gdyŜ współcześnie absolutnie nie wyczerpuje

rozwinięcie fenomenologii religii w autonomiczna dziedzinę religioznawczą.

przedmiotu zainteresowania religioznawstwa.

Rosja – istorija religii i ateizma, potem naucznyj ateizm, a obecnie religiowidnieje.

W Polsce próbowano posługiwać się terminem religiologia, które miało się przeciwstawiając

marksistowskiej konotacji religioznawstwa.

Wyodrębniające się jako autonomiczna nauka – religioznawstwo stanęło przed problemem

nazewnictwa dyscypliny. Termin religioznawstwo wprowadzony został w latach trzydziestych XX

wieki.. Posługiwano się równieŜ takimi pojęciami jak mitologia porównawcza, wiaroznawstwo,

religionistyka. Zaleznie od panującej szkoły religioznawczej powstawały katedry historii religii.

=9=

=10=

9.1. Szkoła naturystyczno-filologiczna

10.1. Ewolucja kultu

Swoje korzenie ma w teorii Mullera mówiącej o zaleŜności mitu od zjawisk przyrody i mowy. Proces

Kult religijny – jako jeden z elementów trychotomicznej struktury religii – jest zewnętrznym przejawem

mitologizacji stanowi konieczny etap rozwoju mowy. Tendencja odrywania przymiotników od

wierzeń i Ŝycia religijnego człowieka. (1) ryt – spontaniczne akty kultu, w których jednostka wyraŜa

rządzących nimi rzeczowników i uosabiania ich wpływa na powstawanie rzeczowników

swój strach i inne uczucia względem sił nadprzyrodzonych (padanie na twarz, okrzyki, itp.); (2) obrzęd

odprzymiotnikowych, które w procesie antropomorfizacji tworzą bóstwa.

– uschematyzowany i sformalizowany ryt sprawowany przez funkcjonariuszy kultu (kapłanów,

9.2. Ewolucja doktryny religijnej

magów); wskazuje na tendencje rytualizacji zachowań względem bóstwa; (3) naboŜeństwo –

Doktryna religijna to spójny wewnętrznie zespół określonych poglądów, przez które racjonalizuje się

najbardziej złoŜona forma kultu. Jego zasady mogą spowodować niekorzystny wpływ sił

wiara. Rozwój doktryny zaczyna się od mitu, który stanowi pierwszą próbę interpretacyjną,

nadprzyrodzonych o groźnych skutkach.

wyjaśniającą zagadnienia interesujące człowieka. Brak w nich jest ujęcia całościowego i

10.2. Szkoła ogólno-historyczna - Pettazzionego

systematycznego. Zjawiska sa rozpatrywane w odosobnieniu, poza łańcuchem przyczynowo-

Rafael Pettazzioni jest głównym krytykiem klasycznej fenomenologii van der Leeuwa. Jest

skutkowym. Stopniowo opowieści mityczne komplikują się i zaczynają się łączyć w cykle

zwolennikiem radykalnego historycyzmu. Głównym załoŜeniem szkoły było przekonanie, Ŝe naleŜy

mitologiczne, tworzące bardziej skomplikowany system. Zaczynają się koncentrować na określonych

badać zjawiska religijne na szerokim tle historii powszechnej. Historię religii traktuje się jako historie

postaciach z panteonu. Wreszcie dochodzi do etapu dogmatu – powstają kanoniczne zbiory pism

rozwoju ducha.

świętych, a prawdy w nich utrwalone mają być przekazywane w obowiązującej postaci. Dochodzi do

10.3. Ofiara

teologicznej obróbki dogmatów; pojawia się podział na ortodoksje i herezję.

Ofiara oparta jest na przekonaniu, Ŝe dając cos bóstwu moŜna uzyskać coś w zamian. Ofiaruje się te

9.3. Poglądy Freuda na religię

dobra, które stanowią dla człowieka wartość – mięso, ziemiopłody, rośliny, kadzidło. Powszechne było

Skupił się na pierwotnych formach wierzeń religijnych – zwłaszcza na totemizmie, a takŜe na funkcji

palenie lub choćby częściowe nadpalanie ofiar. Praktykowano takŜe spoŜywanie poświęconych

jaka pełni religia w Ŝyciu psychicznym człowieka. ObraŜenia religijne uznawał za iluzje. Ich źródłem

pokarmów jako moŜliwość ucztowania z bogami. Ofiara ekspiacyjna – jako ofiara bezpośrednia, gdy

miało być poczucie bezradności wobec praw i sił przyrody i próba kompensacji za wyrzeczenia na

składany jest sam człowiek lub jako ofiara zastępcza. Rozwój doprowadził do tego, Ŝe zamiast

rzecz kultury. Teoria pierwotnej hordy – ojcobójstwie i będącym jego efektem kompleksie Edypa.

człowieka zaczęto składać „kozła ofiarnego”, którego obarczano grzechami ludu, poświęcano

Natomiast z drugiej strony uwaŜa religie za nerwicę dziecięcą. religia jako infantylizm, w którym tkwi

gniewowi bóstw itp.

ludzkość, ale który przeminie.

Zastępstwo ofiarne: zwierzęta, ludzka krew, skazaniec, kukły.

Wydzielano specjalne miejsca do składania ofiar.

MoŜna podzielić ofiary na:

kontraktowe

prośby

będące wyrazem oddania i poddaństwa

magiczne

pochwalne

przebłagalne

=11=

=12=

11.1. Geneza religii

12.1. Klasyfikacja bogów

Kwestia wciąŜ sporna. Część uczonych uwaŜa, Ŝe początki religijności człowieka sięgają

a) bóstwa przyrody oŜywionej

paleolitycznych kultur zbieracko-łowieckich i były związane z kultura magdalenska tworzona przez

bóstwa wegetacji – umierające i zmartwychwstające

człowieka neandertalskiego. Z tego czasu pochodzą najstarsze odkrycia archeologiczne wskazujące

bóstwa śmierci

na pozapraktyczne wykorzystywanie przedmiotów – głównie kości, oraz intencjonalne pochówki.

b) bóstwa przyrody nieoŜywionej

Takie poglądy reprezentują uczeni o orientacji etnologicznej. Jednak spora część uczonych

bóstwa uraniczne: nieba jako całości, astralne, solarne, lunarne, planet

reprezentujących metodę archeologiczna – uwaŜa, Ŝe znaleziska wcale tego faktu nie potwierdzają.

bóstwa atmosferyczne: wiatrów, burzy

MoŜe jedynie świadczyć o wykształconych więzach społecznych. Śmierć mogła być postrzegana jako

bóstwa telluryczne: ziemi, tego, co na ziemi, chtoniczne-podziemne

sen i stąd wynikała konieczność chronienia członków społeczności przed dzikimi zwierzętami i aktami

c) bóstwa funkcyjne - opiekunowie niezawodowych elementów Ŝycia człowieka np. Hekat,

kanibalizmu. UŜywanie ochry miało usuwać bladość śpiących ludzi, a kładzenie na rozgrzanych

Jarowit, Idun

węglach przywracać im ciepło. Ci uczeni raczej sytuują początki religijności na okres człowieka

d) bóstwa profesjonalne – opiekunowie czynności zawodowych np. wedyjski bóg łowów Puszun,

współczesnego.

Ninurta, Artemida, chiń. Shen Nong

Wnioski dotyczące pierwotnych form religii usiłuje się wyprowadzić z badań nad społecznościami

e) bóstwa antropomorficzne – istoty o kształtach ludzkich

plemiennymi. Słuszność tych badań jest jednak wielce dyskusyjna wobec odmienności rozwoju

f) bóstwa zoomorficzne – częściowo lub w pełni zwierzęce

róŜnych ludów.

g) bóstwa anikoniczne – nie mają Ŝadnej wyobraŜeniowej formy np. Wakan Tanka, Manitu,

Prawdopodobne wydaje się, Ŝe źródła religii związane są z lekiem przed siłami przyrody – takimi jak

Orenda

ogień, burza, pory deszczowe. U współczesnych prymatów obserwuje się zachowania imponujące

12.2. Kościół – kształtowanie się w religiach złoŜonych

wobec zjawisk atmosferycznych. W kulturach zbieracko-łowieckich uznawano istnienie swoistych

Najbardziej rozwinięta forma organizacji religijnej. Związany z wypracowaniem jednolitych zasad

macierzy określonych gatunków , które z z czasem mogły przeewoluować w bóstwa uniwersalne

doktrynalnych, form obrzędowych i wykształceniem się wyspecjalizowanej grupy funkcjonariuszy

pozatotemiczne.

religii. W religiach złoŜonych proces kształtowania się organizacji moŜna opisać wg pewnego

11.2. Szkoła historyczno-religijna – religionsgeshichtliche Schule

schematu:

Nazwa powstała w kołach egzegetów chrześcijańskich jako odpowiedź na konieczność poszerzenia

a) Mistrz – charyzmatyczny przywódca i głosiciel nowych prawd

badań filologicznych na ST i NT o kontekst historyczny otoczenia. Prekursorami byli niemieccy

b) grupa uczniów – gromadzących się wokół Mistrza, która z czasem, przekształca się w gminę

teologowie Wallhausen i Gunkel z początku XX wieku. Publikacje kontynuatorów to okres

pierwotną; po śmierci Mistrza uczniowie staja przed problemem przywództwa, skąd zaczyna

międzywojenny. Mamy tu do czynienia bardziej ze szkołą egzegetyczna niŜ religioznawczą. Trudno

się formować początek warstwy kapłańskiej; z czasem – wraz z rozrostem pojawia się

jednoznacznie określić postulaty owej szkoły. MoŜna się pokusić o wyodrębnienie takiej cechy jak

problem jednolitej interpretacji nauk Mistrza, skąd pojawia się potrzeba kanonizacji pism i

uznawanie zanieczyszczenia pierwotnej postaci religii przez otoczenie religijne. Krytyka literacka

zakreślenia granic między ortodoksja a herezją;

tekstów czy branie pod uwagę kontekstu kulturowego, w której religia się rozwijała naleŜy do

12.3. Poglądy Fromma na religię

standardów badań religioznawczych.

Humanistyczno-socjalistyczny światopogląd Fromma ukształtował się pod wpływem marksizmu i

11.3. Geografia religii

freudyzmu.

To stosunkowo nowa dyscyplina w obrębie religioznawcza, która dopiero zaczyna nabierać

O religii pisze: „Przez religię rozumiem kaŜdy system myśli i działań, podzielany przez pewną grupę,

znaczenia. Zajmuje się badaniem zjawisk religijnych wg kryterium geograficznego – badając

który dostarcza jednostce układu orientacji i przedmiotu czci.” Definicja ta zatem obejmuje wszelkie

religijność określonych obszarów geograficznych, państw itd. jednak istnieje druga – być moŜe

etycznie zorientowane systemy światopoglądowe jako układy poglądów łączących funkcje poznawcze

znacznie ciekawsza strona owej dyscypliny. Bada ona jak uwarunkowania geograficzne wpływały na

i wartościujące. W jego granicach mieści się wtedy zarówno ‘kult Boga jak i kult Wodza’.Wprowadził

kształtowanie się wierzeń.

rozróŜnienie na religię: [1] autorytarną – samo obniŜające się poddanie sile wyŜszej, posłuszeństwo,

władza kontrolująca; [2] humanistyczną – celem człowieka jest samo urzeczywistnienie i osiągnięcie

doskonałości; bóg rozumiany jest jako symbol wyŜszego ja, jaźni; taoizm, buddyzm

Zwrócił Fromm uwagę takŜe na proces ewolucji boga: [1] władca o absolutnej sile [2] jego autorytet

zostaje obniŜony [3] kontrakt z bogiem [4] objawienie.

=13=

=14=

13.1. Teoria boga – teologia

Teologia – zwykle ma charakter apologetyczny, jest dyscyplina aprioryczną. Jako teoria Boga, moŜe

14.1. Funkcje religii

rozpatrywać przedmiot swojego zainteresowania w aspekcie genetycznym, opisowym i

a) setoriologiczna – środek do zbawienia i wyzwolenia

eschatologicznym dzieląc się na teogonię – zajmującą się pochodzeniem i rozwojem bogów, teodyceę

b) nieswoiste - instrumentalne

– czyli teorię istoty, natury i działań bóstw.

psychologiczna: motywowanie i walka z lekiem; łagodzenie cierpienia

socjologiczna: integracja społeczna i sankcjonowanie norm

13.2. Źródła Religii

polityczna: legitymizacja władzy

a) naturalistyczne – hipotezy przyrodnicze, psychologiczne, socjologiczne

etyczna: tworzenie norm aksjologicznych

b) ewolucjonistyczne – zjawisko, które ule stopniowym zmianom i rozwojowi

kulturowa: inspirowanie działan w zakresie sztuki, filozofii i nauki

c) filozoficzno-teologiczne – homo religiosus, pierwotny monoteizm Schmidta

Inny podział to:

a) światopoglądowa

13.3. Szkoła „mitu i rytuału”

b) normatywna

Wyłoniła się w Anglii z anglikanizmu. Reprezentant: Edmin Oliwer James. Przekonanie o istnieniu

c) polityczno-ideologiczna

jednego głównego modelu mitu i zachowań rytualnych. Miał on się wywodzić z Mezopotamii i stamtąd

d) integracyjna

się rozpowszechnić. Na tych rolniczych terenach wykształciły się rytuały zapewniające urodzaj.

e) obrzędowo-estetyczna

Głównym ich uczestnikiem był król jako przedstawiciel społeczności. Istotny cykl wegetacyjny.

f) kompensacyjna

Centralne pojęcia badawcze szkoły: [1] społeczne funkcje mitu; [2] sakralne funkcje władcy; [3] analizy

cykli mityczno-obrzedowych.

14.2. Pierwotne formy wierzeń religijnych

Mity i rytuały pozwalają uczestniczyć w rzeczywistości sakralnej i przezwycięŜać niebezpieczeństwa

Zagadnienie kontrowersyjne i nie ma ustalonej wiedzy na ten temat. istnieje i istniało bardzo wiele

świeckiej rzeczywistości.

szkół, które szukały odpowiedzi na te pytania.

Comte – fetyszyzm: kult mocy wcielajacych się w przedmioty

Spencer – manizm: kult przodków

Taylor – animizm: powszechna wiara w egzystowanie duchów I dusz zmarłych

Frazer – magia: zespół rytualno-symbolicznych działań mających na celu osiągnięcie

określonych skutków

Durkheim – totemizm: zespół wierzeń oparty na mistycznej więzi miedzy grupami związanej z

pochodzeniem od totemu

Szchmidt – pramonoteizm+objawienie

14.3. Tanatologia religii

Dyscyplina w obrębie religioznawstwa zajmująca się procesem umierania i zanikania religii. Umieranie

religii moŜe zachodzić w sposób naturalny, na skutek przemian politycznych, gospodarczych,

kulturowych; wypierania przez inna religię. Często dochodzi do synkretyzmu.

Za Menschingiem moŜna wyodrębnić następujące etapy znikania religii:

a) zmiany jakościowe – spadek poboŜności

b) zmiany ilościowe – zmniejszenie się liczby wiernych i starzenie się grupy

c) wegetacja garstki wiernych - zaratusztrianizm

d) ostateczny zanik

e) trwanie podziemne – np. ruchy gnostyckie

=15=

=16=

15.1. Modlitwa

16.1. Kosmogeneza religijna

Pierwotne formy modlitwy były prostymi i spontanicznymi wezwaniami o pomoc i interwencje. Wiara w

To część kosmologii religijnej zajmująca się geneza Wszechświata. W skład kosmogenezy wchodzą –

skuteczność wiązała się z przekonaniem pomocy słów. Stąd modlitwy wypowiadane są zwykle

geogeneza, biogeneza. W religiach politeistycznych najczęściej mamy z modelem powstania świata

językiem sakralnym. Jako kontakt z siła nadprzyrodzona modlitwa jest najprostsza forma rytuału.

jako zaprowadzenia porządku i ładu. W religiach monoteistycznych – świat powstaje ex nihilo.

jako formuła magiczna

jako kontrakt

16.2. Marksizm w religioznawstwie

sposób przekonania bóstwa

Narodził się w Europie Zachodnie – Wielka Brytania i Niemcy. W religii odzwierciedlona jest zaleŜność

modlitwa uwielbienia

człowieka od przyrody. reprezentanci orientacji marksistowskiej chcieli stworzyć całościowa teorię

modlitwa ukorzenia się

religii nie dzieląc jej na poszczególne dyscypliny. Religia miała być popierana przez klasy wyŜsze w

modlitwa ekspiacyjna

celu konserwowania ustalonego porządku. Marksistowskie religioznawstwo miało być rodzajem

Struktura modlitwy:

naukowego ateizmu i jak kaŜda nauka miało zmierzać do zmieniania rzeczywistości i zwalczania

a) wezwanie do bóstwa – wymienienie przymiotów

zabobonów – więc miało ewidentny wymiar propagandowy. DuŜe moŜliwości miało marksistowskie

b) sankcja – powołanie się na zasługi

religioznawstwo na terenach ZSRR wobec obecności np. syberyjskiego materiału badawczego –

c) przedmiot modlitwy

szamanizm. Badaczy marksistowskich interesowało tez pochodzenie chrześcijaństwa. Obowiązująca

Często modlitwa związana jest z czasem sakralnym, miejscem. Towarzysza jej gesty.

teoria była historyzacja mitu – z której wynikało, Ŝe Jezus nie istniał lub był historycznym

reformatorem, który obrósł w mity i uległ historyzacji.

15.2. Teogeneza / Teogonia

To treściowy fragment doktryny, a konkretnie teologii (teorii boga), która w aspekcie genetycznym

16.3. Psychologia religii

zajmuje się pochodzeniem i rozwojem bóstw. Przykładem teogoni jest Teogonia Hezjoda opisująca

a) przedmiot badań: związki religii z Ŝyciem psychicznym jednostki i grup ludzkich; najpierw w

powstanie i losy bogów greckiego panteonu, a takŜe teogonie indyjskie zawarte w Puranach. Hezjod

aspekcie indywidualnym, ale takŜe jako psychologia tłumu

w swojej Teogonii jedynie uściślił genealogie wielkich bohaterskich rodów; wg Teogonii z Chaosu

b) badanie wpływu na wyobraŜenia i zachowania religijne

wyszły Ziemia (Gaja), Podziemie (Tartar), Miłość (Eros), Ciemność (Erebos) i jego Ŝona i siostra, Noc

c) przeŜycia religijne: ekstazy, konwersje, mistycyzm

(Nyks), która zrodziła światło dzienne (Eter) ze związku z Erebosem, Gaja zaś powiła Niebo

d) splot z innymi dziedzinami psychologii – kliniczną, rozwojową, społeczną

(Uranosa) i Morze (Pontos); tak oto światło narodziło się z ciemności, a kształty z bezkształtu. Gaja,

za sprawą Uranosa, dała Ŝycie pierwszemu pokoleniu bogów i tytanom, jednym z nich był Kronos,

zwycięŜony później przez swego syna Zeusa. Od tamtego czasu Zeus wraz z innymi bogami

olimpijskimi włada nad światem. Ze związków bogów ze śmiertelnikami wywodzą się herosi.

15.3. Funkcjonalizm w religioznawstwie

Rozwinął się jako reakcja na ewolucjonizm i dyfuzjonizm. Przeciwstawiał się ewolucjonistycznym

próbom rekonstrukcji następstwa elementów w czasie i dyfuzjonistycznym próbom rekonstrukcji

wędrówki tych elementów. Za twórcę uwaŜamy Bronisława Malinowskiego. prowadził badania na

Triobrandach. Starał się ustalić zaleŜności pomiędzy elementami kultury i ich znaczenie dla całości.

Wynikało z tego, Ŝe w kulturze jako organizmie nie ma miejsca na elementy niepotrzebne i

przeŜytkowe. Religia stanowiła integralny i funkcjonalny element kaŜdej kultury. Myśleniu mitycznemu

odpowiada myślenie racjonalne. Magia – wymuszenie czegoś na siłach, religia – podporządkowanie

się siłom. Malinowski ujmuje religie bardzo instrumentalnie.

Funkcjonalizm okazał się niezwykle istotnym prądem w religioznawstwie – uznał doniosłość badań

empirycznych, etnograficznych, terenowych; rozszerzył obszar badań o problematykę społecznego

funkcjonowania religii i sformułował waŜne uogólnienia na temat społecznej funkcji mitu, magii, religii.

=17=

=18=

18.1. Teoeschatologia

17.1. Kosmoeschatologia

Wchodzi w skład doktryny religijnej jako cześć teologii. Jej przedmiotem jest zagadnienie śmierci i

Eschatologia [gr. éschatos ‘ostateczny’, lógos ‘słowo’, ‘nauka’], część doktryny religijnej, dotycząca

ostatecznego przeznaczenia świata, ludzkości i człowieka, ściśle związana z uznawanymi w danej

umierania boga czy bogów z panteonu.

religii koncepcjami czasu, historiozofią i antropologią.

W śród idei eschatologicznych moŜna wyróŜnić:

a) wypływające z obserwacji regularnych zmian zachodzących w przyrodzie przekonania o

18.2. Tajne stowarzyszenia

cykliczności świata odnawiającego się po następujących okresowo katastrofach, całkowicie

Jeden z typów organizacji religijnej obecny głównie w kręgach kultury totemicznej. W nich

lub częściowo niszczących stary świat, które dają początek nowym czasom, rozpoczynającym

się zwykle od złotego wieku (np. religie antyczne, hinduizm);

społeczności wywodzą swoje istnienie od określonego gatunku zwierzęcego. Członkowie tajnych

b) ukształtowane na podstawie przyjętej linearnej koncepcji czasu przekonanie o jednorazowym

stowarzyszeń rekrutowani są głównie wg kryterium [1] przynaleŜności plemiennej; [2] płci; [3] zawodu;

i ostatecznym końcu świata, mającym się zdarzyć po wypełnieniu się czasu (np. judaizm,

chrześcijaństwo, islam, zaratusztrianizm); koniec ten mają poprzedzić kataklizmy (potop,

[4] wieku. Mimo, Ŝe w ujęciu ewolucyjnym tajne stowarzyszenia przedstawiane były jako pierwotna i

trzęsienie ziemi, spadanie gwiazd, zniknięcie słońca itp.), nadejście Mesjasza lub Zbawcy (np.

prymitywna forma organizacji religijnej, nie świadczy to jednak o ich prymitywizmie. Przykładem moŜe

chrześc. paruzja, czyli powtórne przyjście Chrystusa, w szyizmie pojawienie się Mahdiego),

walka sił dobra i zła (np. Ŝyd. i chrześc. Armagedon, walka Ahura Mazdy z Angra Mainju w

być tajne stowarzyszenie Komo ludów Bambara, które – licząc Ŝyjących i zmarłych członków – dzieli

zaratusztrianizmie), wskrzeszenie wszystkich zmarłych na sąd ostateczny, podczas którego

się na 266 grup tworzących kosmologiczną alegoryczną strukturę.

ludzkość zostanie podzielona na potępionych — przeznaczonych do zniszczenia wraz ze

starym światem bądź skazanych na wieczne męki (piekło), oraz na zbawionych — dla których

będzie stworzona nowa, niebiańska kraina wiecznej szczęśliwości (raj, Niebieskie Jeruzalem).

18.3. Poglądy Durkheima na religię

„Religia jest systemem powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy 17.2. Socjologia religii

świętych, to znaczy wyodrębnionych i zakazanych, wierzeń i praktyk łączących wszystkich Socjologia religii, subdyscyplina socjologii, której przedmiotem są zjawiska religijne we wszystkich

społecznych kontekstach: źródłowych — społ. geneza religii i religijności, strukturalnych — społ.

wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną Kościołem”

formy, funkcje religii i religijności, kulturowych — wzory, instytucje, organizacje. Przedmiotem s.r. jest

Religia ujmowana jest jako pierwotna forma integracji społecznej, dzięki której społeczeństwo stanowi

religia jako fakt społeczny. Społeczna toŜsamość religii jest kaŜdorazowo zdeterminowana hist. i

kulturową konfiguracją dziejów, do których naleŜy. Ściśle określony charakter religii naleŜy do jej

jeden organizm. Durkheim postrzegał religie jako fakt społeczny – czyli taka kategorie, która

szczegółowych hist. form i przyjmuje najczęściej postać wyznań rel. i/lub wielkich formacji

charakteryzuje się przymusem, jest zewnętrzna względem jednostki i zostaje zinternalizowana w

zinstytucjonalizowanych w strukturach doktrynalnych, kultowych, organizacyjnych. Takimi formacjami

są religie świat.: chrześcijaństwo, buddyzm, hinduizm, konfucjanizm, taoizm, judaizm, islam, shintō,

procesie socjalizacji, a sprzeciwienie się jej rodzi określone społeczne konsekwencje.

religie antyczne, etniczne, plemienne, religie synkretyczne o zasięgu globalnym lub regionalnym.

W gruncie rzeczy religia jest kultem społeczeństwa, które przetworzone w bóstwo czci samo siebie.

S.r. prowadzi badania w wielu perspektywach teoret. i metodologicznych. PrzewaŜają 2 stanowiska —

systematyczne i strukturalne. W ujęciu systematycznym określone zjawisko rel. traktuje się jako

pewną odmianę zjawiska fundamentalnego, podstawowego (É. Durkheim). Stanowisko to jest

charakterystyczne dla badań silnie powiązanych z wyznaniami rel. albo, szerzej, religiami świat. lub

przyjętym modelem religii. Drugie stanowisko głosi prymat strukturalnych zasad badań

porównawczych: religie są kaŜdorazowo fenomenami społ. i choć są wielorako związane z hist.

formacjami rel., stanowią autonomiczny fakt społ., system ostatecznych znaczeń w strukturze działań

(M. Weber). Te dwie s.r. są określone odmienną metateoret. perspektywą badawczą, choć są

pokrewne we wszystkich innych wymiarach, szczegółowych wymagań technik i metod badań. Łączy

je takŜe zakres badań: wzajemne relacje religii i społeczeństwa. W rozwiniętych programach

badawczych relacje te ujmuje się jako to, co rel. w społeczeństwie, i to, co społ. w religii. Wzajemność

tych relacji bada się w obszarze następujących zagadnień: 1) sposób, w jaki dana religia wpływa na

społeczeństwo, i sposób w jaki społeczeństwo wpływa na religię; 2) empiryczny i przedmiotowy

charakter faktów rel., zwł. ich funkcji; 3) dialog z innymi dyscyplinami nauki o podobnych przedmiotach

zainteresowań i badań, nauk społ. (etnologia, antropologia, ekonomia), nauk filoz. i teologicznych.

S.r. jest nauką empiryczną, a nie normatywną. Jest nauką autonomiczną w zakresie swego

przedmiotu i metody. Autonomia przedmiotu jest gwarantowana jego empiryczną treścią szacowaną

wyłącznie w granicach danych obserwacyjnych. Autonomia jej metody jest określona warunkami

metody nauk. w zastosowaniu do religii jako faktu społecznego.

17.3. Szkoła „typologii rozumiejącej”

Reprezentowana przez Menschinga szkoła fenomenologiczna. Mensching rozumiał religię jako

spotkanie człowieka ze świętością i odpowiadające temu czyny. Zrozumienie religii ma polegać na

odczuciu specyficznej dla systemu religijnego istoty religii traktowanej jako wyizolowana całość.

Inaczej mówiąc – naleŜało szukać w systemach wierzeniowych tego, co jest ich istotą – czyli tego,

czego w innych systemach nie ma. Była to więc komparatystyka szukająca róŜnic a nie podobieństw.

Zadaniem religioznawcy jest wczuć się w ten ośrodek, przeŜyć go i zrozumieć.

=19=

=20=

19.1. Antropografia religijna

20.1. Religioznawstwo a filozofia religii

Porusza podstawowe zagadnienia z zakresu religijnej teorii człowieka. Dzieli się na pneumatologię –

Związki łączące te dwie dyscypliny są wielce skomplikowane. Wynika to z wieloznaczności terminu

zajmującą się ludzka duszą i seterologię – zajmująca się ludzkim zbawieniem. Koncepcja

„filozofia religii”. Za dziedzinę religioznawstwa moŜe być uznawana tylko wtedy, gdy rozumiemy ja

nieśmiertelnej duszy wysunęła w doktrynie religijnej na pierwsze miejsce teorie zbawienia.

jako ogólna teorie religii. W innych znaczeniach będzie miała charakter apologetyczny, bądź będzie

krytyką religii. MoŜemy ja rozumieć jako ludzka filozoficzną refleksja nad religią. We wszystkich tych

19.2. Związek misteryjny

znaczeniach powinna być traktowana bądź jako przedmiot zainteresowań religioznawczych bądź jako

Jak tajne stowarzyszenia łączymy ze społecznościami totemicznymi, związki misteryjne związane są

pomocnicza nauka religioznawstwa.

ze społeczeństwami o charakterze rolniczym. RóŜnią się: [1] większym bogactwem wyobraŜeń w

systemie doktrynalny, [2] bardziej rozbudowanym systemem kultowym i [3] doborem kandydatów,

20.2. Bóstwa społeczne

którzy uznają załoŜenia wiaty i czczą mitycznego załoŜyciela związku. Przykładem mogą być greckie

Czynnościowe - funkcyjne

Zawodowe

Abstrakcyjne

misteria eleuzyńskie poświęcone Demetrze czy orfickie poświęcone Dionizosowi. Aby osiągnąć

Opiekują się czynnościami

Bóstwa profesjonalne, będące

Bóstwa zgody, zwycięstwa i

wieczna szczęśliwość trzeba było przejść wtajemniczenie, uznać zasady i czcić załoŜyciela, a takŜe

Ŝyciowymi, jak narodziny,

opiekunami określonych

innych pojęć abstrakcyjnych.

przeŜyć Zycie zgodnie z moralnymi zasadami związku.

choroba, zdrowie, szaleństwo,

profesji. W świecie

macierzyństwo.

chrześcijańskim obserwujemy

19.3. Strukturalizm w religioznawstwie

zjawisko świętych patronów.

Czołowym przedstawicielem był Levi-Strauss. Kładł nacisk na badanie wewnętrznej struktury religii,

eg. Hathor (narodziny); ind.

gr. Artemida (myśliwi); gr.

gr. Nike (zwycięstwo);

która to metoda ułatwiała uchwycenie zaleŜności. Głównym problemem dla Straussa były struktury

Demeter (rolnicy); celt. Brigit

świnowie (zdrowie) gr.

pokrewieństwa i małŜeństwa w społecznościach tradycyjnych. Polemizował z koncepcja

(medycy); gr. Hefajstos

Apollo (choroba); słow. Mór

prelogiczności Levy-Bruhla i z funkcjonalizmem Malinowskiego. Badał strukturę mitu dostrzegając w

(metalurgia);

niej nieu

(zaraza); babil. Isztar

świadomioną naturę zjawisk kulturowych.

(miłość); eg. Tot (mądrość);

eg. Maat (pokój); gr. Ares

(wojna).

20.3. Szkoła pragmatyczno-przeŜyciowa

Szkoła wyrosła z nurtu angielskiego pragmatyzmu w filozofii i jej głównym przedstawicielem jest

William James, który w swoich poglądach wychodził od psychologii. Ugruntowuje on psychologie

religii. Źródłem doświadczenia religijnego jest dla niego zadziwienie światem. Szkoła charakteryzuje

się programowym stronieniem od definiowania religii. Jej przedstawiciele koncentrują się na

przeŜyciach religijnych jednostki.

=21=

=22=

21.1. Antropogeneza religijna

22.1. Definicje religii

jednoaspektowe (wąskospecjalistyczne) a

wieloaspektowe w

Cześć doktryny religijnej zajmująca się człowiekiem w aspekcie genetycznym – tzn. pochodzeniem

religioznawstwie

człowieka. Zwykle ujmowana jest tak, Ŝe bóstwa tworzą ludzi z jakiś materiałów – w akcie

Ujęty w pytaniu podział definicji odnosi się do złoŜoności treściowej definiowanego zjawiska. Definicje

manufakturowym.

jednoaspektowe zakładają prostotę faktu religijnego. RóŜne dyscypliny na gruncie własnych metod

definiują religie przez pryzmat jednego aspektu, który jest dla tej dyscypliny waŜny. Definicje wąsko

21.2. Fenomenologia religii jako dziedzina badań religioznawczych

specjalistyczne zawsze zabarwione są redukcjonistycznie. Przykładem moŜe być socjologiczna

Fenomenologia stara się uporządkować materiał badawczy wg przyjętego klucza. MoŜe być

definicja Durkheima:

rozumiana jako typologia czy tez morfologia zjawisk religijnych. Kojarzona z osiągnięciami

Religia to system powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk, odnoszących się do rzeczy fenomenologii filozoficznej Husslera i Schelera.

świetych, to znaczy wyodrębnionych i zakazanych wierzeń i praktyk łączących

Nurt fenomenologiczny jest przejawem skrajnej reakcji antyewolucjonistycznej. MoŜna go podzielić na

wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralna zwana Kościołem.

fenomenologię właściwą van der Leeuwa i morfologię świętości Eliadego, a takŜe szkołę typologiczno-

Definicje wieloaspektowe zakładają bogatszą charakterystykę religii, przedstawiając ja jako zespół

rozumiejącą

Menschinga.

Fenomenologia

określa

siebie

jako

dyscyplinę

porównawczą,

cech. Takie definicje są przydatne w religioznawstwie, które bada religie we wszystkich jej aspektach.

systematyczną, empiryczną. i chce być antyredukcyjną. . MoŜna się jednak zastanawiać czy czasem

I tak np. za Wachem mamy trychotomiczna strukturę religii czy tez nowsza koncepcję dychotomiczną.

pomimo deklaracji nie redukują religii do przeŜyć psychicznych. Wszak Ottowskie kategorie sensus

numinis, misterium fascinans, misterium tremendum wskazują na pewną religijną egzaltację.

22.2. Antropoeschatologia

Fenomenologowie stawiali sobie róŜne cele: systematyzowania zjawisk religijnych, próby ujęcia istoty

To fragment antropologii religijnej, zajmujący się rzeczami ostatecznymi człowieka. W przedmiot

religii w ogóle itd. Metody jakimi się posługuje fenomenologia to rozumienie, interpretacja, intuicyjny

zainteresowania wchodzą takie rzeczy jak śmierć, sąd, koniec świata, ostateczne przeznaczenie

wgląd itp.

jednostek czy ludzkości w ogóle.

21.3. Poglądy Soderbloma na religię

22.3. Etnologia religii

Nathan Soderblom – teolog, religioznawca, luterański biskup, i ekumenista nagrodzony Pokojową

Zwana teŜ etnoreligioznawstwem. Zajmuje się religiami plemiennych społeczności tradycyjnych,

Nagrodą Nobla. Akceptuje podstawowe tezy ewolucjonizmu Tielego. Uznawał, Ŝe objawienie się Boga

których cechą charakterystyczną jest aliterackość, a więc takŜe brak skodyfikowanej doktryny.

jest powszechne i obecne we wszystkich religiach, a ewolucja religii prowadzi do prawd

Koncentruje się na człowieku jako istocie kulturowej. Posługuje się metodami opisowymi, a badania

przekazywanych przez chrześcijaństwo. W swoich badaniach skupił się na przejawianiu się sił

przeprowadzane są w terenie na Ŝywym materiale badawczym.

transcendentnych w takich systemach wierzeniowych jak animizm, manizm. W religiach wyróŜniał

pojawiające się grupy bóstw będących prasprawcami, którzy mieli być prymitywnymi prefigurami

Stwórcy. Przed Ottem doszedł do wniosku, Ŝe religia jest stosunkiem do świętości.

=23=

23.1. Dziedziny religioznawstwa

teoria religii – religioznawstwo ogólne, którego przedmiotem jest ogólne i wieloaspektowe

podejście do przedmiotu połączone z metareligioznawstwem skupionym na metodologii

dyscypliny.

historia porównawcza religii

fenomenologia religii

etnologia religii

socjologia religii

psychologia religii

geografia religii

23.2. Kosmografia religijna

Dział doktryny – a konkretnie kosmologii, zajmujący się strukturą, czy budową świata. Kosmografię

rozpatruje się w ujęciu (1) w aspekcie wertykalnym – sfera nieba, ziemi i podziemia – które

zamieszkiwane są przez bóstwa i nadprzyrodzone istoty – sfery podzielone są przez tzw. axis mundi

– czyli oś świata (Kalwaria, Synaj) gdzie moŜliwy jest kontakt człowieka z bogami; (2) aspekcie

horyzontalnym – horyzontalny odpowiednik axis mundi to tzw. pępek świata (np. Jerozolima) będący płaszczyzną mająca być ziemia obiecaną, obecna równieŜ sakralizacja stron świata –

prawica-lewica; wschód-zachód, orientacja architektoniczna świątyń itp.; (3) w aspekcie

temporalnym – nawiązującym do okresów pierwotnej szczęśliwości i następującej po niej degeneracji

ludzi..

23.3. Historia religii

To najbardziej rozwinięta dziedzina religioznawstwa. Bada znane w historii systemy religijne – takŜe

wymarłe, sekty, denominacje, para religie czy nowe ruchy religijne. Bada religie pod kątem ich

powstawania, źródła, przemian i rozwoju a takŜe zaniku i wymierania. Porównuje, klasyfikuje i

typologizuje. DąŜy do uogólnień i poznawania ogólnych prawidłowości.