Modlitwa.
Modlitwa - jest charakterystyczną formą przejawiania się kultu religijnego i występuje we wszystkich religiach, zarówno wyższych jak i niższych. Jako zjawisko religijne jest szczególnym słownym zwróceniem się wiernego do boga w celu skłonienia go, lub zmuszenia do przychylnych interwencji w sprawy ludzkie („Od zarazy, głodu i wojny, wybaw nas, Panie”;„Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj”).
Taka forma kontaktu człowieka z bogiem ma swój rodowód prawdopodobnie w zaklęciach, a więc wywodzi się z magii. Słowu od zarania przypisywano czarodziejską moc. Polskie słowa „czytać” i „czcić” mają ten sam rodowód - pierwotnie odczytywanie tajemnych słów oznaczało to samo co oddawanie czci. Odpowiednie słowa zapobiegały nieszczęściom, inne sprowadzały deszcz. Według wierzeń starożytnych Egipcjan i Hindusów zaklęcie mogło zmusić bogów do spełnienia każdego żądania. Wiele zapisów magicznych zawiera formuły mające zapewnić różnego rodzaju korzyści osobiste: powodzenie w miłości, zdobycie pieniędzy, wyleczenie choroby, wypędzenie demonów. Najlepszym sposobem uzyskania władzy nad demonami było wypowiedzenie ich prawdziwych imion. Żydowscy czarodzieje używali imienia Jehowa- dopóki nie zostało objawione Mojżeszowi drugie przykazanie.
Modlitwa jest bezpośrednim kontaktem z siłą nadprzyrodzoną oraz najprostszą formą rytuału. W zależności od okoliczności życiowych znane są różne modlitwy: w chwili śmierci czy narodzin, o zdrowie, dobre plony czy zwycięstwo.
Rodzaje modlitw:
jako czary, wypowiadanie magicznych formuł,
jako rodzaj kontraktu, w celu uzyskania czegoś od bóstwa,
jako sposób przekonywania bóstwa,
jako wyraz czci i hołdu,
jako wyraz bezgranicznego oddania,
jako spowiedź, oczyszczenie - katharsis.
Wszystkie te rodzaje ulegają wzajemnemu krzyżowaniu i współistnieją. Wierny odmawiając modlitwę może jednocześnie oddawać hołd, zawierać kontrakt, wyrażać bezgraniczne oddanie. Równocześnie modlitwa ma działanie uspokajające, oczyszczające, może porządkować nieład i oddziaływać magicznie na rzeczywistość.
O jedności tych elementów świadczy struktura modlitwy:
wezwanie do boga
sankcja
prośba
Przykładem może być modlitwa do Apollona (Homer, Iliada):
Usłysz mię o Srebrnołuki, co Chryzę masz w swojej pieczy,
Kille świętą ochraniasz i mocą królujesz w Tenedzie,
O Sminteju! (...)
Fragment ten jest wezwaniem - zawiera maksimum epitetów, miłych uchu boga.
(...) Jeżelim cię kiedy gontyną ocienił.
Jeśli bywało, żem kiedy w ofierze udźce ci tłuste
Byków palił i kóz (...)
Ta część modlitwy jest sankcją, modlący powołuje się na swoje zasługi wobec boga.
Tę mi prośbę dziś spełnij gorącą:
Strzały swojemi Danajom za łzy moje zapłać sowicie.
Fragment ten zawiera prośbę o zemstę - w tym przypadku treść modlitwy sprowadza się do klątwy.
Bardzo istotną częścią modlitwy jest sankcja, która przypomina o obowiązkach boga wobec człowieka. Czasami człowiek powoływał się na moc nad bóstwem zdobytą środkami magicznymi, wtedy nie prosił, lecz żądał i groził - wówczas modlitwa miała formę zaklęcia.
Przykładem może być indyjska modlitwa z Atharwawedy wypowiadana podczas siewu ziarna:
„Własną siła podnoś się do góry, napełniaj się sokiem, o ziarno! ...Niech nie zmiażdży cię piorun z niebios! Kiedy wymawiamy twe imię, o boskie ziarno, i ty słuchasz nas, podnoś się w górę, na podobieństwo niebios, bądź niewyczerpane jak ocean! Niech będą wytrwali ci , którzy służą tobie, niech będą niewyczerpane twe zapasy. Niech nie przepadną ci, którzy czynią dań z ciebie! Niech istnieją ci, którzy spożywają ciebie!”
Dla pojęcia modlitwy istotne są również czas, miejsce i sposób jej odmawiania. Najlepsze czas i miejsce to czas i miejsce sakralne a sposobem odmawiania - rygoryzm.
Modlitwy mają często wiele walorów artystycznych, jak modlitwa Pigmejów do Węża z niebios:
Kiedy stopa nocą
Trąci przeszkodę, która się zwija, podnosi i kąsa,
Spraw, o Wężu, o ty, nasz ojcze, ojcze szczepu,
Myśmy twoi synowie,
Spraw niech to będzie gałąź, która się podnosi i uderza,
A nie któreś z twoich dzieci o zębie ostrym,
O ojcze szczepu, myśmy twoi synowie.
Modlitwa ludu syberyjskiego z Ałtaju, śpiewna do Ulgena, bóstwa świata górnego:
O wielki ojcze, Ulgenie,
Masz na swej tajemniczej czapce
Trzy różnych kolorów wstążki,
Do twego tronu prowadzą trzy drabiny.
Ty, Ulgenie stworzyłeś konia do jazdy,
Ty stworzyłeś wiele zwierząt.
Ty stworzyłeś kobietę z długimi warkoczami.
Ty przepoiłeś ziemię pokojem,
Ty wydobyłeś ją z otchłani
Dokąd nie doleci nigdy kula,
Nie doleci żaden dźwięk.
Ty usadowiłeś ziemię w bezpiecznym miejscu.
Ty stworzyłeś przepiękną duszę człowieka.
Wielki ojcze, przyozdobiony tajemniczą czapką
Z trzema wstążkami.
Nasza nadzieja w tobie, składamy ci ofiary
Z dóbr ziemskich...
Modlitw śpiewana do Erlika, bóstwa świata dolnego:
Srogi duchu, łowiący swa wędką ludzi.
Ty lubisz przewracać napełnione naczynia.
Twoje lico czarne jak sadza.
Twoje czarne włosy zwichrzone,
Twój wzrost ogromny.
Wędrujesz swym okrutnym traktem,
Tylko przy jasności księżyca.
Nikt nie może powstrzymać twej ręki,
Nawet najsilniejszy nie potrafiłby poruszyć twej nogi
Oczy twe sprowadzają cień na świat,
Zęby twe sterczą jak grzebienie,
Kośćmi twymi można by garbować skórę,
Ze szczęk twych można by wydobyć muzykę gromu.
Ty wszystko słyszysz, wszystko wiesz...
Słowo w modlitwie towarzyszy określonym gestom, pokłonom, klękaniu, skłonom głowy, podnoszeniu rąk, uderzeniom pięścią w pierś. Wszystko stanowi złożoną, odpowiednio zaszyfrowaną konwersację z bogiem.
Modlitwa i ceremonia obrzędowa w religiach archaicznych ściśle są splecione z tańcem. Jego olbrzymia popularność wynikała ze szczególnej pobudliwości ruchowej wywołanej dużym ładunkiem emocjonalnym związanym z niepewnością sytuacji życiowej. Spełniał on podobne funkcje jak modlitwa werbalna: komunikacyjne, błagalne, wzmacniające, lecznicze, zaklinające, oddające cześć. Tańcowi przypisywano pochodzenie boskie, utrzymywał on energię i ład we wszechświecie. Najczęściej jest on połączony z recytacją tekstów modlitewnych. Miał on na celu spotęgowanie słowa zawartego w modlitwie. Oprócz wyżej wymienionych istnieją tańce: myśliwskie, rolnicze, wegetacyjne, imitujące, rozgrywające mit, pogrzebowe, wojenne, ekstatyczne i wiele innych.
Szczególny przypadek modlitwy wykształcił się w Indiach - właściwie sprowadza się ona do medytacji (inaczej niż np. w chrześcijaństwie (np. różaniec) czy sufizmie, gdzie modlitwa jest częścią medytacji). Medytacja istniała już w okresie wedyjskim, jej znaczenie pogłębiło odkrycie jedności brahman-atman. Najwyraźniej interioryzacja modlitwy widoczna jest w buddyzmie, gdzie prowadzi do zatopienia się we własnym wnętrzu i doświadczenia nirwany.
W chrześcijaństwie modlitwa ma silny dialogiczny charakter i staje się odpowiedzią i potwierdzeniem Objawienia (hierofanii). Jej specyficzną formą jest modlitwa mistyczna. Upodabnia ona niektóre szkoły chrześcijaństwa do poszukiwań w obrębie hinduizmu i buddyzmu, zmusza modlącego do zanurzenia się kontemplacyjnie w świętym milczeniu — braku odpowiedzi i pozadyskursywnym przeżywaniu zniesienia przeciwieństw. W takim rozumieniu nie istnieje dualizm stworzoności i wieczności, jaźni i ciała, itd.
W Islamie m. jest jednym z 5 podstawowych obowiązków muzułmanina (tzw. filary religii obejmują też: wyznanie wiary w jedynego Boga, post, jałmużnę i pielgrzymkę). Każdy dorosły wyznawca islamu jest zobowiązany do pięciokrotnej m. rytualnej w ciągu doby: rano (salat as-subh, od świtu do wschodu słońca), w południe (salat as-zuhr, tuż po zenicie słońca), po południu (salat al-asr, przed zachodem słońca), wieczorem (salat al-maghrib), po zachodzie słońca) oraz w nocy (salat al-isza, pomiędzy zmrokiem a świtem). W trakcie modlitwy wypowiada się intencję (często w formie recytacji formuły „Bóg jest Najwyższy”, arab. Allahu akbar), bez której modlitwa jest nieważna oraz różne fragmenty Koranu, formuły wychwalania Boga, wyznanie wiary (szahada) i słowa przekazujące pokój (na prawą i lewą stronę).
W sufizmie - mistycznej odmianie islamu - modlitwa miała charakter spontaniczny. Jej przykładem mogą być wiersze Maulany Dżalal ad-Dina Rumiego (trzynastowiecznego poety i mistyka perskiego):
Jestem drobiną kurzu w poświacie słońca
i całym słońcem.
Do drobin kurzu mówię,
zostańcie w jego promieniach.
Jestem poranną rosą
i oddechem wieczoru.
Jestem wiatrem nad wierzchołkiem lasu
i pianą nad stromą ścianą.
Masztem, sterem i instrumentem, kilem
ale też rafą koralową na której utknęły.
Jestem drzewem i tresowaną papugą w gałęziach
A i ciszą, myślą i głosem.
Muzyką powietrza wychodzącego z fletu,
kamienną iskrą migającą w metalu.
Jednocześnie świecą i ćmą wokół niej oszalałą.
Różą i słowikiem zanurzonym w jej woni.
Jestem całym kodeksem istnienia
I obracającą się galaktyką.
Jestem ewoluującą inteligencją,
podnoszeniem i upadkiem.
Tym co jest i czego nie ma! Ty
który znasz Dżalal ad-Dina, Ty
Jedyny we wszystkim, powiedz,
kim jestem. Powiedz, że jestem Tobą.
Modlitwa jako forma komunikacji z absolutem porusza zarówno problemy egzystencjalne jak i sprawy codzienne. Przykładem może być współczesna „Modlitwa przed wejściem do internetu”:
Wszechmocny i wieczny Boże,
Który stworzyłeś nas na Twoje podobieństwo
i poleciłeś nam szukać, przede wszystkim, tego co dobre,
prawdziwe i piękne,
szczególnie w Boskiej Osobie Twego Jednorodzonego Syna,
Pana naszego Jezusa Chrystusa,
pomóż nam, błagamy Ciebie,
przez wstawiennictwo św. Izydora, biskupa i doktora,
abyśmy podczas naszych wędrówek w internecie
kierowali nasze ręce i oczy tylko na to, co podoba się Tobie
i traktowali z miłością i cierpliwością
wszystkie te osoby, które spotkamy
przez Chrystusa Pana naszego. Amen.
Święty Izydorze, módl się za nami!
Bibliografia:
Swienko H.: Religia i religie. Warszawa, Iskry, 1981, ss.42-48
Religia. Encyklopedia. Warszawa, PWN, 2003
Rumi: Wszystkie głosy w jednym. Tłum. z angielskiego A. Szyper, Warszawa, Wydawnictwo Nowy Świat, 2002.
Zuhlsdorf J.T., Tłum. z angielskiego: Asja Kozak, http://www.mateusz.pl/modlitwa.htm
4