Zdolności człowieka należą do tych cech osobowości, z którymi są od dawna związane nadzieje i oczekiwania na realizację rzeczywistych potrzeb, a głównie nowo rodzących się marzeń przeobrażania świata i ulepszania życia człowieka. Chcę ukazać wpływ niektórych czynników środowiska wychowawczego na rozwijanie i stymulowanie zdolności plastycznych.

Joanna Kawalec
Stymulowanie zdolności plastycznych młodzieży

Przedstawiciele wielu dyscyplin naukowych wysuwają hipotezę, że postęp w nauce, technice, kulturze i życiu społecznym coraz bardziej zależy od ludzi zdolnych. Zdolności spełniają ważną rolę w życiu człowieka. Decydują one o jego powodzeniach, bądź niepowodzeniach, o sukcesach i o efektach działań ucznia w szkole. Od stopnia wykrywalności i rozwijania tych uzdolnień w codziennej praktyce nauczania i wychowania będzie w znacznym stopniu zależało tempo dokonującego się postępu. Rozwijając potencjalne zdolności specjalistyczne, trzeba kształtować postawy operatywnego patriotyzmu, eliminując kosmopolityczne i egoistyczne nastawienie do życia. Z drugiej strony należy zapewnić ludziom zdolnym warunki sprzyjające kształtowaniu się i rozwijaniu zdolności.

Rozwój zdolności zależy od wielu czynników; w dużej mierze są to zadatki wrodzone, natomiast ich kształcenie i rozwijanie zależy od środowiska, w którym jednostka przebywa, jego pozytywnego i stymulacyjnego charakteru oraz procesu nauczania i wychowania.

Głównym celem przeprowadzonych badań było uzyskanie danych dotyczących aktualnego stanu zdolności plastycznych u dzieci w starszym wieku szkolnym oraz analiza niektórych czynników środowiskowych przyczyniających się do rozwijania tych zdolności.

W przeprowadzonych badaniach poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania:

1. Czy młodzież w tym wieku szkolnym jest zainteresowana podejmowaniem działalności plastycznej?

2. Jaką rolę w rozwijaniu zdolności plastycznych spełnia szkoła, środowisko lokalne i rodzinne?

Chcąc udzielić odpowiedzi na te pytania, w Zespole Szkół Publicznych nr 2 im. prof. Wł. Babireckiego w Tarnowskich Górach przeprowadzono badania, którymi objęto młodzież z pierwszych klas gimnazjum i ich rodziców. Wzięło w nich udział 65 dziewcząt i 55 chłopców z pięciu klas gimnazjum - ogółem 120 uczniów i 50 rodziców. Główne źródło gromadzenia danych stanowiła metoda sondażu diagnostycznego, a dobraną do metody sondażowej techniką badawczą była ankieta. W tym celu opracowano kwestionariusze ankiet dla uczniów i rodziców, które zawierały pytania dotyczące podjętych problemów.

Lubią tworzyć

Z analizy odpowiedzi wynika, iż młodzież w tym wieku chętnie zajmuje się działalnością plastyczną (83%). Badani uzasadniali swoje wypowiedzi tak: sprawia mi to przyjemność (70%), mogę wtedy tworzyć, dostarcza mi to satysfakcję i zadowolenie, pozwala wyładować się po dniu pełnym pośpiechu i stresu, odpręża i uspokaja, dostarcza dużo radości, wypełnia wolny czas, mogę przelać swoje samopoczucie na papier, mogę wyrazić swoje marzenia, mogę pokazać "co w nich siedzi".

 Respondenci dokonali również próby oceny swoich zdolności plastycznych: 34% respondentów twierdzi, iż ma zdolności plastyczne, 17% że ich nie ma, natomiast 49% nie potrafi tego określić. Zebrany materiał badawczy dowodzi również, że młodzież w 92% jest zadowolona ze swoich wytworów plastycznych.

Bardzo ciekawe odpowiedzi uzyskano na pytanie: Co inspiruje cię do podejmowania działalności plastycznej? Oto zestawienie uzyskanych odpowiedzi:

• obcowanie z przyrodą - 42%

• obcowanie ze sztuką - 24%

• muzyka - 24%

• inne - 22%

• nauczyciel plastyki - 20%

• poezja - 7%

• spotkania z artystami - 2,5%

Z analizy danych wynika, iż najczęściej inspiracją do podejmowania działalności plastycznej przez młodzież jest obcowanie z przyrodą, sztuką i muzyką.

Wielu pedagogów utrzymuje, że wielkie zdolności małych dzieci mijają, gdy dziecko podrasta, ale doprawdy trudno w to uwierzyć, by zdolności artystyczne dziecięcego wieku przemijały zupełnie nieodwołalnie, pozostawiając młodą istotę niewrażliwą na te same podniety, które przedtem bardzo ją absorbowały. Sądzę, iż zdolności plastyczne nie mogą samoistnie zaginąć i są gdzieś w głębi ukryte. Mimo wszelkich przemian fizycznych i psychicznych dziecko starsze korzysta z zapasu wiedzy i umiejętności, które osiągnęło we wczesnym dzieciństwie, a to, co objawia się jako zanik zdolności plastycznych, jest przejściem do następnej fazy rozwoju. W tym okresie rozwoju wyobraźnia jest bardzo rozbudzona, a przeżycia uczuciowe silne, często nawet burzliwe.

Wyniki badań świadczą, iż młodzież nie jest obojętna wobec plastyki. Chętnie podejmuje działalność plastyczną, która sprawia jej radość i zadowolenie. Chętnie też zajmuje się innymi dziedzinami sztuki: pisze wiersze, przejawia zainteresowania muzyką i śpiewem. Nie stroni też od wielu zajęć, które są związane z treścią plastyki. Interesuje się obrazem rzeczy i świata, fotografuje i filmuje, młodzi są rozmiłowani w pięknym stroju, lubią ładne przedmioty w otoczeniu. Jak wynika z analizy danych, czynnikiem najbardziej inspirującym jest obcowanie z przyrodą, czyli naturą. Potwierdza to potrzebę obserwowania rzeczywistości, która nas otacza, potrzebę obserwowania ludzi, pejzażu i przedmiotów. Natura jest źródłem wzbogacania wyobraźni i takiego jej inspirowanie, aby poprzez mniejszą lub większą deformację ujawniał się świat wewnętrzny człowieka - twórcy.

 Ważny również wydaje się fakt, iż 20% badanych jako czynnik inspirujący wskazało nauczyciela. Nauczyciel powinien być twórcą i badaczem. Powinien umieć wyzwolić u uczniów chęć działań artystycznych i je podtrzymać. Powinien prowadzić ucznia tak, aby tworzył i postrzegał tworzony przez siebie obraz na każdym etapie jego ewolucji graficznej w sposób umożliwiający intuicyjne poznawanie samego siebie i otaczającego środowiska.

Kontakty ze sztuką

Wychowanie plastyczne młodzieży jest przede wszystkim realizowane na lekcjach dydaktycznych i na zajęciach pozalekcyjnych w szkole oraz na zajęciach pozaszkolnych w placówkach kultury. Z tych trzech form stosowanych w rozwijaniu zainteresowań i zdolności plastycznych, duże znaczenie mają zajęcia pozalekcyjne, a szczególnie zajęcia pozaszkolne, które są najbardziej naturalną formą wychowania estetycznego dzieci i młodzieży. Przemawia za tym fakt, że uczestnictwo dzieci i młodzieży w różnych formach kontaktowania się ze sztuką, przede wszystkim na zajęciach pozaszkolnych, jest bardzo zbliżone do uczestnictwa w kulturze ludzi dorosłych, chociażby z racji uczestniczenia w nich z własnego wyboru i zgodnie z własnymi zainteresowaniami. Możemy powiedzieć, że celem ponad-obowiązkowych zajęć plastycznych jest budzenie oraz rozwijanie wykrytych uzdolnień.

 Przeprowadzone badania wykazały, że młodzież mimo swoich zainteresowań działalnością plastyczną nie uczęszcza jednak na dodatkowe zajęcia plastyczne - pozaszkolne.

 Wybitni znawcy i badacze zdolności plastycznych młodzieży potwierdzają, iż w ponadobowiązkowych zajęciach plastycznych uczestniczy znacznie więcej młodzieży z młodszych klas szkoły podstawowej. Wynika to z naturalnej potrzeby ekspresji i percepcji plastycznej będącej cechą charakterystyczną aktywności nie tylko dzieci i młodzieży. Szczytowa forma tego rodzaju aktywności przypada na okres od 9. do 11. roku życia. Po 13. roku życia następuje kryzys spontanicznej działalności plastycznej. W tym okresie działalność plastyczną młodzież zaczyna traktować bardziej intelektualnie, dążąc do realistycznego przedstawiania świata, zaczyna się bardziej interesować formą i rzemiosłem artystycznym. Z tych powodów napotyka trudności w kontynuowaniu twórczości plastycznej.

 Kontakt ze sztuką inspiruje uczniów do działań plastycznych. Kontakty te wzbogacają świadomość ucznia. U młodych odbiorców powstaje potrzeba konfrontowania, porównywania, wreszcie potrzeba indywidualnego spojrzenia na sztukę.

Systematyczne i częste kontakty ze sztuką wzbogacają wrażliwość i wyobraźnię, uczą nowych technik i środków wyrazu. Są także bodźcem do wyzwolenia się ukrytych talentów, a dla wielu uczniów stają się inspiracją do działań plastycznych. Dlatego też zapytano respondentów:

1. Czy w waszym domu znajdują się wytwory plastyczne?

2. Czy chodzicie do muzeum, galerii itp.?

3. Czy w waszym mieście znajdują się miejsca, w których można rozwijać zdolności plastyczne?

Zdecydowana większość badanych ma w domu różnego rodzaju wytwory plastyczne. Są to: oryginalne obrazy, dzieła sztuki (30), reprodukcje dzieł sztuki (45), rzeźby i figurki (45), gobeliny (9), inne (książki z reprodukcjami obrazów sławnych malarzy, albumy z obrazami, haftowane i wyszywane obrazki, grafiki). Negatywną odpowiedź podało tylko 15 badanych. Niepokój może budzić fakt, iż młodzież wcale nie chodzi lub bardzo rzadko chodzi do galerii, muzeum itp. (70% badanych).

Badani potwierdzili w 100%, iż mają warunki w domu do podejmowania działalności plastycznej i że w ich mieście znajdują się miejsca, gdzie można rozwijać zdolności plastyczne (najczęściej wymieniali domy kultury)

Rodzina przez specyfikę wzajemnych relacji między poszczególnymi członkami, a konkretnie ze względu na panujące w jej obrębie: delikatność, zaufanie, wzajemne zrozumienie serdeczność, w optymalny sposób jest w stanie się przyczynić do rozwoju zdolności. Duży wpływ na rozwój zdolności nie tylko plastycznych mogą mieć: postawy rodzicielskie, atmosfera życzliwości i akceptacji, dawanie wzorów aktywności twórczej przez rodziców, pobudzający charakter ich oddziaływań na aktywność dziecka i rozwój jego zainteresowań.

Rola rodziców

Znaczącym elementem w rozwijaniu zdolności plastycznych może być reakcja rodziców na wytwory plastyczne dzieci, ich ogólna kultura plastyczna i estetyczna. W celu scharakteryzowania reakcji rodziców posłużono się pytaniem: Jak rodzice reagują na twoje wytwory plastyczne?

Uzyskano następujące odpowiedzi:

• są zadowoleni i chwalą mnie - 73%,

• nie wykazują zainteresowania - 16%,

• mówią, że się na tym nie znają - 7%,

• nagradzają mnie - 3%,

• krytykują mnie - 1%,

• inne - oprawiają obraz i wieszają na ścianie, cieszą się i mówią o tym.

Jak wynika z powyższego zestawienia reakcje rodziców na wytwory plastyczne są pozytywne. Większość badanych jest zadowolona i pochwala swoje dzieci. Pragnę zaznaczyć, że dla aktywności twórczej, korzystna wydaje się taka sytuacja, w której efekty działania osoby są oceniane pozytywnie, tym samym informacje takie mają charakter nagradzający. Pochwała, to jeden z najpotężniejszych czynników motywujących dostępny rodzicom. Pozytywne reakcje rodziców mogą być silnym czynnikiem motywacyjnym. Mogą zachęcać dziecko do podejmowania dalszej działalności plastycznej. Informacje, które mają walencję ujemną, mogą być w różny sposób blokowane przez osobę lub same blokować jej aktywność i pomysłowość artystyczną.

Jak zaznaczono wyżej, wychowanie plastyczne młodzieży jest przede wszystkim realizowane na zajęciach dydaktycznych w szkole, tak więc rola szkoły w rozwijaniu zdolności plastycznych jest bardzo ważna. Z danych wynika, iż szkoła organizuje dosyć często konkursy i wystawy plastyczne. Natomiast brak jest takich form pracy, jak plenery malarskie i spotkania z artystami plastykami, twórcami sztuki itp. Takie formy wychowania plastycznego w szkole są znaczące w rozwijaniu zdolności, ponieważ kontakt z dziełem sztuki, z żywą sztuką motywują ucznia do podejmowania działalności plastycznej.

Wyjście z dorobkiem plastycznym, (czyli organizowanie wystaw prac uczniów), poza mury pracowni, szkoły, rozbudza zainteresowania plastyczne i sztuką nie tylko uczniów ale również rodziców. Kształtuje postawę odbiorczą - rozumianą jako rozwijanie motywacji.

Kształtowanie zdolności zależy od środowiska

Zdolności plastyczne, podobnie zresztą jak inne zdolności specjalne, zależą w dużej mierze od zadatków wrodzonych, natomiast ich kształtowanie zależy w dużym stopniu od środowiska, jego pozytywnego, stymulacyjnego charakteru oraz procesu wychowania.

Mimo iż u młodzieży w tym wieku szkolnym zaczyna wygasać naiwna i spontaniczna twórczość plastyczna, większość dzieci, które ujawniały zdolności plastyczne przestaje samorzutnie tworzyć, nie można mówić jednak o całkowitym zaniku tych zdolności. Jest to tylko przejście do następnej fazy rozwoju, w której potrzeba wypowiedzi plastycznej przybiera inną formę.

Trzeba więc stwarzać młodzieży wiele sytuacji pobudzających wyobraźnię i stymulujących rozwój zdolności plastycznych, podnosić kulturę i estetykę życia codziennego. Jest ważne organizowanie przez szkoły wystaw, spotkań z artystami, plenerów malarskich oraz jest ważna umiejętna praca nauczyciela plastyka, który powinien poszerzać i wzbogacać wiedzę uczniów o sztuce, co zwiększa szanse ujawniania się nowych zainteresowań plastycznych. Istotne znaczenie może mieć współpraca ze środowiskiem rodzinnym w zakresie identyfikacji uzdolnień plastycznych, doborze sposobów jej stymulacji, formowaniu właściwych postaw i relacji rodzinnych.

Dzieciom i młodzieży należy zapewnić powszechny dostęp do różnych zajęć w uczestnictwie w kulturze nie tylko w postaci obecnie działających form kultywowania twórczości, ale również w kontaktowaniu się z dziełami sztuki. Każda twórczość zasługuje na uwagę - i ta płynąca z serca, może naiwna, i ta śmiała, i ta udana, i mniej udana. Jest jak płomyczek, który trzeba rozniecić, i jak ogień, którego nie wolno gasić.

Joanna Kawalec
Miasteczko Śląskie

Spis treści

1. Czy w waszym domu znajdują się wytwory plastyczne?

2. Czy chodzicie do muzeum, galerii itp.?

3. Czy w waszym mieście znajdują się miejsca, w których można rozwijać zdolności plastyczne?

4. Jak rodzice reagują na twoje wytwory plastyczne?

5. 2. Czy tematyka i forma zajęć spełniły Twoje oczekiwania?

---