Struktura władzy RP
Prezydent RP
Prezydent w Polsce, obok Rady Ministrów sprawuje władzę wykonawczą
Prezydent RP wybierany jest na 5 lat w wyborach powszechnych, równych , bezpośrednich i tajnych, ponownie może być wybrany tylko raz. Na prezydenta może być wybrany obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu (nie może być m. in. uznany prawomocnym wyrokiem za "kłamcę lustracyjnego"). Kandydata zgłasza co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Prezydentem zostaje ten kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnych głosów, jeżeli żaden kandydat nie spełni tego wymogu, przeprowadza się w ciągu dwóch tygodni drugą turę wyborów. Prezydentem zostaje kandydat, który otrzyma więcej ważnych głosów. O ważności wyborów decyduje Sąd Najwyższy.
Kompetencje Prezydenta
jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej,
mianuje Szefa Sztabu Generalnego i dowódców rodzajów Sił Zbrojnych,
nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego,
nadaje ordery i odznaczenia,
może zastosować prawo łaski wobec skazanych,
zarządza wybory do Sejmu i Senatu,
zwołuje pierwsze posiedzenia nowo wybranych Sejmu i Senatu,
skraca kadencję Sejmu w przypadkach określonych w konstytucji,
ma prawo inicjatywy ustawodawczej,
zarządza referendum ogólnokrajowe,
podpisuje albo wetuje ustawy,
zarządza ogłoszenie ustawy oraz umowy międzynarodowej w Dzienniku Ustaw,
może zwrócić się z orędziem do Sejmu, do Senatu lub do Zgromadzenia Narodowego,
składa wnioski do Trybunału Konstytucyjnego,
składa wnioski o przeprowadzenie kontroli przez Najwyższą Izbę Kontroli,
desygnuje i powołuje Prezesa Rady Ministrów,
przyjmuje dymisję Rady Ministrów i powierza jej tymczasowe pełnienie obowiązków,
składa wnioski do Sejmu o pociągnięcie do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu członka
Rady Ministrów,
odwołuje ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności,
zwołuje Radę Gabinetową,
powołuje sędziów,
powołuje Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego,
powołuje Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego,
powołuje Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego,
powołuje prezesów Sądu Najwyższego oraz wiceprezesów Naczelnego Sądu
Administracyjnego,
składa wniosek do Sejmu o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego,
powołuje członków Rady Polityki Pieniężnej,
powołuje i odwoływania członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego,
ma prawo do zrzeczenia się urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej,
powołuje członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
nadaje statut Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej oraz powołuje i odwołuje Szefa Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej.
Rada Ministrów
Rada Ministrów, drugi obok prezydenta RP organ państwa w zakresie władzy wykonawczej, wyodrębniony organizacyjnie, funkcjonalnie i kompetencyjnie
W skład Rady Ministrów wchodzą: Prezes Rady Ministrów (premier), wiceprezesi (wicepremierzy), ministrowie, ministrowie "bez teki" oraz przewodniczący komitetów (np. Komitetu Badań Naukowych, Komitetu Integracji Europejskiej).
Kompetencje Rady Ministrów
Konstytucja przyznaje Radzie Ministrów dość szerokie uprawnienia i niemałe obowiązki. Rada Ministrów jest organem władzy wykonawczej, prowadzącym politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa poprzez ustalanie kierunków polityki i kontrolę ich bieżącej realizacji. Zarówno poszczególni ministrowie, premier jak i cały rząd mogą wydawać rozporządzenia i zarządzenia, które maja moc obowiązującą prawa. Ponadto Rada Ministrów:
uchwala projekt budżetu państwa,
zapewnia wykonywanie ustaw,
koordynuje i kontroluje prace organów administracji rządowej,
chroni interesy Skarbu Państwa,
zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państwa oraz porządek publiczny,
kieruje wykonaniem budżetu państwa oraz uchwala zamkniecie rachunków państwowych i
sprawozdanie z wykonania budżetu,
sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami
międzynarodowymi,
zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne
umowy międzynarodowe,
sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju oraz określa corocznie liczbę
obywateli powołanych do czynnej służby wojskowej,
określa organizacje i tryb swojej pracy.
Prezes Rady Ministrów
Prezes Rady Ministrów wraz z poszczególnymi ministrami jest desygnowany na stanowisko przez prezydenta w ciągu 14 dni od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów. W ciągu kolejnych 14 dni Rada Ministrów musi uzyskać wotum zaufania od Sejmu udzielane bezwzględną większością głosów przy obecności na sali obrad przynajmniej 230 posłów. Jeżeli rząd nie uzyska wotum zaufania, Sejm w ciągu 14 dni powołuje nową Radę Ministrów, której udziela wotum zaufania, gdyby jednak i ta próba powołania rządu skończyła się niepowodzeniem prezydent zobowiązany jest w ciągu kolejnych dwu tygodni powołać kolejny rząd. Jeżeli i on nie zdobędzie akceptacji Sejmu, kadencja parlamentu musi zostać skrócona przez prezydenta.
Konstytucja nakłada na Prezesa Rady Ministrów obowiązek złożenia prezydentowi dymisji gabinetu:
na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu
gdy Sejm nie uchwali zaufania dla Rady Ministrów
gdy Prezes Rady Ministrów zrezygnuje ze stanowiska
gdy Sejm wyrazi Radzie Ministrów wotum nieufności (na wniosek przynajmniej 46 posłów Sejm podejmuje taką uchwałę głosami przynajmniej 231 posłów)
Premier jest podmiotem odpowiedzialnym za konstrukcję rządu, prowadzi działania prowadzące do sformowania Rady Ministrów, kieruje pracami Rady Ministrów, reprezentuje ją, jest organem nadzoru nad samorządem terytorialnym, jest zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej, rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy ministrami.
Kompetencje Prezesa Rady Ministrów
ma wyłączne prawo do występowania z wnioskiem do prezydenta o dokonanie zmian
obejmujących powoływanie i odwoływanie członków rządu,
powołuje centralne organy administracji rządowej, pełnomocników rządu oraz Szefa Kancelarii
Prezesa Rady Ministrów,
wyznacza szczegółowy zakres działań ministrom,
ma możliwość wyznaczenia ministrowi zakresu spraw, w których działa on z upoważnienia
premiera,
ma prawo żądać wszelkich informacji od ministrów, kierowników urzędów celnych,
wojewodów i pracowników urzędów organów administracji rządowej,
przewodniczy każdemu komitetowi Rady Ministrów,
zwołuje posiedzenia i przewodniczy obradom,
ustala program prac rządu i porządek dziennych obrad Rady Ministrów,
ma prawo w celu wykonywania ustaw i na podstawie w nich zawartego, do wydawania
rozporządzeń.
Kancelaria Prezesa Rady Ministrów
Jest urzędem zapewniającym obsługę merytoryczną, organizacyjną, prawną, techniczną i kancelaryjno biurową Rady Ministrów, Prezesa rady Ministrów, Wiceprezesów Rady Ministrów, ministrów bez teki, stałych Komitetów Rady Ministrów, Kolegium ds. Służb Specjalnych oraz innych podmiotów, np. pełnomocników rządu, komisji wspólnych, organów opiniodawczo-doradczych Rady Ministrów i jej Prezesa. KPRM spełnia funkcję koordynacji poziomej w całej administracji rządowej w wymiarze politycznym i administracyjnym.
W ramach Kancelarii działa ponad 20 komórek organizacyjnych, w tym Centrum Informacyjne Rządu i Departament Prawny.
Kancelarią Prezesa Rady Ministrów kieruje Szef Kancelarii, powoływany przez premiera. Zadania Kancelarii
zapewnienie kontroli realizacji zadań wskazanych przez Radę Ministrów i jej Prezesa,
wydawanie Dziennika Ustaw RP i Monitora Polskiego,
koordynacja polityki kadrowej w administracji rządowej i obsługa spraw kadrowych osób zajmujących kierownicze stanowiska w administracji rządowej,
zapewnienie koordynacji współdziałania Rady Ministrów i jej Prezesa z Sejmem i innymi organami państwowymi,
obsługa informacyjna i prasowa Rady Ministrów, jej Prezesa i organów pomocniczych,
zapewnienie koordynacji działalności kontrolnej Prezesa Rady Ministrów wobec organów administracji rządowej,
wykonywanie innych zadań określonych w odrębnych przepisach lub zleconych przez Prezesa Rady Ministrów.
Najwyższa Izba Kontroli
NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej i zarazem najstarszą polską instytucja stricte kontrolną
Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej podległym Sejmowi i działającym na zasadzie kolegialności. Podstawowym zadaniem Izby jest kontrola działalności rządu i pozostałych organów administracji państwowej oraz przedsiębiorstw i innych jednostek państwowych z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Na tej podstawie NIK sporządza i przedstawia Sejmowi analizę wykonania budżetu państwa, przedłożonych Sejmowi przez rząd założeń polityki państwa na dany rok oraz opinię w kwestii absolutorium dla rządu. Ponadto Izba kontroluje również - w zakresie określonym ustawowo -jednostki niepaństwowe. NIK kontroluje także gospodarkę finansową i majątkową Kancelarii prezydenta, Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu, Trybunału Konstytucyjnego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Krajowego Biura Wyborczego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Państwowej Inspekcji Pracy. NIK przedstawia Sejmowi RP sprawozdanie ze swojej działalności za każdy kolejny rok ubiegły.
Kontrole NIK podejmuje:
własnej inicjatywy,
na zlecenie Sejmu albo jego wewnętrznych organów,
na wniosek prezydenta
na wniosek premiera.
Na kierownikach jednostek kontrolowanych spoczywa obowiązek przedłożenia inspektorom NIK wszelkich żądanych przez nich dokumentów. Przedstawiciele Izby mają także prawo swobodnego wstępu do pomieszczeń instytucji kontrolowanych, wglądu do ich dokumentów, przesłuchiwania świadków itp. Wynik kontroli ujmuje się w protokóle. O wynikach kontroli informowany jest organ, który zlecił jej przeprowadzenie, oraz inne organy państwa, w razie stwierdzenia naruszenia prawa karnego NOC zobowiązany jest do powiadomienia o tym fakcie . Pracami NIK kieruje prezes powoływany przez Sejm bezwzględną większością głosów, za zgodą Senatu RP. Kierownik NIK, odpowiedzialny przed Sejmem za pracę i działalność Izby. Zgodnie z konstytucją i Regulaminem Sejmu RP powołuje i odwołuje Sejm za zgodą Senatu bezwzględną większością głosów, na wniosek marszałka sejmu albo co najmniej 35 posłów. Jego kadencja trwa 6 lat i może być powołany na to stanowisko tylko raz. Nie ma szczególnych wymogów formalnych wobec osoby prezesa. Prezes - jak wynika z roty przysięgi - powinien wypełniać swe obowiązki w zgodzie z konstytucją, z najwyższą starannością i przy wykazaniu się bezstronnością. Nie może on należeć do partii politycznej ani związku zawodowego, nie może prowadzić żadnej działalności publicznej, która nie dałaby się pogodzić z godnością jego urzędu. Nie wolno mu podejmować zajęć zawodowych z wyjątkiem profesora wyższej uczelni. Ponadto, bez zgody Sejmu, nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, pozbawiony wolności, zatrzymany bądź aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku. O zatrzymaniu prezesa NIK musi być niezwłocznie powiadomiony Marszałek Sejmu, który może nakazać zwolnienie.
Utrata urzędu przez prezesa ma miejsce w przypadku:
orzeczenia przez Trybunał Stanu kary utraty stanowiska,
odwołania przed upływem kadencji przez Sejm bezwzględną większością głosu za zgodą Senatu:
zrzeczenie się stanowiska przez samego prezesa,
uznanie, że jest on trwale niezdolny do pełnienia swoich obowiązków wskutek choroby, co zostało stwierdzone odpowiednim prawomocnym wyrokiem sądu albo Trybunału Stanu
Rzecznik Praw Obywatelskich
To jednoosobowy organ kontrolny państwa, którego zadanie polega na czuwaniu nad przestrzeganiem gwarantowanych w Polsce praw człowieka i obywatela
Rzecznik praw obywatelskich jest organem samoistnym, tzn. ma ustawowo określone kompetencje, działa samodzielnie i we własnym imieniu. Rzecznik praw obywatelskich powoływany jest na 5 lat przez Sejm za zgodą Senatu na wniosek marszałka sejmu albo grupy 35 posłów.
Rzecznikiem praw obywatelskich może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną. Rzecznik nie może być członkiem jakiejkolwiek partii, a nawet związku zawodowego. Nie może też prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością sprawowanego urzędu. Rzecznik nie powinien angażować się w spory polityczne, a w szczególności brać udziału w jakichkolwiek politycznych kampaniach wyborczych. Nie może podejmować innych zajęć zawodowych, ani zajmować innego stanowiska. Może natomiast być profesorem na wyższej uczelni. Przysługują mu szerokie przywileje prawne w zakresie immunitetu i nietykalności osobistej. Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub zatrzymany bez zgody Sejmu. Nie obejmują go też zasady odpowiedzialności konstytucyjnej.
Kompetencje
Kompetencje i środki działania rzecznika praw obywatelskich zostały określone bardzo szeroko i elastycznie. Po zapoznaniu się ze skierowanym wnioskiem, rzecznik praw obywatelskich może :
sprawdzać fakty, powołane przez skarżącego, przy czym czyni to sam lub może zwrócić się z wnioskiem o zbadanie sprawy do innego organu kontrolnego,
może zbadać sprawę na miejscu oraz zażądać akt sprawy lub informacji o stanie sprawy od każdej instytucji,
po zbadaniu sprawy i stwierdzeniu, że prawa i wolności obywatela zostały naruszone, kieruje wystąpienie do właściwego organu, organizacji lub instytucji, w których działalności takie naruszenie nastąpiło lub do organu nadrzędnego o usunięcie naruszenia,
ma prawo wniesienia rewizji nadzwyczajnej od orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego i kasacji w sprawie karnej. Podstawą wniesienia rewizji nadzwyczajnej lub kasacji może być jedynie stwierdzenie, że nastąpiło rażące naruszenie prawa przez sądy. Kasacja w sprawie karnej nie może być wniesiona wyłącznie z powodu niewspółmierności kary,
może zażądać wszczęcia postępowania w sprawie cywilnej lub postępowania administracyjnego, a także wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu cywilnym i administracyjnym na prawach przysługujących prokuratorowi oraz wnieść skargę do NSA na akty i czynności organu administracji publicznej,
może zażądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawie karnej o przestępstwo ścigane z urzędu,
może wystąpić z wnioskiem o ukaranie za wykroczenie, a także o uchylenie przez sąd prawomocnego orzeczenia w sprawie o wykroczenie,
choć rzecznik sam inicjatywy ustawodawczej nie ma, może wystąpić do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej lub o wydanie albo zmianę aktu prawnego niższego rzędu,
może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ustawy z konstytucją i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi albo o zbadanie zgodności przepisów aktów niższego rzędu z aktami wyższego rzędu; z analogicznym wnioskiem co do zgodności aktu prawa miejscowego z aktami wyższego rzędu rzecznik może wystąpić do Naczelnego Sądu Administracyjnego,
ma prawo wystąpienia do sądu o stwierdzenie nieważności orzeczenia wydanego przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych w sprawach osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny to instytucja władzy sądowniczej powołana do kontroli działań politycznych podejmowanych przez rządzących, pod kątem ich zgodności z prawem.
Działalność TK oznaczała w praktyce ograniczenie arbitralności decyzji rządu, który pierwsze sprawy przed TK przegrał. Po 1989 r. działalność TK uległa znacznemu uaktywnieniu, wiele z jego orzeczeń dotyczyło spraw budzących społeczne emocje np. kwestii legalności wprowadzenia religii do szkół. Rozstrzygał kwestie sporne między prezydentem, a rządzącą koalicją np. sprawy budżetu i podatków na 1995 r.
TK składa się z prezesa i wiceprezesa, których powołuje prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego, oraz z 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawnicza. Sędzia TK musi posiadać kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego SN lub NSA. Sędziowie TK powoływani są , każdy oddzielnie, na własną 9-letnią kadencję, nie ma kadencji TK jako takiego, celem tego unormowania jest zerwanie związku między kadencjami Sejmu a kadencjami sędziów TK.
Ponowny wybór do składu TK jest niedopuszczalny. Sędziowie TK w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji, w okresie zajmowania stanowiska nie mogą należeć do partii politycznej, związku zawodowego, ani prowadzić działalności publicznej, bez uprzedniej zgody sędzia TK nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności.
Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego
TK orzeka w sprawach:
zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją,
zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe, z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych
skargi konstytucyjnej, o której mowa jest w art. 79 ust. l (każdy czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone ma prawo na zasadach określonych w ustawie wnieść skargę do TK w sprawie zgodności z konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w konstytucji).
Z wnioskiem do TK wystąpić mogą:
prezydent
marszałek sejmu
premier
50 posłów; 30 senatorów
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego
Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego
Prokurator Generalny
Prezes Najwyższej Izby Kontroli
Rzecznik Praw Obywatelskich
Krajowa Rada Sądownicza
organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego
ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracowników i organizacji zawodowych
kościoły i inne związki wyznania
obywatel w trybie skargi konstytucyjnej
TK rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy konstytucjonalnymi organami państwa.
orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i ostateczną
orzeczenia TK podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt normatywny nie był ogłoszony, orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym RP "Monitor Polski"
orzeczenie TK wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, może jednak TK określić inny termin mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin nie może przekraczać 18 miesięcy, gdy chodzi o ustawę; o akt normatywny 20 miesięcy, natomiast w przypadku orzeczeń które wiążą się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, TK określa termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów
orzeczenie TK o niezgodności z konstytucją, umową międzynarodową lub ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe
ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznawiania postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania
orzeczenia TK zapadają większością głosów
Trybunał Konstytucyjny działa zatem z urzędu na wniosek organów państwa i samorządu terytorialnego. Nie rozpatruje skarg obywatelskich.