10. Dramat Młodej Polski
1. Wstęp- Założenia interpretacyjne i kompozycyjne
Dramaturgia przełomu XIX i XX wieku- dynamika wynikała ze ścierania się estetycznie przeciwstawnych poetyk- naturalizmu, symbolizmu, neoromantyzmu i ekspresjonizmu- miedzy którymi trwało przenikanie wzajemne środków wyrazu, krzyżowanie technik.
Twórczość Gabrieli Zapolskiej otwiera panoramę dramatu naturalistycznego. Style w dramaturgii Młodej Polski rozwijały się synchronicznie.
Trzeba pamiętac o znaczeniu form mieszanych (np. dramaty Przybyszewskiego, łączące naturalizm z symbolizmem), o charakterystycznych formach przejściowych, tworzących pomost między antytezami stylu ( dramaturgia Kisielewskiego lub Rittnera), oraz o wielopostaciowości formalnej niektórych dramatów ( Kasprowicz, Zuławski, Szukiewicz).
Odrębne problemy badawcze nasuwa dramaturgia Adolfa Nowaczyńskiego. Naturalizm, neoromantyczny rozmach, barokowy nadmiar motywów, satyryczna dydaktyka i historiozofia maja wspólne podłoże w postawie antyromantycznej, w racjonalistycznej interpretacji historii i wynikających z niej wskazań, w realistycznej krytyce współczesności.
Naturalizm we wczesnym okresie Młodej Polski był mutacja pozytywistycznego dramatu mieszczańskiego. Był to punkt wyjścia. Punktem dojścia- po fazach symbolizmu i neoromantyzmu- okazał się ekspresjonizm dramaturgii Tadeusza Micińskiego otwartej ku perspektywo Czystej Formy teatru S. I. Witkiewicza i nadrealizmu.
2. Schyłkowa faza dramatu mieszczańskiego
Reprezentantami dramatu mieszczańskiego wg. Tadeusza Siwerta byli: Zygmunt Sarnecki, Edward Lubowski, Kazimierz Zalewski- wszyscy trzej byli literacko aktywni w okresie Młodej Polski.
W ostatnich sztukach Blizińskiego zauważa się ciążenie tradycyjnej komedii, zarwno wyrosłej z impulsów fredrowskich, jak i z wzorców komedii społecznej doby pozytywizmu, ku naturalistycznemu zaostrzeniu obserwacji i konkluzji- oznaczają pojawiające się przemiany artystyczne.
U Blizińskiego ewolucja szła w kierunku pogłębienia kontrastów świata przedstawionego, ukazania jego niejednoznaczności. Ten sam aspekt dostrzega się w ostatniej dekadzie komediopisarstwa Bałuckiego.
Komedie Zalewskiego- przyczyny powodzenia :
Sensacyjne, powierzchowne ujmowanie tematu
Doszukiwanie się w nich fabuły zaczerpniętej z plotek warszawskich
Elementy dowcipu w dialogach
Zręczna budowa, uwypuklające efekty sceniczne
Brak istotnych walorów intelektualnych
Nowoczesność obrazie środowiska, zastąpienie komedii szlacheckiej dawnego stylu komedia mieszczańską.
Zalewski, Lubowski i ich współcześni powierzali ważne funkcje konkretyzacyjne aktorom, ich mimice, gestom, kontaktowi z publicznością. Pisali dla widza, a nie dla czytelnika. Dostrzegali konieczność wprowadzania nowych akcentów artystycznych.
W sferze techniki znamienna jest rezygnacja z jednoznacznej konstrukcji zdarzeń, doprowadzenie fabuły do stanu migotliwości, jej otwarcie na wielość interpretacyjnych wariantów, na perspektywę barokowa życia, które nie jest tym czym się wydaje, lecz może snem, teatrem.
Edward Lubowski- w jego komedii Pt. Królewicz (1896) dostrzegano kryzys ideologii mieszczańskiej, brak pozytywnego bohatera, którego miejsce zajmuje dekadent.
Ibsenowskie reminiscencje odnajduje się w dramacie Daniela Zglińskieg Pt. Jakub Warka - motywy obłedu i samobójstwa zaostrzaja teze dramatu, zwrócona przeciw egoizmowi finansowego spekulanta.
W rozwoju dramatu mieszczańskiego dawały się wyróżnić dwie fazy:
linia progresywna - faza dynamiki; w problematyce dominowała teza społeczna, a w kompozycji modelowa struktura zamknieta
linia regresywna- faza transformacji wewnętrznej, zmiany skali wartości; jest tu teza psychologiczna, której w technice dramatu odpowiadała modelowa struktura półotwarta.
3. Dramaturgia popularna
W okresie Młodej Polski pojawia się dramaturgia popularna. Miała następujące wersje tematyczno- techniczne:
Dawny typ dramatu ludowego, opartego o folklor wiejski, np. sztuki Kantego Galasiewicza.
Mutacja dawnego typu dramatu ludowego, ukazująca folklor miejski, np. Konstanty Krumłowski.
Dramat tematyki narodowej sprowadzonej do maksymalnie uproszczonych faktów historycznych, często deformowanych i dostosowanych do tez moralistyczno- sentymentalnych, np. Bolesławicz ( Belweder).
Adaptacja wybitnych dzieł narracyjnych, np. Wallek- Walewski, Popławski,
Krotochwila bez nadbudowy problemowej, wtórna w środkach wyrazu, eklektycznie pasożytująca na echach komedii szlacheckiej i pozytywistycznej sztuki mieszczańskiej, np. adaptacja niem. Farsy Kurta Kraatza- Ach, to Zakopane! Wallek- Walewskiego.
Baśni dla dzieci- niezawodny środek na słabą frekwencję w teatrze, np. Sarnecki.
Dramat publicystyczny- pisano i wystawiano sztuki agitacyjne, np. Leon Świeżawski
Konstanty Krumłowski i jego Królowa przedmieścia zespoliła folklor miejski o plebejskim zabarwieniu z klimatem cyganerii o największym findesieclowym sukcesie teatralnym dramaturgii popularnej.
Dramaturgia popularna w swej domenie obyczajowej zaczęła podlegać impulsom naturalistycznym, a na polu tematyki narodowej sięgającej po schematy i stereotypy historyczne zbliżała się do osiągnięć epigonów romantyzmu, takich jak Elżbieta Bośniacka.
Należy tu min. Historyczna obudowa powstanie listopadowego i wspomnienie roku 1863, np. A. Staszczyk pisze Noc w Belwederze, A. Stodor Joannę Grudzińską, Bolesławicz- dramat Belweder.
Okres kościuszkowski też był okresem tematycznie wyróżnianym, w ślady anczyca szedł Bałucki. Popularyzowano tez postac ks. Józefa Poniatowskiego.
Integralną częścią dram popularnej były utwory przeznaczona dla dzieci i młodzieży o baśniowym lub zbliżonym do poetki baśni charakterze, np. twórczośc Zygmunta Sarneckiego.
C. d. w punkcie 11, opracowane na podstawie L. Eustachiewicz, Dramaturgia Młodej Polski. Próba monografii dramatu z lat 1890- 1918, Wrszawa 1982
2