Pieśń - gatunek ten wywodzi się od Horacego, który pieśni nazywał Carmina - co dosłownie znaczy pieśń.
Początkowo gatunek ten związany był z muzyką, z czasem stał się samodzielną formą literacką. Utwór
liryczny, o charakterze refleksyjnym. Ma budowę stroficzną. Cechuje się melodyjnością i rytmicznością.
Często występuje refren i powtórzenia.
IX „Chcemy sobie być radzi”
XX „Miło szaleć, kiedy czas po temu”
V „O spustoszeniu Podola przez Tatarów”
IX „Nie porzucaj nadziei”
XII „Pieśń o cnocie”
XIX „Pieśń o dobrej sławie”
XXIV „Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony”
XXV „Czego chcesz od nas, Panie”
Tren - jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w Starożytnej Grecji. Pieśń lamentacyjna o charakterze
elegijnym, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego, zawierająca
pochwałę jego zalet i zasług. Należy do tzw. literatury funeralnej. Inne nazwy: epitafium, epicedium. Do
czasów Kochanowskiego treny były pisane na zamówienie, na cześć zmarłej, ważnej osoby. Kochanowski
jest nowatorem - po raz pierwszy treny zostały napisane na cześć dziecka.
Fraszka - nazwa pochodzi od włoskiego słowa frasca - gałązka, drobiazg. To żartobliwa odmiana epigramatu.
Drobny utwór poetycki, pisany wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym
pomyśle. Cechuje się zwięzłością, aktualnością, trafnym zakończeniem - puentą, która akcentuje
główną myśl utworu. Nazwę fraszka wprowadził Jan Kochanowski. Wcześniej tego typu utwory
nazywano figlikami, facjecjami, dworzankami. Wśród nich wyróżniamy:
autobiograficzne „Do gór i lasów”
autotematyczne „Na swoje księgi” , „Do fraszek”
miłosne „O miłości” , „Do Hanny” , Do dziewki”
patriotyczne „Na sokolskie mogiły”
filozoficzno-refleksyjne „O żywocie ludzkim” , „Na Lipę” , „Ku muzom”
obyczajowe „Raki” , „Na św. Ojca” , „O kapelanie” , „O kaznodziei”
biesiadne „O doktorze Hiszpanie” ,
Dramat humanistyczny (antyczny)
Zachowana jest zasada trzech jedności:
miejsca - rzecz dzieje się cały czas na Placu Publicznym przed pałacem,
czasu - czas akcji nie przekracza dnia, obejmuje przybycie posłów, rozmowy bohaterów o tym, jaką dać im odpowiedź, obrady rady królewskiej,, odprawa posłów.
akcji - występuje tylko wątek polityczny.
Brak scen zbiorowych - ilość osób na scenie nie przekracza trzech.
Brak scen drastycznych.
Utwór podzielony jest na epizody i komentarze chóru.
Występuje chór, który zwraca uwagę na określone problemy.
Niektórzy bohaterowie pochodzą z rodów królewskich, np.: Priam-król trojański, Aleksander-syn Priama, Kasandra-córka Priama.
W tytule nie został wymieniony żaden z głównych bohaterów.
Wypowiedzi były dostosowane do pozycji ważności postaci - zasada decorum.
Wieści spoza miejsca, w którym rozgrywa się akcja (np. z obrad Rady Królewskiej) przynoszone są i relacjonowane przez posła.
„Odprawa posłów greckich” Jan Kochanowski
Sielanka - utwór utrzymany na ogół pogodnej tonacji, o tematyce zaczerpniętej z życia wsi. Utwór ten w sposób
wyidealizowany przedstawiał uroki wiejskiego życia, często zawierał sceny z życia pasterzy, rolników,
rybaków oraz wątki miłosne. Sielanka pochodzi ze starożytnej Grecja. Pisali je Teokryt (idylle),
Wergiliusz (bukoliki). Sielanka jest gatunkiem synkretycznym, czyli może zawierać elementy
liryczne, epickie i dramatyczne. Sielanki mogą być realistyczne i konwencjonalne - idealizujące życie
na wsi. Ze względu na budowę sielanki dzielimy na:
epickie - wyrażane monologiem,
udramatyzowane - wyrażane dialogiem.
Sielanki dzielą się na:
bukoliki - dotyczą życia i pracy pasterzy,
georgiki - dotyczą życia i pracy rolników.
„Pieśń Świętojańska o Sobótce” Jan Kochanowski
„Żeńcy” Szymon Szymonowic
Dialog - wywodzi się ze Starożytności. Za twórcę tego gatunku uznaje się Platona, który w tej formie propagował
swoje filozoficzne poglądy. Gatunek popularny także w średniowieczu. Gatunek ten stwarza rodzaj
sytuacji dramatycznej. Nie ma w nim wydarzeń.
„Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” Mikołaj Rej
Figlik - krótkie, żartobliwe, satyryczne opowiadanie o dowcipnym zakończeniu. Inna nazwa to: facjecja,
dworzanka. Kochanowski nazwał je fraszkami. Były zazwyczaj 8-wersowe pisane 13-to zgłoskowcem,
rymowane parzyście (AA BB CC).
„Baba, co w pasyję płakała” M. Rej
„Pleban pieska na cmantarzu pochował” M. Rej
Emblemat - odmiana figliku. Po tytule następował rysunek, po nim dopiero tekst utworu, komentujący ten
rysunek. Występują tu zwroty: przypatrzże się, patrzże. Inne nazwy to: godło, dewiza.
„Jan Kochanowski” Mikołaj Rej
Sonet - utwór liryczny zbudowany z 14 wersów, podzielonych na 4 zwrotki. Dwie pierwsze zwrotki maja po 4
wersy i najczęściej charakter opisowy, dwie następne mają po3 wersy i charakter refleksyjny. W dwóch
pierwszych zwrotkach jest zawsze taki sam układ rymów ABBA. W ostatnich zwrotkach układ rymów
może być zmienny, w zależności od tego, czy jest to sonet włoski, czy francuski.
„O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” Mikołaj Sęp Szarzyński
„O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” Mikołaj Sęp Szarzyński
„Sonety do Laury” Franciszek Petrarka
Nowela - krótki utwór epicki o zwartej akcji, mający tylko jeden wątek. Ważnym elementem noweli jest punkt
kulminacyjny, od którego akcja zmienia się, przybiera inny tok. W noweli eksponuje się motyw
główny, często umieszczany w tytule. Występuje mała ilość postaci, mało opisów. Punkt kulminacyjny
odmienia losy bohaterów.
„Sokół” Boccaccio
Dramat nowożytny
1. Zerwanie z zasadą trzech jedności:
brak jedności czasu - akcja rozgrywa się na przestrzeni kilkunastu lat,
brak jedności miejsca - akcja dzieje się w Anglii, Szkocji, na polu bitwy, na dworze Makbeta, na wrzosowiskach,
brak jedności akcji - można tu wyróżnić wątek walki o władzę, wątek historyczny, wątek Lady Makbet.
Wprowadzenie scen zbiorowych, np. uczta, walka.
Zerwanie z zasadą decorum.
Wprowadzenie elementów niskich, np. prostych ludzi, pokazuje ich humor, język.
Występują elementy komiczne, np. wypowiedź odźwiernego w III scenie aktu II.
Występują sceny drastyczne, np. zabicie Dunkana, głowa Makbeta na włóczni.
Wprowadzenie postaci i wydarzeń fantastycznych, np. czarownic, duchów.
Ukazanie złożoności ludzkiej psychiki, zmienności charakteru człowieka, zmienności uczuć, popadania w skrajności, np. wierność - zdrada.
Rezygnacja z chóru, który zastąpiony jest monologami bohaterów.
Wprowadzenie przyrody i zjawisk atmosferycznych, które stwarzają odpowiedni nastrój, np. nastrój grozy.
„Makbet”
„Romeo i Julia”
„Hamlet”
„Otello”