Społeczna recepcja literatury pięknej
Stanisław Siekierki
Autor artykuł nie podejmuje problemu wartościowania i oceniania zjawisk literackich, ale stara się ustalić, jaka cześć społeczeństwa interesuje się literaturą piękną, jakie utwory oraz jaki typ literatury funkcjonują najbardziej powszechnie a w tym samym jak kształtują kulturę ogólnonarodową.
Wyniki badań czytelnictwa nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie ile procent społeczeństwa czyta książki, ponieważ sam termin „czyta” nie jest pojmowany jednoznacznie. W bibliotekach za czytelnika uznaje się każdego, kto wypożyczył książkę w ciągu roku podobne założenia przyjmuje Instytut książki i czytelnictwa. Nie jednokrotnie nie precyzuje się czasookresu wystarczy odpowiedź respondenta dotycząca jego subiektywnego stosunku do książki a nie materialnego kontaktu z nią w określonej jednostce czasu bezpośrednio przed dokonywanymi badaniami. Dlatego wszystkich drobiazgowych stwierdzeń wynikających z ustaleń procentowych nie należy wyciągać daleko idących wniosków.
Z większości badań wynika, że w miastach czyta książki około 70% mieszkańców powyżej 15 roku życia a na wsi 50%.
We wszystkich środowiskach istniej zależność zasięgu czytelnictwa od dwu głównych czynników wieku i wykształcenia. Zanikanie zainteresowaniem książką obserwuję się już z chwilą zakończenia nauki w szkole i przechodzenia do czynnej pracy zawodowej. Im starszy rocznik tym niej czytających. W środowiskach robotniczych i wiejskich biblioteki publiczne są podstawowym, nierzadko jedynymi placówkami, poprzez które realizują się zainteresowania i potrzeby czytelnicze. Można, więc powiedzieć, że od ich poziomu pracy i zawartości księgozbioru zależy kształt czytelnictwa.
Dalej nasuwa się pytanie, co ludzie czytają? I jakie treści kultury ogólnonarodowej, których nosicielem są książki, docierają do poszczególnych środowisk i grup społecznych?
W powszechnym odczuciu społecznym potwierdzonym przez badania naukowe zainteresowanie budzi literatura piękna. Mimo że literatura piękna dla dorosłych stanowi tylko 10% wydanych tytułów.
W tradycyjnej, ukształtowanej przez szkołę i kulturę obyczajową, opinii o czytaniu lub nieoczytaniu decyduje przede wszystkim znajomość literatury pięknej i jej twórców.
Mimo wzrostu zainteresowaniem literaturą niebeletrystyczna poza nielicznymi wyjątkami ranga pisarza beletrysty jest w odczuciu społecznym wyższa niż ranga innego autora nawet najbardziej interesujących książek niebeletrystycznych. Zjawisko dominacji literatury pieknej jest powszechne na całym świecie.
Literatura piękna wywiera przede wszystkim w wieku dorastania niezatarte piętno na psychice młodego czytelnika.
Sytuacja ta w poważnym stopniu określa charakter pracy bibliotek publicznych, nastawionych na uniwersalne zaspokojenie potrzeb czytelniczych podstawowych grup społecznych. Literatura piękna dla dorosłych w końcu 1967 stanowiła 48,3% zasobu bibliotek publicznych a wypożyczenia z tego działu 49,2%.
Obraz współczesnego czytelnictwa, jaki wyłania się z badań, nie jest jednolity. Jeżeli przedmiotem badań jest popularność pisarzy i ich utwory lub preferencje czytelnicze to niewątpliwie na pierwszym miejscu wówczas znajdował się Sienkiewicz. Stwierdzały to badania bezpośrednio po wojnie.
Wyniki badań wskazują, że dawna literatura polska odgrywała w rozwoju czytelnika decydującą role. Wynika to zarówno z faktu programowania przez szkołę, tradycje rodzinne i środowisko a także wartości artystyczno - treściowe.
Od twórczości Mickiewicza zaczyna się właściwe powszechne funkcjonowanie literatury polskiej w świadomości zbiorowej i to bez względu na stosunek członków społeczności do formalnej nauki w szkole. Mowa tu tylko o członkach społeczności, którzy są zdolni do intelektualnego przyswajania literatury pięknej, a więc praktycznie absolwentach przynajmniej szkoły podstawowej. Nie ulega wątpliwości, że dzieła Sienkiewicza, Prusa, Kraszewskiego, Orzeszkowej, Reymonta w nieco mniejszym stopniu Żeromskiego są podstawowymi dziełami edukacji czytelniczej najstarszych warstw narodu. Spopularyzowanie i funkcjonowanie tej literatury należy w ogromnym stopniu przypisać polityce wydawniczej. W okresie powojennym pozycje je reprezentujące osiągnęły bardzo wysokie nakłady jak na ówczesne warunki.
Z ogromniej masy czytanych książek w świadomości społecznej utrwala się niewielki procent nazwisk i autorów. Nie znaczy to, że tylko utwory pisarzy powszechnie znanych wywierają rzeczywisty wpływ na świadomość czytelników. Można mówić o dwóch warstwach kultury czytelniczej
Pierwsza warstwa niejako formalna ujawniająca znajomość tytułów, autorów, fragmentów bibliografii albo efektownych fragmentów dzieł. Jest ona szczególnie charakterystyczna w okresie silnego oddziaływania środowiska masowego przekazu. Warstwę tą można nazwać również „kulturą telewizyjną”. Niejednokrotnie wyrasta na przekazach pośrednich a nie na bazie własnych lektur. Ujawnia się w szczególnym okresie ważnych wydarzeń bibliografii danego pisarza. Przykładem może być ogromny wzrost popularności Hemingwaya po jego samobójczej śmierci.
Druga warstwa kultury czytelniczej jest o wiele trudniejsza do określenia. Tworzy się pod wpływem autentycznych przeżytych treści książek, które w jakimiś stopniu wytwarzają w świadomości odbiorców nowe wartości.
Różnorodność zainteresowań i doświadczeń społecznych, różnorodność wykształcenia, nawyków estetycznych, kryteriów estetycznych, zróżnicowanie środowisk, wędrówki do miast, ruchy migracyjne, działanie szkół, zespołów artystycznych, telewizji, kina powodują ogromne zróżnicowanie gustów indywidualnych zarówno w mieście jak i na wsi. Pewna cześć odbiorców, szczególnie młodych przyjemnie nowości literackie i spróbuje je adaptować do swoich potrzeb akceptując ich treść i przełamując trudności wynikające z nowości formy. Cześć odbiorców zostanie przy upodobaniach i literaturze tradycyjnej, łatwej.
Z badań socjologicznych oraz analizowanych materiałów wynika, że do najpoczytniejszych najczęściej wypożyczanych książek literatury współczesnej należą także powieści popularne. Powieści te nie są grupą jednolita. Pod względem poziomu artystycznego można by określić jako naśladownictwo tradycyjne prozy XIX-wiecznej. Natomiast pod względem tematyczno-rodzajowym wyróżniamy: romans historyczny, powieść obyczajowa oraz powieści o rozbudowanych wątkach przygodowych.
Odbiorca romansu historycznego śledzi przede wszystkim losy ludzi, ich perypetie, życie obyczajowe, piękno tamtego nieistniejącego świta i czyny dziś niepowtarzalne. Jest to percepcja dzieła literackiego a nie percepcja wiedzy historycznej.
Dzieła historyczne podejmujące tan sam temat, co utwory literackie znajdują wielokrotnie mniej czytelników.
Powieść obyczajowa zyskuje sobie największe powodzenie wtedy, kiedy pisane są w konwencji prozy realistycznej XIX wieku. Niezwykle ważnym elementem są przy tym tak zwane „małe realia”, w których jest osadzana rzeczywistości powieści. Realia uprawdopodobniające fikcję fabularną wspomagają w bardzo poważnym stopniu popularność utworu, pozwalają czytelnikowi na konfrontację własnych doświadczeń życiowych dziejami postaci literackich. Analiza materiałów pozwala na wysunięcie wniosków, że elementem stymulującym zainteresowania współczesną powieścią obyczajową są przede wszystkim zachodzące przeobrażenia obyczajowo-społeczne przewartościowanie ocen moralnych i społecznych wynikających z naszych stosunków ekonomicznych, ekonomicznych procesów migracyjnych, z szeroko docierającego wychowania szkolnego. Nie ulega wątpliwości, że budzą zainteresowanie przede wszystkim te utwory, które odpowiadają na autentyczne zainteresowani, a jednocześnie trafiają swoim artystycznym wyrazem oraz formami artystycznej argumentacji do świadomości odbiorców. Działają tu elementy pozaliterackie, wynikające z tradycji, nawyków i stereotypów myślowych. Problemy konfliktów wychowawczych, moralnych, obyczajów rodzinnych środowisk ukazane w czytelnej komunikatywnej formie są przedmiotem szczególnego zainteresowania zwłaszcza odbiorców młodych.
Czytelnikami są głównie ludzie. Wynika to z dużego procentu ludzi młodych kraju i z ogromnego procentu młodzieży uczącej się.