Anna Pajda
KONCEPCJA WIECZNEGO POKOJU W MYŚLI IMMANUELA KANTA
Traktat Kanta „O wiecznym pokoju” opublikowany został w 1795 roku, jest więc jednym z późniejszych jego dzieł. Niewątpliwie należy do tekstów najważniejszych i najsłynniejszych za jego życia, jak i również w dzisiejszym świecie. Wydania wznawiano wielokrotnie, a najwięcej, bo aż dwadzieścia razy, ukazało się w okresie od 1914 roku do połowy lat pięćdziesiątych - wyraźnie widać więc, że w obliczu obydwu wojen światowych dzieło Kanta nie wydawało się jedynie bezużyteczną, utopijną wizją, ale być może szukano w nich konkretnych odpowiedzi i rozwiązań dla ówczesnych dramatów. Współcześnie natomiast niektórzy badacze dopatrują się roli traktatu jako fundamentu dla Unii Europejskiej, co jeszcze bardziej przekonuje o słuszności podjętego przez Kanta tematu.
Oczywiście temat dążności do pokoju pojawiał się już od starożytności - tekst Kanta dotyczący pokoju nie tymczasowego, ale wiecznego, jest bezpośrednim odniesieniem do rozprawy francuskiego myśliciela Castela, który w 1713 roku opublikował Traite de la paix perpetuelle, w którym jako pierwszy użył określenia wieczny pokój. Jednak dzieło Kanta spośród wszystkich tekstów o tematyce pokoju wyróżnia się znacząco - przede wszystkim aktualnością myśli do dzisiejszego dnia i szerokością spojrzenia. Świadczyć o tym mogę liczne odniesienia i odpowiedzi na zawarte w nich poglądy, m. in. u Fichtego i Schlegla, a także liczne głosy ze strony myślicieli francuskich, wspierających toczącą się w tamtych latach Rewolucję. W tym miejscu można posłużyć się wypowiedzią Marii Szyszkowskiej, która twierdzi, że „dostrzegając niemal doskonałą koincydencję rozprawy Zum ewigen Frieden z tym, czego dziś domaga się ludzkość, raz jeszcze można potwierdzić starą prawdę, że jednostki genialne przerastają zwykle na tyle swoją epokę, że na oddźwięk i zrozumienie liczyć mogą tylko u potomnych”.
U samego Kanta temat ten również pojawiał się już właściwie od samego początku - już w latach pięćdziesiątych XVIII wieku wyjątkowo podkreśla wartość pokoju, określając go jako dar od władcy, a w późniejszych pismach przedstawiając warunki trwałości pokoju. Można więc powiedzieć, że poglądy na temat pokoju dojrzewały u Kanta i przeobrażały się przez wiele lat, a tezy głoszone w traktacie uznać można jako wypracowaną wersję wcześniejszych zarysów, które nie wzięły się znikąd, ale mają swój początek i uzasadnienie we wcześniejszych rozprawach.
Warto jeszcze raz podkreślić, na czym w dużej mierze polega wyjątkowość traktatu Kanta. Jego rozważania, w przeciwieństwie do rozważań większości poprzedników, dotyczyły pokoju jako stanu trwałego - a nie jedynie traktatu okolicznościowego, będącego jednorazową reakcją na zaistniały w danym punkcie historii konflikt między konkretnymi państwami i w jakichś szczególnych warunkach, bez skupienia uwagi na utrzymanie pokoju na wieczne czasy, a nawet nie przyjmując takich oczekiwań, by zaistniały wcześniej konflikt był tym ostatnim w dziejach świata. Według Kanta wieczny pokój osiągnąć może ludzkość dzięki rozwojowi kultury, będącym warunkiem rozprzestrzeniania się moralności. We wstępie do traktatu kładzie nacisk na teoretyczne rozważenie problemu rządów i polityki państw, które często jest lekceważone przez rządzących jako jałowe i nieżyciowe i wypierane losowo dobranymi argumentami z empirii. Kant stworzył bardzo rozbudowany i spójny system teoretyczny, który w jego mniemaniu był gwarantem uzyskania wiecznego pokoju.
Traktat jest niezwykle systematyczny - zawiera jasne zasady, uporządkowane wedle pełnionej przez nie funkcji. I tak pierwszą część stanowią, jak sam autor określa, sześć „przygotowawczych artykułów”. Skupiają się one w większości na problemie braku zaufania między państwami. Według Kanta sam ten fakt może być generatorem konfliktów, a utrzymywanie stanu zagrożenia i wrogości uniemożliwia utrzymanie pokoju. Druga część to trzy „artykuły definitywne”, opisujące sposób na zagwarantowanie osiągniętego już pokoju na wieczne czasy. Na końcu zaś znajdują się jeszcze dwa załączniki - z gwarancjami traktatowymi i klauzulą.
Rozdział I
Artykuł 1:
„Żaden traktat pokoju nie będzie poczytany za ważny, jeśli potajemnie zachowa się w nim materiał, który mógłby posłużyć jako zalążek przyszłej wojny”
W tym zdaniu zawiera się przewodnia myśl całego traktatu - aby uczynić go traktatem wiecznym, a nie jedynie przerwą w walkach, nie powinien on zawierać jakichkolwiek przesłanek czy niedopowiedzeń dopuszczających powstanie konfliktu. Traktat powinien być tak sformułowany, żeby wszelkie powody do wszczęcia wojen zostały w tym traktacie umorzone.
Artykuł 2:
„Żadne samodzielnie istniejące państwo (duże czy małe - to jest tutaj równoznaczne) nie może być zdobyte przez inne państwo ani tytułem kupna, ani wymiany, darowizny, czy dziedziczenia”
Ten punkt jest podkreśleniem państwa jako społeczności ludzkiej, które, tak jak i sam człowiek, w filozofii Kanta nie może być traktowane przedmiotowo, ale jako cel sam w sobie - nigdy tylko jako środek do celu. Jest to bezpośrednie odniesienie do formuły człowieczeństwa, która nakazuje ludzi taktować w sposób wyróżniony i godny, jako byty autonomiczne i rozumne.
Artykuł 3:
„Wojska regularne z czasem całkowicie winny być zniesione”
W tym artykule Kant porusza kilka ważnych kwestii. Po pierwsze, podobnie jak w punkcie pierwszym uznaje, że istnienie takich wojsk jest uniemożliwieniem poczucia zaufania między państwami i katalizatorem wojen. Po drugie, zwraca uwagę na problem z utrzymaniem wojsk, co znacznie obciąża gospodarkę państwową. Kant kładzie nacisk na fakt, że w wojsku człowiek jest używany przedmiotowo - jako narzędzie zabijania lub osoba przeznaczona do bycia zabitym przez wroga- a to znów stoi w sprzeczności z formułą człowieczeństwa. Jednocześnie jednak Kant przyznaje, że w miejsce regularnego wojska wprowadzić należy pospolite ruszenie jako niezbędne minimum, ale ma być ono wyłącznie defensywne.
Artykuł 4:
„Nie powinno się zaciągać żadnych długów w państwie ze względu na zewnętrzne uwarunkowania”
Zaciąganie długu przez państwo dopuszczane jest przez traktat jedynie w celu poprawienia warunków wewnętrznych państwa, prowadzących bezpośrednio do jego rozwoju. Inne stosowanie takich pożyczek może dopuścić do mnożenia się długu w nieskończoność. Kant pisze: „To systema uważane jako sprężyna polityczna jest skarbcem na prowadzenie wojny”.
Artykuł 5:
„Żadne państwo nie powinno mieszać się w drodze przemocy do konstytucji i rządów innego państwa”
Znów można znaleźć odniesienie do systemu moralnego Kanta i uznanie państwa jako zbiorowości godnych jednostek ludzkich. Tak jak u jednostkowych ludzi, na pierwszym miejscu stawiał Kant ich wolność i autonomię, tak samo i wobec ludzkiej zbiorowości wydają się one być podstawowymi wartościami, a także warunkami możliwości wiecznego pokoju.
Artykuł 6:
„Żadne państwo będące w stanie wojny z innymi nie powinno sobie pozwalać na takie przejawy wrogości, które uniemożliwiałyby wielostronnie ufność w przyszły pokój: za takie uznać trzeba stosowanie skrytobójstwa albo trucizny, albo pogwałcenie warunków kapitulacji, albo skryte nakłanianie do zdrady w zawojowanym państwie etc.”
Ostatni artykuł zwraca uwagę na fakt, że wieczny pokój może być jedynie owocem długotrwałej, mozolnej pracy - że nie zjawi się samoistnie, tylko trzeba go wywołać. Ma to związek z długotrwałym budowaniem wzajemnego zaufania między państwami, sprawdzaniem się w napiętych sytuacjach, bez czego przeżegnanie wrogości i nieufności nie jest w ogóle możliwe. Zdarzenia wojenne mają bowiem działanie długotrwałe, a ich skutki widoczne są na długo po zakończeniu działań wojennych.
Rozdział II
Artykuł 1:
„Konstytucja cywilna każdego państwa powinna być republikańska”
W pierwszym artykule Kant stawia tezę dotyczącą ustroju w państwach, który powinien być republikański. Chodzi tu konkretnie o oddzielenie władzy wykonawczej od prawodawczej oraz zagwarantowanie podstawowych praw obywatelskich jak wolność wszystkich obywateli i ich równość wobec prawa.
Ustrój wewnętrzny państwa ma podstawowe znaczenie w utrzymaniu pokoju. Kant twierdzi, że konflikty zewnętrzne mają swoje pierwotne źródło w niesprawiedliwych rządach wewnątrz państwa. Budowanie sprawiedliwości ma tu nastąpić oddolnie, jako konsekwencja sprawiedliwości na niższych szczeblach. To wyraźnie oddziela poglądy Kanta od tych typowo pacyfistycznych i utopijnych, które nie upatrywały się w wewnętrznych ustrojach państw, czy nawet na najniższym szczeblu - w kontaktach międzyludzkich - źródeł konfliktów bądź pokoju.
Artykuł 2:
„Prawo narodów powinno opierać się na federacji wolnych państw”
W drugim artykule Kant wznosi się na wyższy poziom prawny - z uwarunkowań wewnątrzpaństwowych skupia uwagę na podstawach prawa i sojuszu międzynarodowego. Sojusz ten Kant nazywa „przymierzem niosącym pokój”, który „szukałby zakończenia nie tylko jednej wojny, ale wszystkich wojen na zawsze”. Nie chodzi tu jednak o tworzenie ponadnarodowego tworu, ale o utrzymanie każdego państwa w jego suwerenności i samostanowieniu. Kant widzi to bardzo precyzyjnie - warunkiem jest zaistnienie jednego, slinego państwa o ustroju republikańskim, do którego mogłyby przyłączać się inne państwa, tworząc coraz większą, a w końcu powszechną federację.
Artykuł 3:
„Prawo obywatelstwa świata powinno być ograniczone do warunków powszechnej gościnności”
Trzeci i ostatni artykuł definitywny traktatu skupia się z kolei na najniższym szczeblu relacji - na kontaktach międzyludzkich i współpracy. Kant zwraca uwagę na najbardziej pierwotny aspekt pokoju - związany z relacjami między poszczególnymi ludźmi, zacieśnianiem więzi między nimi, nawiązywaniu „związków przyjacielskich” między mieszkańcami różnych państw. Właśnie tą drogą, którą określa jako „prawo gościnności powszechnej”, możliwe jest bezpośrednie uzyskanie zaufania przez poszczególnych obywateli.
Wojna jest koniecznym stanem przejściowym, ale dzięki stopniowaemu wdrażaniu rozumu do rzeczywistości najpierw stosunki między ludźmi, a później także między ich zbiorowościami ulegną poprawie
Wieczny pokój - kres wszystkich wojen
człowiek jako istota najwyższa - imperatyw, zamknięty system i pełne uzasadnienie w innych dziełach
wielkość Kanta jako filozofa
sen o wiecznym pokoju - to nie prosta utopia. Gdyby znalazł się kraj, który wcieliłby to w życie , byłoby to możliwe>
sen opiera się na konkretnej przesłance - wieczny pokój mimo że jeszcze nie zaistniał, jest marzeniem całej ludzkości