Pozasądowe instytucje kontroli w administracji

Poprzez termin „KONTROLA” rozumiemy takie działanie organu upoważnionego, które ma stwierdzić, czy dany stan faktyczny jest taki jaki zgodnie z oczekiwaniami powinien był zaistnieć. Często zamiast terminu kontrola używa się terminów takich jak nadzór czy inspekcja.

Najczęstszym kryterium, o jakie oparta jest kontrola, jest kryterium legalności. W polskim ustawodawstwie spotyka się także kryterium celowości, gospodarności, rzetelności i zgodności z polityką rządu. Głównym celem kontroli jest wykrycie nieprawidłowości, przyczyn ich powstawania oraz podjecie takich działań, które zapobiegłyby występowaniu nieprawidłowości w przyszłości. Przeprowadzona prawidłowo kontrola oparta jest o zasadę fachowości, obiektywności oraz efektywności.

W administracji kontrolę wewnętrzną przeprowadzają zazwyczaj wewnętrzne organy administracji. De facto jest to kontrola administracji przeprowadzona przez samą administrację. Możemy wyróżnić następujące typy kontroli wewnętrznej:

I. Kontrola resortowa: dokonywana jest w obrębie jednego resortu. Uprawniony do jej dokonywania jest organ, który podlega temu ministrowi, któremu podlega kontrolowany resort. Zgodnie z art. 34 ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów, każdy z ministrów kieruje, nadzoruje i kontroluje działalność poległych mu organów, jednostek i instytucji, za których działanie ponosi on odpowiedzialność. Jednocześnie art. 39 ust. 3 powyższej ustawy stanowi, iż w obrębie każdego ministerstwa działa wydzielona jednostka (departament, biuro, wydział, samodzielne stanowisko), do której należy kontrola podległych podmiotów.

II. Kontrola międzyresortowa: przeprowadzana jest przez organy danego resortu wobec organów pozostających poza obrębem tego resortu. Zazwyczaj kontrola międzyresortowa przybiera charakter inspekcji. Zasięg kontroli międzyresortowej może być dwojaki: inspekcja o pełnym zakresie międzyresortowym albo inspekcja o ograniczonym zakresie międzyresortowym.

• Do inspekcji o pełnym zakresie międzyresortowym zaliczamy między innymi kontrolę skarbową. Ustawodawca w ustawie z 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej określił organy, które dokonują kontroli w powyższym zakresie. Są to :

- minister właściwy do spraw finansów publicznych,

- Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej,

- dyrektor urzędu kontroli skarbowej.

Kontrola skarbowa ma na celu ochronę majątku Skarbu Państwa oraz powinna zapewnić wykonywanie zobowiązań podatkowych, które stanowią stały dochód budżetu państwa.

• Inspekcję o ograniczonym zakresie międzyresortowym przeprowadzają przede wszystkim:

- Generalny Inspektor Informacji Finansowej, (głównym celem tej kontroli jest zapobieżenie wprowadzeniu do obrotu finansowego majątku pochodzącego z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł),

- Inspekcja Handlowa, (celem kontroli jest ochrona interesów i praw konsumenta oraz gospodarczych interesów państwa),

- Państwowa Inspekcja Sanitarna, (celem kontroli jest ochrona zdrowia publicznego),

- Inspekcja Ochrony Środowiska, (celem kontroli jest ochrona środowiska oraz badania jego stanu),

- Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, (celem kontroli jest ochronę roślin uprawnych),

- Inspekcja Farmaceutyczna.

III Kontrola instancyjna, której wszczęcie następuje poprzez wniesienie środka odwoławczego przez podmiot uprawniony.

IV Kontrola prokuratorska

V Kontrola Regionalnych Izb Obrachunkowych.

Wyróżnić można także kontrolę parlamentarną. Zgodnie z art. 95 ust. 2 Konstytucji, Sejm sprawuje kontrolę nad Radą Ministrów. Sejm ma możliwość jako cała izba wyrazić votum nieufności wobec całej Rady lub poszczególnych jej członków, komisje sejmowe w trakcie swojej działalności mogą żądać od Rady Ministrów lub od organów samorządowych wyjaśnień, lub udzielenia informacji, a także poszczególni posłowie mogą składać interpelacje lub zapytania poselskie skierowane do Rady Ministrów.

NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI

Ze względu na kryterium legalności i gospodarności podejmowana jest tzn. kontrola państwowa za pośrednictwem między innymi Najwyższej Izby Kontroli. NIK jest zobligowana przez prawodawcę do obligatoryjnej kontroli organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych, oraz innych państwowych jednostek organizacyjnych.

Jednocześnie w przypadku stwierdzenia przez NIK zaistniałej konieczności, NIK może z własnej inicjatywy kontrolować organy samorządu terytorialnego, samorządowe osoby prawne, inne samorządowe jednostki organizacyjne (pod względem legalności, gospodarności i rzetelności), oraz inne jednostki organizacyjne i podmioty gospodarcze, z zastrzeżeniem, iż muszą one wykorzystywać majątek lub środki państwowe (komunalne) oraz wywiązywać się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.

Do kompetencji NIK należy kontrola wykonania budżetu, kontrola gospodarki finansowej i majątkowej Kancelarii Prezydenta RP, Kancelarii Senatu, Kancelarii Sejmu Trybunału Konstytucyjnego, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Państwowej Inspekcji Pracy, Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Krajowego Biura Wyborczego.

Impulsem dla działania NIK jest zlecenie kontroli przez Sejm lub jego organy, przez Prezesa Rady Ministrów lub Prezydenta RP lub też może zostać podjęta z własnej inicjatywy. W przypadku podjęcia kontroli na wniosek Sejmu, Prezydenta lub Rady Ministrów, NIK przedkłada Prezydentowi i Prezesowi Rady Ministrów protokoły z powyższych kontroli, a także innych, mających większe znaczenie kontroli.

Prawodawca wyposażył NIK w następujące uprawnienia:

- swobodny wstęp do obiektów i pomieszczeń jednostek kontrolowanych,

- wgląd do wszelkich dokumentów związanych działalnością jednostek kontrolowanych,

- przeprowadzenia oględzin obiektów i składników majątkowych,

- wzywanie i przesłuchiwanie świadków,

- żądanie od pracowników udzielenia ustnych lub pisemnych wyjaśnień,

- korzystanie z pomocy biegłych i specjalistów.

Z każdej kontroli kontrolujący sporządzają protokół, w którym opisany jest stan faktyczny w kontrolowanym podmiocie, zakres i skutki stwierdzonych nieprawidłowości, ich przyczyny oraz osoby, które za dany stan rzeczy odpowiadają. NIK powiadamia właściwe organy ścigania przestępstw lub wykroczeń w każdym przypadku, gdy istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa. NIK zawiadamia organ kontrolowany o zawiadomieniu organów ścigania.

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

Instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich została powołana w celu zapewnienia przestrzegania przez organy administracji państwowej i inne instytucje praw człowieka i obywatela. Kontrola przeprowadzana przez RPO ma na celu stwierdzenie, czy podczas realizowania zadań przez organy administracyjne miało miejsce naruszenie praw człowieka oraz zasad współżycia społecznego, a także czy zachowano zasady sprawiedliwości społecznej. Rzecznik Praw Obywatelskich podczas przeprowadzania kontroli ma prawo: żądać wyjaśnień od danego organu, udzielenia informacji, przedłożenia dokumentacji, oraz może także żądać wykonania stosownych ekspertyz i opinii. W celu właściwego uregulowania kwestii związanych z przestrzeganiem praw człowieka Rzecznik Praw Obywatelskich może zwrócić się do właściwych organów o podjecie inicjatywy w celu wydania lub zmiany stosownych aktów prawnych. Ze swojej działalności kontrolnej RPO przedkłada raport Sejmowi i Senatowi dotyczący przestrzegania praw i wolności obywatelskich na terenie Polski.

PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY

Państwowa Inspekcja Pracy jest instytucja kontrolującą przestrzeganie przepisów prawa pracy ( w tym przestrzegania przez pracodawców przepisów związanych z wynagrodzeniem, czasem pracy i urlopami) oraz przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy (w tym między innymi bezpieczeństwa w trakcie budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy, bezpieczeństwa maszyn i pozostałych urządzeń technicznych).

PIP kontroluje także i analizuje przyczyny wypadków w miejscu pracy, a także zajmuje się chorobami zawodowymi. Do jej kompetencji należy kontrola, czy zakład pracy wyposażony jest we właściwe środki zapobiegania wypadkom oraz chorobom.

PIP jest także organem opiniującym projekty aktów prawnych dotyczących prawa pracy. PIP może także występować z inicjatywą ustawodawczą, w celu stworzenia lub zmiany przepisów prawa w powyższym zakresie.

W skład PIP wchodzą: Główny Inspektorat Pracy, okręgowe inspektoraty pracy oraz inspektorzy pracy.

Do obowiązków PIP należy kontrola zarówno organów administracji publicznej jak i tych podmiotów, w których zatrudnione są osoby fizyczne.

W aktualnym stanie zatrudnienia w PIP, nie jest możliwe efektywne i całościowe skontrolowanie wszystkich podległych podmiotów.

GENERALNY INSPEKTOR OCHRONY DANYCH OSOBOWYCH

Ustawodawca w ustawie z 1997 r. o ochronie danych osobowych, zapewnił każdemu obywatelowi prawo do ochrony jego danych osobowych. W celu kontroli i zapewnienia przestrzegania powyższego prawa został powołany urząd Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych. Generalny Inspektor powoływany jest raz na cztery lata przez Sejm. Generalny Inspektor ma za zadanie:

- kontrolować, czy dane przetwarzane są zgodnie z przepisami,

- wydawać decyzje i przyjmować skargi w sprawach dotyczących ochrony danych osobowych,

- prowadzić rejestr zbiorów danych,

- podejmować przedsięwzięcia mające na celu doskonalenie ochrony danych osobowych.

W trakcie wykonywania powyższych zadań może on wchodzić do wszystkich pomieszczeń, w których przechowywane są zbiory danych osobowych, żądać udostępnienia urządzeń i nośników związanych z udostępnianiem danych oraz innych nośników lub systemów informatycznych. Kontrola ma na celu stwierdzenie zgodności przetwarzania danych z przepisami prawa. W trakcie kontroli inspektor może wydawać nakazy mające na celu przywrócenie właściwego stanu rzeczy.

Dodatkową kontrolą działalności organów administracyjnych jest kontrola społeczna. Artykuł 63 Konstytucji stanowi, iż każdy obywatel ma prawo do wniesienia wniosków, skarg i petycji. Powyższe pisma mogą być wnoszone w interesie publicznym, w interesie wnoszącego lub w interesie osoby trzeciej, o ile wyrazi ona na to zgodę. Kontrola społeczna może być także przeprowadzona przez organizacje społeczne lub środki masowego przekazu. Problematykę skarg i wniosków reguluje szczegółowo Kodeks postępowania administracyjnego, który stanowi między innymi, co może być treścią skargi i wniosku. Skargi zazwyczaj dotyczą między innymi: zaniedbania lub nienależytego wykonania obowiązków przez pracowników administracji publicznej, naruszenia czyjegoś interesu, nadmierna biurokratyzacja oraz opieszałość organów administracyjnych.

Kontrola w administracji pozwala na poprawną i skuteczną pracę organów administracyjnych oraz ułatwia wykrywanie błędów oraz ich przyczyn. Dzięki niej jakość świadczonych przez instytucje państwowe usług może być coraz lepsza i szybsza. Aby podczas kontroli zostały wychwycone wszelkie nieprawidłowości ważne jest, by była przeprowadzana przez osoby do tego przygotowane, z rzetelną i ugruntowaną wiedzą, podchodzące obiektywnie do materii kontroli.

Bibliografia:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.

2. Boć J. (red.), Prawo administracyjne, Wrocław 2000.

3. Chmaj M. (red.), Prawo administracyjne część ogólna, Warszawa 2003.

4. Wierzbowski M. (red), Prawo administracyjne, Warszawa 2001.

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

---