Marek Czerwieniec, Janina Lewińska

ZIELEŃ W MIEŚCIE

Wydanie drugie

Współpraca^-. Anna Bułat, Stanisław Kasina, Krystyna Stachowicz, Waldemar Wiatrak, Krzysztof Zgud

Kraków 2000

1. WPROWADZENIE

Roślinność niemal na każdym kroku towarzyszy współczesnemu człowiekowi. W miarę postępu cywilizacji, wraz z rozrastaniem się miast i osiedli, roślinność ustę­puje miejsca nowej zabudowie technicznej, stając się jednocześnie dla człowieka dob­rem coraz trudniej dostępnym. Tę część roślinności, którą w sposób świadomy można wprowadzać, formować, pielęgnować i ochraniać, określa się mianem zieleni. Odgrywa ona ogromną rolę w kształtowaniu warunków środowiskowych. Do zieleni zalicza się lasy, trwałe użytki zielone, a więc pastwiska i łąki, drzewa i krzewy, a także zadarnienia obecne w kra­jobrazie miejsko-przemysłowym. Należy tu też uwzględnić zadrzewienia i zakrzewienia występujące w tzw. krajobrazie otwartym, czyli poza lasami i terenami zurbanizowa­nymi - na nieużytkach, przy drogach, rowach, rzekach, kanałach itp. [Hejmanowski, 1989].

Potocznie mianem zieleni miejskiej określa się układy roślinności w miastach lub w osiedlach, które powstały dzięki przemyślanej (kompozycja i użytkowanie zieleni) działalności człowieka, często z wykorzystaniem w danym terenie obecności naturalnych ugrupowań roślinnych. Prawną wykładnię pojęcia zieleni miejskiej za­wiera tekst umieszczony w Ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska¹: „Przez zieleń miejską rozumie się zespoły roślinności, znajdujące się na terenach przezna­czonych w planie zagospodarowania przestrzennego na cele wypoczynkowe, zdrowotne i estetyczne, w szczególności parki, zieleńce, zieleń na ulicach i placach, zieleń

4.1.4. Wydzielanie fitoncydów

Wiele gatunków roślin wydziela do powietrza, szczególnie w okresie wegetacji, liczne substancje lotne. Wśród nich olejki eteryczne - fitoncydy, o specyficznych własnościach leczniczych. Mechanizm oraz zakres oddziaływania tych związków nie został dotychczas w pełni poznany. Wiadomo, że fitoncydy m.in. działają zabójczo na bakterie, niektóre grzyby, a nawet owady. Szczególnie silnie wydzielają fitoncydy takie drzewa i krzewy, jak sosna, jodła, świerk, cis i jałowiec wśród iglastych, a wśród liściastych - czeremcha, robinia, głóg, berberys, jesion, bez czarny, brzoza itp. [Bencat, Supuka, 1988]. Ogólnie przyjmuje się, że fitoncydy drzew iglastych działają na ustrój człowieka uspokajająco, natomiast fitoncydy drzew liściastych odznaczają się działaniem pobudzającym.

[31]

Zimny [1978] podaje, że w okresie wegatacji 1 ha lasu liściastego wydziela ok. 2 kg substancji lotnych, 1 ha lasu iglastego 5 kg, a 1 ha nasadzeń jałowca ok. 30 kg fltoncydów.

Substancje o charakterze bakteriostatycznym są produkowane przez liczne rośliny zielne: chrzan, gorczycę, bylicę, krwawnik, łopian itp.

Substancje o charakterze bakteriobójczym wydzielane są m.in. przez: sosnę, świerk, jodłę, tuję, jałowiec, a także przez szałwię, arcydzięgiel, miętę, lawendę itp Substancje działające uspakajająco na system nerwowy człowieka zawarte są m.in. w bukszpanie, jesionie, czarnej porzeczce, głogu, jaśminowcu, czeremsze itp.

Stwierdzono oddziaływanie określonych fitoncydów na konkretny typ drobnous­troju. Fitoncydy jałowca niszczą bakterie typu Coli powodujące choroby przewodu pokarmowego. Ze szpilek sosny i świerka, podobnie z liści berberysu, uwalniane są fitoncydy niszczące bakterie ropne zapalenia ucha. Intensywność działania fitoncydów jest znaczna. W okresie intensywnego ulatniania fitoncydy sosny zabijają drobnous­troje w ciągu 10 minut, a jałowca nawet w ciągu 5 minut [Kawoń, Żmuda, 1977].

Substancje lotne mogą być wydzielane przez niektóre kwiaty, liście, a także korę. Na wydzielanie fitoncydów wpływa wiele czynników zewnętrznych. Wzmożone nasłonecznienie, wzrost temperatury i niższa wilgotność względna oraz ruch powiet­rza sprzyjają syntezie i parowaniu olejków eterycznych, zwłaszcza tych roślin, których zbiorniczki olejowe znajdują się na powierzchni liści lub kwiatów. Wydzie­lanie się substancji lotnych do atmosfery jest stosunkowo duże w pierwszych mie­siącach okresu wegetacyjnego, przy rozwijaniu się pączków, a potem młodych liści, igieł i w porze kwitnienia.

W naszej florze do bogatych w rośliny wydzielające fitoncydy należą m.in. ro­dziny sosnowatych (Pinaceae), różowatych (Rosaccae), rutowatych (Rutaceae), baldaszkowatych (Umbeliferae), złożone (Compositae) i inne.

Spośród drzew i krzewów m.in. sosna, świerk, jodła, modrzew, jałowiec i brzoza, działają korzystnie na człowieka, dezynfekując górne drogi oddechowe, obniżają ciśnienie krwi, lekko uspokajają. Inne gatunki natomiast wytwarzają fitoncydy oddziałujące pobudzająco na układ nerwowy, wzmagają aktywność, podnoszą ciśnienie, i usuwają zmęczenie. Takie działanie wśród drzew wykazują m.in. dęby, buk, lipa, klon, leszczyna, jarzębina, bez czarny, a wśród roślin zielnych - przetacznik lekarski, konwalia majowa itp. Można stwierdzić, że w zasięgu oddziaływania fitoncydów pochodzących nawet z pojedynczego drzewa, powstaje pewna przestrzeń całkowicie lub częściowo wolna od bakterii, przestrzeń w pewnym stopniu wysterylizowana.”

Uwzględnienie i wprowadzenie do nasadzeń roślin o wzmożonym wydzielaniu fitoncydów jest jedną z metod naturalnej ochrony i kształtowania środowiska życia człowieka w mieście.

[32]

4.1.5. Jonizacja powietrza przez rośliny

Życie organiczne na Ziemi rozwija się w polu magnetycznym powstającym między lito- i jonosferą. Każdy organizm, emitując do otoczenia jony, tworzy ok­reślone pole. Wpływa więc na inne organizmy żywe, sam również podlegając od­działywaniu tych organizmów. Istnieje jonizacja dodatnia i ujemna. Większość fitoncydów - z uwagi na fizykochemiczne właściwości ich cząstek - przyczynia się do wzbogacenia powietrza w jony ujemne. Wywierają one bardzo korzystny wpływ szczególnie na psychikę człowieka.

Pod koronami drzew jonizacja ujemna jest 2-3-krotnie większa niż w przestrzeni zabudowanej miasta. Natomiast koncentracja jonów dodatnich - niekorzystnych dla samopoczucia człowieka - jest w przestrzeni zadrzewionej 3-7 krotnie mniejsza mi wśród zabudowy [Szaniawska, 1978].

Badania wykazały, że jonizacja dodatnia jest cechą takich gatunków roślin, jak np. kaktusy, prymule, asparagus i in. Jonizacja ujemna jest udziałem takich roślin, jak: sosna, brzoza, lipa, róże, tulipany, hiacynty, rumianek i paprocie [Zimny, 1978].

4.1.6. Alergeny roślinne

Zieleń w otoczeniu człowieka może być przyczyną pewnych uciążliwości. Szczególne znaczenie ma tutaj silne oddziaływanie alergiczne niektórych gatunków roślin, ujawniające się sezonowo, np. w porze kwitnienia. Wywołują one u ludzi ob­jawy uczulenia, czyli alergii, o różnym stopniu nasilenia.

4.2.1. Tłumienie hałasu

Proces urbanizacji wśród wielu ujemnych zjawisk niesie za sobą również wzrost poziomu emisji hałasu do środowiska. Na obszarach miast systematycznie maleje powierzchnia zabudowy mieszkaniowej i terenów rekreacyjnych, gdzie wielkość imisji hałasu nie przekroczyła jeszcze obowiązujących na tych terenach standardów akustycznych. W miastach hałas zaczyna być traktowany jako szczególny rodzaj uciążliwości oddziałujący niekorzystnie na warunki zdrowotne człowieka. Przyjmuje się, że jedynie hałas do granicy 35 dB jest fizjologicznie obojętny dla człowieka, od 35 do 65 dB — znośny, od 65 do 95 dB jest już dokuczliwy, a w przypadku przekroczenia poziomu 95 dB jest szkodliwy dla zdrowia człowieka [Brodniewicz, 1981].

Hejmanowski S. 1989 Zieleń a ochrona środowiska człowieka. Wyd. LSW, Warszawa.

Bencat F., Supuka 1988 Rola roślinności i gleby w kształtowaniu środowiska życia człowie­ka na terenach miejskich. W: Zasoby glebowe i roślinne - użytkowanie, zagrożenie, ochrona. S: 251-274. Wyd. PWRiL Warszawa.

Kawoń K., Żmuda S. 1977 Rola zieleni w kształtowaniu środowiska człowieka regionów przemysłowo -miejskich. Studia nad ekonomiką regionu. T. 8: 181-200. Śląski Insti. Nauk. Katowice.

Brodniewicz A. 1981 Oddziaływanie hałasu zewnętrznego na człowieka. W: Ochrona środo­wiska przed hałasem zewnętrznym. NOT.

Szaniawska A. 1978 Tereny zieleni jako czynnik lecznictwa uzdrowiskowego. Mat. szkole­niowe Zjednoczenia „Uzdrowiska Polskie". Warszawa.

Zimny H. 1978 Ochrona i kształtowanie zieleni w aglomeracjach miejskich. Wyd. LOP, Warszawa.

Brodniewicz A. 1981 Oddziaływanie hałasu zewnętrznego na człowieka. W. Ochrona środowiska przed hałasem zewnętrznym. NOT.

Sadowski J. 1982 Podstawy akustyki urbanistycznej. Arkady, Warszawa.

---