OGRÓD W MIEŚCIE. MIASTO JAKO SYSTEM EKOLOGICZNY
Tereny zieleni dostępne (otwarte) wypoczynku biernego i czynnego.
1. Tereny zieleni wypoczynku biernego:
parki spacerowo-wypoczynkowe,
zieleńce,
bulwary i promenady,
2. Tereny zieleni wypoczynku czynnego:
parki ludowe? (parki kultury, wypoczynku, sportu),
lasy komunalne (parki leśne),
Tereny zieleni o specjalnym przeznaczeniu.
Tereny dostępne (otwarte):
zadrzewienia izolacyjne,
tereny zieleni tras komunikacyjnych (ulice, drogi, koleje, komunikacja lotnicza).
Tereny o ograniczonym dostępie (zamknięte):
ogrody dydaktyczne (ogrody botaniczne, ogrody dendrologiczne, ogrody etnograficzne, ogrody zoologiczne, ośrodki kultury ogrodniczej i wystawy ogrodnicze),
pracownicze ogrody działkowe (stałe, tymczasowe),
cmentarze (komunalne, parafialne, wojskowe),
parki i ogrody zabytkowe.
Tereny zieleni towarzyszącej.
(obecność zieleni i jej funkcja nie jest główną funkcją przeznaczenia terenu).
Towarzyszą one:
zabudowie osiedlowej i indywidualnej,
obiektom dziecięcym (place gier i zabaw, żłobki, przedszkola, ogrody jordanowskie, ośrodki wczasów świątecznych, ośrodki półkolonijne),
szkołom,
wyższym uczelniom,
obiektom kulturalno-społecznym,
obiektom kultury i sztuki,
obiektom służby zdrowia,
obiektom opieki społecznej,
obiektom kultury fizycznej,
usługom techniczno-gospodarczym (energetyce, łączności, kanalizacji i oczyszczania miasta, wodociągom, filtrom, składom).
Tereny gospodarki rolnej i leśnej.
komunalne zakłady produkcji roślin,
gospodarstwa produkcyjne (warzywnicze, kwiaciarskie),
gospodarstwa rolniczo-hodowlane,
lasy produkcyjne.
V. Tereny wycieczkowo-wypoczynkowe.
ośrodki wypoczynkowe,
lasy podmiejskie,
parki narodowe, krajobrazowe, rezerwaty.
Na podstawie powyższego podziału można stwierdzić, że funkcje terenów zieleni w mieście
i w krajobrazie niezurbanizowanym ulegają zasadniczym przemianom. Ich udział w strukturze miasta związany jest z ich rozbudową, rozwojem przemysłu, motoryzacji oraz turystyki, jak również produkcją rolniczo-ogrodniczo-leśną.
Dlatego ogólnie wyróżnić można cztery główne funkcje terenów zieleni: biologiczne, społeczne, estetyczne i gospodarcze.
FUNKCJE BIOLOGICZNE
zadania sanitarno-higieniczne (tłumienie hałasu, osłona od dymów i kurzu, oddziaływanie na psychikę człowieka, itp.),
zadania klimatyczne (osłona od wiatrów, wpływ na wilgotność gleb i powietrza, wpływ na temperaturę i skład powietrza, itp.).
FUNKCJE GOSPODARCZE
zadania produkcyjne (tereny rolnicze, ogrodnicze, leśne),
wpływ na zwiększenie produkcji rolniczej i ogrodniczej (pasy wiatrochronne),
zadania izolacyjno-ochronne (osłony przeciwśnieżne, osłony przeciwpożarowe oraz wpływ na zwiększenie bezpieczeństwa ruchu na trasach komunikacyjnych, zieleń przeciwerozyjna),
rola zieleni jako siedliska i żywiciela zwierząt.
Tereny zieleni racjonalnie założone i pielęgnowane mogą być źródłem drewna, owoców, ziół i są także często jedynym siedliskiem zwierząt, ptaków i owadów, których obecność jest konieczna dla prawidłowego rozwoju każdego biotopu.
FUNKCJE SPOŁECZNE
rola dydaktyczno-wychowawcza (ogrody zabaw dla dzieci, ogrody szkolne, ogrody dydaktyczne),
wpływ otaczającego środowiska przyrodniczego na zdrowie i wypoczynek człowieka (wypoczynek, bierny i czynny w mieście, turystyka, ogrody działkowe).
FUNKCJE ESTETYCZNE– ZADANIA PLASTYCZNE
Zieleń kształtuje estetykę środowiska miejskiego i niezurbanizowanego. Tworzy sylwetę miasta, stanowi osłonę maskującą nieestetyczne obiekty w mieście. W krajobrazie niezurbanizowanym zieleń spełnia zadania otulinowo-kompozycyjne przy obiektach inżynierskich.
Zadania plastyczne zieleni w kształtowaniu zespołów urbanistycznych należy analizować w skali całego miasta oraz jego poszczególnych dzielnic i pojedynczych obiektów architektonicznych.
Szczególnie ważną rolę plastyczną w planach całych miast i ich dzielnic pełnią duże płaszczyzny zieleni, które działają jako czynnik zmiękczający i rozluźniający sztywną zabudowę.
Roślinność wprowadzona do wnętrza miasta jako świadomy kontrast plastyczny będzie właściwie podkreślała cechy plastyczne obiektów architektonicznych swoją formą, kolorem i strukturą.
Estetyczne oddziaływanie zieleni jest szczególnie wyczuwalne w mniejszej skali dzielnic lub fragmentów miasta.
Opracowanie poszczególnych wnętrz miejskich musi uwzględniać wszystkie elementy plastyki, jakimi są: architektura, rzeźba, malarstwo i zieleń.
Istotną rolę dla estetyki miasta pełni zieleń stosowana jako element osłonowy i maskujący nieestetyczne obiekty znajdujące się zawsze na jego terenie. Wielkie składowiska, magazyny. Drzewa, krzewy i pnącza właściwie zastosowane mogą zupełnie dobrze spełniać rolę maskujących osłon.
Zieleń stosowana przy obiektach inżynierskich w krajobrazie niezurbanizowanym pełni szczególnie ważną funkcję, gdyż wszystkie te obiekty powinny być harmonijnie wkomponowywane w krajobraz, co jest możliwe jedynie przy dużym współudziale zieleni, która powinna zawsze występować jako zielony zespół nawiązujący do krajobrazu otaczającego założenie inżynierskie.
Wszystkie ww. tereny zieleni pełnią w mieście funkcję przyrodniczą (głównie klimatyczną, hydrologiczną i biologiczną), o znaczeniu lokalnym oraz ponadlokalnym.
Tereny te to mniejsza lub większą całość przyrodnicza, charakteryzująca się względnie jednolitą strukturą i podobnym stylem funkcjonowania zwana ogólnie GEOKOMPLEKSEM.
Powiązania te realizują się poprzez różnorodne procesy przyrodnicze, wśród których dominują: powierzchniowy i podziemny spływ wody, ruch mas powietrza oraz migracje organizmów, pozostające w warunkach miejskich pod przemożnym wpływem człowieka.
To właśnie te obszary są podstawowym tworzywem SYSTEMU PRZYRODNICZEGO MIASTA (SPM).
System Przyrodniczy Miasta to celowo wyodrębniona część miasta (składająca się z odpowiednio dobranych geokompleksów), pełniąca nadrzędne funkcje przyrodnicze (głównie klimatyczną, hydrologiczną i biologiczną) oraz podporządkowane im funkcje pozaprzyrodnicze (na przykład mieszkaniową, wypoczynkową i estetyczną), składająca się z obszarów węzłowych i węzłów, (czyli źródeł zasilania) oraz korytarzy i sięgaczy, (czyli dróg zasilania), powiązanych ze sobą oraz z regionalnym systemem przyrodniczym procesami wymiany materialno-energetycznej.
PRZEKSZTAŁCENIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO W MIEŚCIE
Sposób przekształcenia warunków środowiska przyrodniczego w mieście powoduje, że mówi się o specyficznym środowisku miejskim.
WARUNKI KLIMATYCZNE
są inne zarówno w różnych miastach, jak i w poszczególnych częściach jednego miasta.
Generalnie:
klimat miejski jest cieplejszy i suchszy,
nasłonecznienie mniejsze niż poza miastem. Budynki i pokryta asfaltem powierzchnia mają znacznie większą pojemność cieplną niż powierzchnie pokryte roślinnością i dlatego akumulują – a następnie emitują – większe ilości ciepła. Wychładzanie powierzchni zabudowanej przebiega wolniej niż oziębianie terenów niezabudowanych. W mieście istnieje wiele sztucznych źródeł ciepła, które także przyczyniają się do tego, że klimat w mieście jest cieplejszy niż poza nim.
wilgotność powietrza w miastach jest mniejsza niż w ich otoczeniu, ponieważ ewapotranspiracja –parowanie z powierzchni roślin i gleby jest w nich znacznie mniejsze niż na terenach pozamiejskich.
zachmurzenie jest większe z powodu obecności znacznej liczby jąder kondensacji, tworzonych przez zawieszone zanieczyszczenie powietrza. Wzrost zachmurzenia nad miastem zmniejsza nasłonecznienie, a w szczególności ogranicza dostęp do podłoża promieni ultrafioletowych (promieniowanie krótkofalowe jest najsilniej rozpraszane przez zawieszone w powietrzu zanieczyszczenia i chmury).
W WYNIKU DZIAŁANIA WIELU CZYNNIKÓW NAD MIASTEM UTRZYMUJE SIĘ TZW. „WYSPA CIEPŁA”,
szczególnie wyraźna przy pogodzie wyżowej, z małym zachmurzeniem i niewielkimi prędkościami wiatru. Wyższa temperatura w obrębie miasta w porównaniu z terenami niezurbanizowanymi powoduje powstanie lokalnej cyrkulacji, w wyniku której do wnętrza miasta zasysane są chłodniejsze masy powietrza spoza miasta, łagodząc nieco efekt podgrzania powietrza.
GOSPODARKA WODNA
Zabudowa i pokrycie terenu miasta nieprzepuszczalnymi warstwami asfaltu i betonu ma także niekorzystny wpływ na stosunki wodne. W warunkach miejskich tylko niewielka ilość wody deszczowej i roztopowej może wsiąknąć w glebę, zmniejsza się więc retencja przypowierzchniowa i przenikanie wody do warstw wodonośnych.
Mała przepuszczalność gruntu wzmaga spływ powierzchniowy, który w centrum miasta może obejmować do 90% opadu, przez co większa część wody opadowej trafia do kanalizacji. Duży pobór wody na potrzeby komunalne i przemysłowe, a także prace budowlane (odwodnienia), przy zmniejszonej infiltracji na obszarach zabudowanych, wpływają na obniżenie poziomu wód gruntowych.
Zbiorniki wodne w miastach są zwykle silnie narażone na wysychanie, a dodatkowo mogą być zanieczyszczone i zakwaszone, zarówno z powodu zanieczyszczeń, dostających się do zbiorników z opadami atmosferycznymi, jak i dopływu zanieczyszczonych wód, a nawet ścieków spływających z powierzchni terenu.
PRZEKSZTAŁCENIA GLEB
Zanieczyszczenia powietrza, sól używana do usuwania śniegu, duże ilości metali ciężkich,
a także specyficzne stosunki wodne powodują bardzo poważne zmiany w jakości gleb na terenach miejskich
Zmiany chemiczne w glebach polegają m.in. na silnym zasoleniu, spowodowanym powszechnym stosowaniem chlorku sodu i chlorku wapnia do odśnieżania jezdni, a także na zwiększeniu zasadowości z powodu obecności dużej ilości wapnia oraz opadu popiołów alkalicznych, emitowanych przez elektrociepłownie. Inną cechą gleb miejskich jest zawartość znacznych ilości metali ciężkich (ołów, nikiel, kadm).
Wszystko to prowadzi do zmniejszenia aktywności biologicznej gleby; zmniejszenie liczby organizmów glebowych niekorzystnie odbija się na jej strukturze i w konsekwencji źle wpływa na rozwój roślinności.
Pobudowlane przekształcenia profili glebowych, a w konsekwencji zakłócenia stosunków wodnych, itd..
ŚWIAT FLORY I FAUNY
Mimo na ogół niekorzystnych warunków siedliskowych w miastach notuje się często znaczną liczbę gatunków roślin i zwierząt. Znaczna liczba gatunków nie jest równoznaczna z bogatą strukturą biocenoz i ich zrównoważeniem. Charakterystyczne jest, że w mieście występuje znaczna ilość gatunków obcych, która zwykle maleje w kierunku od centrum miasta do jego przedmieść, wzrasta natomiast w tym kierunku udział gatunków rzadkich.
Zbiorowiska roślinne w miastach w dużej części nie są zespołami naturalnymi, które osiągnęły stan równowagi w toku sukcesji. Stanowią one raczej mieszankę gatunków lokalnych z sąsiednich biocenoz, a także przywleczonych świadomie lub przypadkowo przez człowieka z różnych stref klimatycznych.
Stała ingerencja w biocenozy powoduje, że wyspecjalizowane gatunki rodzime są często eliminowane, a właśnie te gatunki decydują o stabilności i trwałości układów ekologicznych. Preferowane są natomiast gatunki pionierskie, niewyspecjalizowane, łatwo kolonizujące nowe siedliska i szybko się rozmnażające. Właśnie spośród tego typu gatunków wywodzą się tzw. „szkodniki" (np. mysz domowa, szczur wędrowny).
Silnie przekształcone warunki w mieście powodują także zmiany w biologii żyjących tam roślin i zwierząt. Zmienia się okres kwitnienia, zwierzęta rozmnażają się więcej razy w ciągu roku (również zimą). Niektóre ptaki przestają odlatywać na zimę, znajdując w mieście odpowiednie warunki do zimowania.
Równocześnie zbiorniki wodne, stare ogrody, starorzecza i inne fragmenty przestrzeni miejskiej o mało przekształconych warunkach środowiska stanowią ostoję dla wielu rodzimych gatunków roślin i zwierząt, które w intensywnie uprawianych agrocenozach poza miastem straciły swoje siedliska lub zostały wyeliminowane przez uprawę i ochronę roślin uprawnych.