Anna Wiszniewska
OGRÓD PRZY PAŁACU CZARTORYSKICH W PUŁAWACH.
Zespół pałacowy Czartoryskich zbudowany został w latach 1722-36 przez Zofię z Sieniawskich Czartoryską według projektu Jana Zygmunta Deybla. Położenie Puław na skarpie wiślanej wykorzystał już w XII Tylman z Gameren, który dla marszałka koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego zaprojektował barokowy pałac- willę, do dziś stanowiący trzon zespołu. Po zniszczeniach wojny północnej w 1700- 1721 roku Puławy przekształcono w monumentalne założenie, ze skrzydłami bocznymi, paradnym dziedzińcem i wielkim ogrodem. Do pałacu wiodła aleja obsadzona czterema rzędami drzew (nazwana później aleją Królewską). Krzyżowała się ona przed wjazdem do pałacu z obsadzoną drzewami węższą aleją, łączącą gościniec lubelski z krętym wąwozem, tzw. Głęboką Drogą. Przed pałacem były (i są) dwa dziedzińce. Dziedziniec przedni obsadzony drzewami od strony wjazdu ograniczała fosa i dwie kordegardy (wartownia – budynek pełniący funkcję wartowni dla wszelkiego rodzaju straży wojskowych, warty garnizonowej, wojskowej, policyjnej, biur komendanta oraz dla aresztantów).Po jego prawej stronie aż do gościńca lubelskiego ciągnęły się zabudowania gospodarcze. Z dziedzińca przedniego przez barokową arkadową bramę wjeżdżało się na dziedziniec honorowy, z sadzawką na środku. Jednopiętrowe oficyny, usytuowane prostopadle do pałacu na wysokości sadzawki, zamykały dziedziniec z dwóch stron. Sam pałac zachował dawny Tylmanowski zrąb – jednopiętrowy korpus główny z czterema alkierzami w narożach. Korpus główny miał nadbudowane węższe, trzyokienne drugie piętro. Aby uzyskać dodatkowe pomieszczenia wydłużono alkierze równolegle do osi głównej pałacu i zlikwidowano taras na poziomie I piętra, znaczną jego część łącząc z alkierzami. Z reszty tarasu powstał balkon od strony Wisły. Z dziedzińca na reprezentacyjne I piętro wiodły dwubiegowe schody zewnętrzne przylegające do alkierzy, a w górnym odcinku do korpusu głównego. Balustrada schodów, attyka nad płaskim dachem II piętra i attyka obrzeżająca dachy nad pierwszym piętrem były zdobione rzeźbami, w większości wykonanymi przez Hoffmanów. Wewnętrzne i zewnętrzne ściany pałacu otrzymały bogatą sztukaterię i zdobnictwo typowe dla stylu rokoko. Równocześnie przy pałacu powstał ogród w stylu francuskim. W Ogrodzie Dolnym postawiono Altanę. Tarasy na skarpie ujęto na krańcach schodami serpentynowymi. Na poziomie pałacu za lewą oficyną powstały partery dywanowe i boskiety, za którymi znajdowała się "Dzika Promenada". Całość okalał mur i tylko miejscami zastępowało go inne ogrodzenie. Z tego okresu przetrwała do dziś dekoracja II piętra na bocznych ryzalitach od strony Łachy i trzy środkowe arkady przy wejściu głównym z charakterystycznymi rzeźbami w zwornikach. Zachowane zostały oficyny (w skrzydłach bocznych środkowa część wysunięta w stronę dziedzińca) – prawostronna odgrywała rolę oficyny gospodarczej (dawniej stała oddzielnie, dziś połączona jest z pałacem), która w XVIII i na początku XIX wieku mieściła pałacową kuchnię, piekarnie itp. Z kolei po przeciwnej stronie, w tym samym miejscu lewego skrzydła, znajdowała się oficyna gościnna.
Następnie pojawiła się tu Twórczość związana z Potockim i Aignerem, którzy w XVIII wieku dochodzą do głosu w architektoniczno- ogrodowych zespołach siedzib Potockiego, w tym między innymi w rozbudowie wielkich zespołów rezydencjonalnych należących do blisko z nim spokrewnionych Czartoryskich w Puławach (1788-1810).
Tu też romantyzm w założeniach parkowych i niektórych budynkach inspirowanych przez Potockiego przybierał formę czystą, bliższą angielskim ideom, niż w innych ogrodach sentymentalnych. W dalszym ciągu jednak pozostawał bardziej konwencją artystyczna niż wyrazem światopoglądu, niezmiennie racjonalistycznego.
Jednak w rozwoju owego założenia najwięcej zasług należy przypisać właścicielce- księżnej Izabeli i Adamowi Kazimierzowi Czartoryskim. Izabela była wspaniałą znawczynią ogrodów. W krótkim czasie zapoznała się z prądami i trendami w sztuce ogrodowej, jak również wydała na ten temat książkę, i stworzyła kilka prywatnych założeń ogrodowych. Jako że była również wielką kolekcjonerką pamiątek narodowych, przemieniła dwór Czartoryskich na główny ośrodek życia kulturalnego kraju, i przepełniła to miejsce duchem patriotycznym w czasach porozbiorowych.
Również w tym też celu urodzony w Puławach Chrystian Piotr Aigner tworzy między innymi Domek Grecki , następnie Domek Sybilli z lat 1789-1801, wzorowany na świątyni Trivoli pod Rzymem- czyli była to okrągła, otoczona kolumnami korynckimi świątynia usytuowana na skraju skarpy wiślanej. Nad wejściem widniał napis „przeszłość – przyszłości”. Był to pierwszy na ziemiach polskich obiekt o funkcji muzealnej, gdyż także tutaj księżna Czartoryska ulokowała rodowe i narodowe pamiątki. Dały one początek ku zgromadzeniu wspaniałej kolekcji dzieł, która w drugiej połowie XIX wieku przeniesiona została do Krakowskiego Muzeum Książąt Czartoryskich.
Kolejną budowlą Aignera jest Domek Gotycki (1800- 1809) o konkretnym, muzealnym przeznaczeniu, odbiegający od sentymentalnej architektury. Domek jest przebudową dawnego pawilonu z owalnym pomieszczeniem. Obiekt otrzymał nieregularną bryłę z podcieniem otwartym ostrołucznymi arkadami. Polskość jego zaakcentowana jest głównie inskrypcjami i renesansowymi nagrobkami umieszczonymi w jego ścianach.
Aigner Puławy wzbogacił także o kościół na planie koła, z monumentalnym, sześciokolumnowym korynckim portykiem w fasadzie. Rotunda o gładkich, surowych elewacjach, z półkolistymi oknami w górnych partiach czyni wrażenie powagi i surowości. Jest to jedna z najbliższych oryginałowi w architekturze polskiej budowla naśladująca rzymski Panteon. Świątynie również usytuowano na wysokiej, nadwiślańskiej skarpie. Prowadziła do niej z pałacu aleja obsadzona czterema rzędami drzew. Posadzono wiele drzew i krzewów w postaci klombów, między którymi prowadziły ścieżki i rozciągały się trawniki. Wśród zieleni umieszczono rzeźby i różne sentencje wyryte na postumentach, kamieniach i tablicach. Krajobrazowy charakter starano się nadać także bliższej i dalszej okolicy, np. na Kępie powstała tzw. holendernia (ferma krów rasowych mająca głównie charakter dekoracji) i wzorcowa wioseczka z domkiem księżnej Izabelli.
Listę zabytków w parku uzupełnia także Pałac Marynki, zbudowany w latach 1790-94 dla Marii Wirtemberskiej, córki Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich, obecnie zajmowany przez Oddział Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, brama Rzymska wybudowana 1829 r. jako trwała ruina, wzorowana na Łuku Tytusa w Rzymie, domek Żółty z początku XIX wieku, zwany również Aleksandryjskim, gdyż zamieszkiwał w nim car Aleksander II podczas pobytu w Puławach, altana Chińska z połowy XVIII wieku, marmurowy Sarkofag wykonany w Rzymie, przysłany do Puław w 1799 r. przez Adama Jerzego Czartoryskiego, czy rzeźba przedstawiająca Tankreda i Kloryndę, głównych bohaterów XVI-wiecznego poematu Torquato Tasso Jerozolima wyzwolona, wykonana ok. 1790 na zlecenie Stanisława Augusta Poniatowskiego przez Francesco Lazzariniego.
Wszystko to należało do wielkiego zespołu ogrodowego, przekomponowanego z barokowego założenia. Nowy park w Puławach projektowało wielu wspaniałych ogrodników i architektów z polski i z zza granicy . Nowy park Puławski dążył do wykorzystania naturalnego krajobrazu, odwrotnie niż w ogrodach wcześniejszych, wzorowanych na idyllicznych pejzażach klasycyzujących malarzy barokowych. W Puławach ogród pochłonął ogromne tereny, monumentalne masy zieleni zdawały się nie mieć końca. Ogród nachodził również na dziedziniec pałacowy i między liczne zabudowania rezydencji. Przedłużał się w topolowych drogach czy w pobliskich nadwiślańskich kępach, wtapiając się w naturalną dla tej okolicy przestrzeń.