System emerytalny jako czynnik wpływający na role rodzinne i zawodowe kobiet.
Zasady emerytalne dla kobiet w Polsce.
W 1999 roku została w Polsce przeprowadzona gruntowna reforma systemu emerytalnego. Ustawy składające się na tę reformę określają obecne zasady funkcjonowania systemu emerytalnego, w tym zasady przechodzenia na emeryturę.
Jedną z podstawowych cech nowego systemu zabezpieczenia emerytalnego jest zastosowanie w nim zasady finansowania kapitałowego, zastosowane w II filarze (otwartych funduszach emerytalnych). Zasadniczą różnicą pomiędzy indywidualnymi kontami emerytalnymi w ZUS i OFE jest sposób pomnażania oszczędności. Indywidualne konto emerytalne w I filarze stanowi tzw. repartycyjną część systemu emerytalnego. ZUS nie inwestuje naszych składek na rynku finansowym, a jedynie administracyjnie raz do roku powiększa stan naszego konta emerytalnego. Składki gromadzone w I filarze podlegają corocznej waloryzacji, zależnej od inflacji i wzrostu realnych wynagrodzeń. W odróżnieniu od ZUS, część skłądki gromadzona w II filarze jest pomnażana na rynkach finansowych (to tzw. kapitałowa część system emerytalnego). Zmiany wartości gromadzonych przez nie składek zależą od wzrostu cen instrumentów finansowych kupowanych przez OFE - głównie akcji i obligacji. W przeciwieństwie do środków gromadzonych w I filarze, OFE nie gwarantują minimalnego dodatniego poziomu waloryzacji. Jedynym mechanizmem, który nie pozwala na zbyt mały wzrost szczędności gromadzonych w OFE jest tzw. minimalna wymagana stopa zwrotu. Istnienie dwóch obowiązkowych indywidualnych kont emerytalnych przyczynia się do stabilizacji przyrostu gromadzonego kapitału. Dzięki rozdzieleniu płaconej składki, całość systemu staje się mniej podatna na fluktuacje gospodarcze - w czasie dobrej koniunktury waloryzacja kapitału w ZUS jest niższa od stopy zwrotu OFE, natomiast w okresie spowolnienia gospodarczego waloryzacja w ZUS jest wyższa od zysków OFE.
W nowym sysemie merytalnym wprowadzono także możłiwość dodatkowego, dobrowolnego oszczędzania poprzez pracownicze programy emerytalne oraz indywidualne konta emerytalne (tzw. III filar). Stanowią one integralny element systemu ubezpieczeń społecznych w ramach reformy „Bezpieczeństwo dzięki róznorodności”. Zgodnie z jej załozeniami system tworzony przez trzy filary ma w przyszłości zapewnić ubezpieczonemu satysfakcjonujące świadczenie emerytalne. Pracownicze programy emerytalne zostały powołane do życia na mocy ustawy z 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych progarmach emerytalnych.
Nowy system emerytalny objął wszystkch zatrudnionych poza rolnictem, urodzonych po roku 1948. Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 styczni 1969 r. miały możliwość zadecydowania czy ich składki emerytalne będą w całości przekazywane na indywidulne konto emerytalne w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych (19,52% wynagrodzenia brutto) czy zostaną podzielone między konto w ZUS (12,22% płacy brutto) a indywidualne konto w Otwartym Funduszu Emerytalnym (7,3% płący brutto).
Podstawową przesłanką nabycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego jest pozostawanie w stosunku ubezpieczenia społęcznego, czyli podleganie minimum jednemu z ubezpieczeń społecznych, obejmujących ubezpieczenie rentowe, emerytalne, ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa oraz ubezpieczenie wypadkowe. Źródłem powstania prawa do określonego świadczenia jest wystąpienie potrzeby, która ma być zaspokojona przez spełnienie tego świadczenia. Takie potrzeby powstają w wyniku zdarzeń, do których zalicza się m.in. osiągnięcie określonego wieku.
Dodatkową przesłanką powstania prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego jest posiadanie okresów składkowych i nieskładkowych. Okresami skłądkowymi są okresy:
ubezpieczenia,
czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim,
pełnionej w Polsce służby w m.in.: Policji, Urzędziwe Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej, Służbie Celnej,
pobieranie zasiłku macierzyńskiego,
świadczenie pracy po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i związków zawodowych, nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiązujących do kwietnia 1989 r.
Okresami nieskłądkowymi są okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, zasiłków chorobowego i opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego, urlopu bezpłatnego, nauki w szkole wyższej na jednym kierunku pod warunkiem jej ukończenia, a także pobierania zasiłku przedemerytalnego i świadczenia przedemerytalnego.
Prawo do świadczeń określonych w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków niezbędnych do nabycia tego prawa. Jest ono prawem podmiotowym, co oznacza, że w razie zajścia ryzyka ubezpieczeniowego ubezpieczony, spełniający wszystkie warunki może żądać wypłaty świadczenia, a instytucja jest zobowiązana mu to świadczenie wypłacać bez względu na jego sytuację materialną.
System emerytalny dzieli ubezpieczonych na trzy grupy wiekowe:
urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.,
urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r.,
urodzonych po 31 grudnia 1968 r.
Ubezpieczeni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. nabywają prawo do emerytury
na zasadach obowiązujących przed reformą z 1999 r., tzn. w przypadku kobiet osiągnięcia wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat oraz posiadania co najmniej 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Warunek osiągnięcia 60 lat przez kobiety nie jest wymagany, jeżeli posiadają co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz osiągnęły 55 lat życia, bądź 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz zostały uznane za całkowicie niezdolne do pracy.
Druga grupa wiekowa to osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. Kobiety urodzone w tym okresie mają prawo do emerytury wg nowych zasad, tj. po osiągnięciu 60 lat oraz w wysokości wynikającej z wielkości kwot zewidencjonowanych na ich koncie w ZUS z tytułu składki na ubezpieczenie społeczne emerytalne i kapitału początkowego oraz przeciętnego dalszego trwania życia. Mają przy tym możliwość, nie obowiązek, przystąpienia do otwartych funduszy emerytalnych. Jeżeli kobieta udowodni łącznie 20 okresów składkowych i zostanie uznana za całkowicie niezdolną do pracy, będzie uprawnieniona do otrzymania emerytury w wieku 55 lat. Wymóg całkowitej niezdolności do pracy nie dotyczy kobiet legitymujących się 30-letnim stażem ubezpieczenia pracowniczego.
Odrębnym świadczeniem jest emerytura w wieku niższym niż przewidziany w zasadach ogólnych, przysługująca wyłacznie pracownikom zatrudnionym w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. W stosunku do kobiet zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia, uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej konieczne jest osiągniecie wieku emerytalnego 55 lat oraz przepracowanie stale i w pełnym wymiarze czasu pracy co najmniej 15 lat w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. do grupy pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze należą: pracownicy organów kontroli państowej i kontroli celnej, pracownicy wykonujący działalność twórczą lub artystyczną, dziennikarze, nauczyciele, wychowawcy, żołnierze zawodowi, oraz funkcjonariusze m.in.: Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celnej. Ponadto do grupy tych osób zalicza się pracowników, którzy do 31 grudnia 2007 r. spełniają warunki do emerytury górniczej i kolejowej.
Trzecia kategoria wiekowa - urodzeni po 31 grudnia 1968 r. - nabywają prawo do emerytury na nowych zasadach. Jedynym warunkiem nabycia tego prawa jest osiągnięcie wieku emerytalnego, w przypadku kobiet wynosi on co najmniej 60 lat. W nowym systemie nie występują tzw. wcześniejsze emerytaury ani emerytury przyznawane bez względu na wiek (jak było to dotąd np. w przypadku górników). Dla ubezpieczonych w tej kategorii wiekowej, zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, ustanowione tzw. emerytury pomostowe.
W nowym systemie emerytura z tzw. I filaru jest świadczeniem zależnym od ZUS, jednak zmieniono zasady ustalania jej wysokości. Została ona uzależniona wyłącznie od indywidulanego wkładu ubezpieczeniowego do Funduszu Ubezpieczenia Społecznego. Wnoszone przez ubezpieczonego składki są zapisywane na jego indywidualnym koncie, aby (po osiągnięciu przez niego wieku emerytalnego) stanowić bazę do obliczenia kwoty należnej emerytury. Suma składek będzie odzwierciedlać okres od 1 stycznia 1999 r. do dnia przejścia na emeryturę, natomiast okres ubezpieczenia przed tą datą będzie odwzorowany będzie w tzw. kapitale początkowym. Wysokość emerytury będzie ustalana przez zsumowanie uzbieranej sumy składek i kapitału początkowego, a następnie podzielenie tej kwoty przez liczbę miesięcy dalszego trwania życia. Będzie to wartość wyliczana statystycznie, jednakowa dla kobiet i mężczyzn. Emerytura wypłacana z ZUS będzie uzupełniana emeryturą z obowiązkowego II filaru (OFE).
Odrębne uregulowania świadczeń emerytalnych dotyczą tzw. służb mundurowych, tj. żołnierzy zawodowych, policjantów, funkcjonariuszy Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej. Zgodnie z wojskową ustawą emerytalną, emerytura wojskowa przysługuje żołnierzowi zwolnionemu z zawodowej służby wojskowej, który w dniu zwolnienia z tej służby ma 15 lat służby wojskowej w Wojsku Polskim. Zawodowy wojskowy nabywa prawa do emerytury nie ze względu na osiągnięcie wieku emerytalnego, ale z tytułu wysługi lat. Emerytura ta wynosi 40% podstawy wymiaru po 15 latach służby i wzrasta o 2,6% podstawy wymiaru za każdy dalszy rok służby. Nie może jednak przekroczyć 75% podstawy wymiaru. W przypadku pozostałych służb mundurowych, emerytura przysługuje funkcjonariuszowi zwolnionemu ze służby, który w dniu zwolnienia ma 15 lat służby.
Ustawa o emeryturach i rentach z FUS nie obejmuje również zaopatrzenia sędziów i prokuratorów, którzy korzystają z uposażenia w stanie spoczynku, a członkowie ich rodzin z uposażenia rodzinnego. Sędzia i prokurator przechodzą w stan spoczynku w wieku 65 lat. Ponadto w przypadku sędziego istnieje możliwość przejścia w stan spoczynku niezależnie od wieku i stażu pracy, jeżeli z pwoodu choroby lub utraty sił został uznany za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków sędziego.
2