Rozdział I

Psychologiczne koncepcje procesu twórczego

1. Klasyczne teorie procesu twórczego - przegląd

Asocjacjonizm

• Mednick

• nietypowe lub odległe kojarzenie idei

• miarą odległości kojarzenia 2 idei jest nieprzewidywalność z jaką reagujemy za pomocą 1 idei na 2

• odległe kojarzenie jest „dwókojarzeniem” (bisocjacją)

Koncepcje postaciowe

• Wertheimer, Gough, Maier

• wgląd jako nagła zmiana struktury sytuacji problemowej dzięki dostrzeżeniu ukrytych dotąd związków między elementami tej struktury

• problem przed rozwiązaniem jest strukturą nieuporządkowaną lub jej brakiem (zła figura)

• dostrzeżenie ukrytych związków między elementami prowadzi do struktury uporządkowanej, estetycznej

• Asher: likwidowanie niekompletności w zakresie wiedzy pojęciowej człowieka, a nie w zakresie zewnętrznej sytuacji bodźcowej

Behawioryzm

• twórczość jako

• szczególny przypadek zachowania sprawczego - emitowanie nietypowych zachowań i towarzyszący temu proces ich instrumentalnego wzmacniania i wygaszania

• wewnętrzny proces mediacyjny - uznają wewnątrzpsychiczny charakter procesu twórczego; Berlyne - rodzina nawyków - hierarchiczna struktura prawdopodobieństwa wystąpienia danej reakcji w określonej sytuacji bodźcowej, silna pozycja w hierarchii - myślenie reproduktywne, słaba - myślenie produktywne (myślenie twórcze jako podklasa myślenia produktywnego - społeczna nowość i użyteczność uzyskanego efektu)

Nurt poznawczy

• określanie operacji przetwarzania informacji w procesie twórczym

• początkowo jako myślenie heurystyczne - branie pod uwagę tylko niektórych kierunków poszukiwania idei, ale nie jest ono jednak swoiste dla twórczości

• rola transferu i myślenia przez analogię, przewaga operacji przygotowawczych (dostrzeganie i określanie problemu) nad wyko0nawczymi, umiejętność wybiórczego przyjmowania i przetwarzania informacji

Nurt psychoanalityczny

• nieświadoma praca umysłu, której efektem jest olśnienie i późniejsze opracowanie pomysłu - teoria inkubacji - nagłe i przypadkowe wtargnięcie gotowej idei do świadomości

• koncepcje ściślej związane z psychoanalizą koncentrują się na obszarze styku świadomości i nieświadomości - przedświadomość (Kubie), nieświadomość latenta (Freud)

• E. Kris: natura procesu twórczego w czasowej, odwracalnej regresji do wczesnodziecięcych form myślenia („regresja w służbie ego”)

2. Krytyka koncepcji klasycznych (koncentracja na błędach teoretycznych)

• Mednick : przypisywał procesowi myślenia deterministyczną strukturę wyznaczoną przeszłym doświadczeniem podmiotu - ok. dla kojarzenia bliskiego, ale problemy z tłumaczeniem kojarzenia odległego

• Kubie i Kris: problem dokładnego określenia istoty procesów nieświadomych

• 3 podstawowe błędy teoretyczne:

• niekompletność - opis ogólnego schematu procesu twórczego, koncentracja na poszczególnych etapach, brak analizy procesów umysłowych na każdym z etapów; analizowanie faz bez operacji; zajmowanie się końcowym wynikiem danej fazy, a nie procesami psychicznymi, które do tego wyniku prowadzą

• nadmierne uproszczenie - odpowiadanie na pytanie „jak” (operacje) w sposób wysoce jednostronny, próba wyjaśniania twórczości za pomocą operacji intelektualnych tylko jednego typu, co prowadzi do lekceważenia różnic indywidualnych w zakresie stylów tworzenia, jak i różnic pomiędzy różnymi typami twórczości, brak refleksji nad sposobami samoorganizacji procesu twórczego (np. sterujące i wykonawcze składniki procesu twórczego)

• dychotomizowanie - tendencja do dzielenia procesów psychicznych na 2 rozłączne grupy - myślenie twórcze i myślenie nietwórcze, „egzotyka” vs „codzienność” - w rzeczywistości twórczość wymaga udziały obu sfer - współdziałanie; Perkins - w twórczości używamy tych samych procesów zapamiętywania, rozumowania, spostrzegania

3. Współczesne teorie procesu twórczego

1. Guilford

- 2 rodzaje procesów myślenia:

1. wytwarzanie konwergencyjne (zbieżne) - 1 poprawne rozwiązanie - myślenie konwencjonalne, odtwórcze, rola pomocnicza, przygotowawcza i oceniająca w m. twórczym

2. wytwarzanie dywergencyjne (rozbieżne) - rozmaite dopuszczalne rozwiązania, odpowiedzialne za myślenie twórcze

• warunkiem pojawienia się procesów dywergencyjnych jest zadanie o char. otwartym

• miarą poziomu uzdolnień twórczych są: płynność (duża ilość odpowiedzi), giętkość (różnorodność), oryginalność (nietypowość)

krytyka:

• nadmierne uproszczenie, zafałszowanie istoty twórczości, podejście dywergencyjne sugeruje jakościową odmienność procesów twórczych od innych form myślenia

• Weisberg

• podejście inkrementalne - małe kroki i ciągły przyrost efektów

• twórczość jako rozwiązywanie bardzo złożonego i trudnego problemu, wymagające konsekwencji w stosowaniu operacji intelektualnych

• Nęcka

• ocena i myślenie krytyczne immanentnym składnikiem procesu twórczego

• Runco i Chand

• 2 typy czynności w procesie twórczym

• czynności ewaluatywne - ocena wytworzonego pomysłu

• czynności waluatywne - nadanie pomysłowi większej wartości na drodze celowych „zabiegów uszlachetniających”

• względność i kontekstualna specyfika płynności, giętkości i oryginalności np. płynność zależy od dziedziny i zadania

• opozycja konwergencyjny-dywergencyjny dotyczy raczej typów zadań, a nie myślenia - każdy proces myślenia musi być w pewnym sensie rozbieżny

2. Modele integracyjne (interakcyjne)

• twórczość nie jest jednolitą cechą, lecz wynikiem integracji wielu czynników psychicznych (intelektualnych, motywacyjnych i odnoszących się do umiejętności) (Amabilke, Nęcka, Sternberg)

• nie włączają w proces twórczy czynników niepsychologicznych - środowiska zewnętrznego, kontekstu społecznego, kodów kulturowych, są zatem personologiczne

• czynniki niepsychologiczne włączyli do swoich koncepcji: Simonton, Urban, Sternberg i Lubart, Csiksztenmihalyi

• Sternberg i Lubart: kontekst społeczny jako 1 z 6 rodzajów „zasobów”, w które jednostka może „inwestować” spodziewając się przyszłych „zysków”

• Simonton i Csiksztenmihalyi: autorem twórczego dzieła nie jest jednostka, ale układ (system), którego elementami są twórca i całość wchodzących z nim w interakcję czynników o char. społecznym, kulturowym i historycznym

• Csiksztenmihalyi: systemowa teoria twórczości - 3 elementy twórczego układu:

• dziedzina - kody i symbole kultury

• pole - system społ. ustalający reguły i kryteria twórczego działania

• jednostka - geny, osobowość, wiedza itd.

• modele interakcyjne nie opisują procesu, lecz osobę - jednostka jako podmiot działania twórczego

3. modele wewnątrzpsychicznych procesów poznawczych

• komputerowe modelowanie procesów twórczych

• Langley i Jones - próba poznawczej reinterpretacji zjawiska wglądu, akt twórczy jako efekt nietypowego przypominania albo przywoływania treści zakodowanych w pamięci długotrwałej - olśnienie, gdy przywołujemy z pamięci takie info, jakich zwykle nie odpamiętuje się w kontekście danej sytuacji problemowej

• Schank: twórczość to przypominanie sobie nietypowych, acz trafnych i skutecznych wzorców wyjaśniających (schematów umożliwiających zrozumienie złożonych sytuacji i problemów)

• Rychlicka: osoby twórcze łatwiej kojarzą pojęcia, zwłaszcza odległe i semantycznie mało związane (bogata sieć powiązań między „oczkami” sieci semantycznej)

Rozdział II

Ogólny schemat procesu twórczego

1. Pętla ujemnego sprzężenia zwrotnego jako paradygmat twórczości

• aktywność twórcza jest ze swej natury celowa, bo polega na dążeniu do „stanów wyróżnionych”, którym można przypisać cechę nowości i wartości

• schemat ujemnego sprzężenia zwrotnego - używany powszechnie do opisu procesów ukierunkowanych na cel

Schemat TOTE (Miller, Galanter, Pribram, 1980) - 4 etapy czynności celowej

1. Test - pierwsza operacja testująca

2. Operate - operacja wykonawcza

3. Test - druga operacja testująca (sprawdzenie rozbieżności wyniku czynności wykonawczych z założonym wynikiem końcowym - celem)

4. Exit - wyjście -jeśli drugie sprawdzenie ma wynik pozytywny, jeśli nie - cykl operacji wykonawczych i testujących

Ograniczenia schematu TOTE w odniesieniu do procesów twórczych:

• schemat ten implikuje, że zachowanie celowe może się zacząć od pierwszej operacji testującej tylko wtedy, gdy cel jest jasno określony, a w twórczości rzadko się zdarza, żeby cel był jasno określony od początku, przeciwnie często trzeba go dopiero dostrzec, określić, doprecyzować, a nawet określić na nowo w inny sposób

• cel w procesie twórczym bywa nie tylko niejasny, ale i niestabilny, często zmienia się zasadniczo w trakcie samego procesu dzięki kolejno pojawiającym się wynikom tego procesu - zmienia się struktura celu

• część wykonawcza TOTE rzadko jest dostępna w swej skończonej formie na samym początku procesu twórczego, trzeba jej szukać, przy wyszukaniu przystosować do wymagań celu, a często też wytworzyć od początku do końca; podmiot sam musi wypracować sposób osiągnięcia celu, nawyki mają ograniczoną użyteczność, a nawet powszechnie stosowane techniki myślenia twórczego nie są na tyle niezawodne i uniwersalne i niezawodne, aby ich zastosowanie do konkretnego zadania mogło być prostym naśladownictwem operacja wykonawcza w pętli TOTE albo jest ogólnie podmiotowi nieznana, albo ma postać co najwyżej zawodnej i nieprecyzyjnej heurystyki

• schemat TOTE nie wydaje się dobry do opisu procesów twórczych, ponadto istotą typowej pętli sprzężenia zwrotnego jest kontrolowanie zachowania systemu, tak by wynik tego zachowania ściśle odpowiadał wcześniej ustalonemu stanowi rzeczy (np. fizjologia człowieka i hormony) - zapobiega zmianom

2. Teorie czynności w zastosowaniu do procesu twórczego

Tomaszewski

• czynność jako swoista jednostka analizy zachowania celowego, wyróżniona ze względu na wynik, któremu jest przyporządkowana

• poszczególne reakcje wchodzące w skład czynności mogą być chronologicznie rozdzielone, łączy je bowiem nie następstwo czasowe, ale funkcja jaką pełnią w dążeniu organizmu do celu

Wady wykorzystania koncepcji T. do procesu twórczego:

• nie ma pewności iż uda się wyróżnić cechy właściwe czynnościom twórczym i jedynie im, szczególnie na poziomie struktury czynności (koncepcja zbyt ogólna)

• niejasność co do psychologicznego statusu czynności - Tomaszewski mówi o czynnościach ruchowych i umysłowych, a twórczość jest procesem psychicznym

Koncepcje faz (Dewey) lub etapów (Wallas, Patrick)

• podział procesu poznawczego na poszczególne fazy lub etapy, wyróżnione ze względu na cele poznawcze, jakie mają być osiągnięte w danym etapie

• niepełne - nie mówią nic o operacjach umysłowych na poszczególnych etapacjh

Wady wykorzystania koncepcji faz/ etapów do procesu twórczego:

• oparte na naturze celów poznawczych (wyniki), a nie procesów psychicznych

• nie zezwalają na wyróżnienie cech definicyjnych procesu twórczego w odróżnieniu od procesów nietwórczych

• rozpatrują akty twórcze jako szczególne przypadki rozwiązywania problemów, a twórczości nie można do końca wyrazić w terminach rozwiązywania problemu

• problem solving (Duncker) - gdy istnieje dostrzegana przez podmiot rozbieżność między sytuacją wyjściową i docelową, a nie jest znany sposób osiągnięcia celu, istotą jest odszukanie „ścieżki” pomiędzy tymi sytuacjami (w jaki sposób?)

• istotą aktywności twórczej może być wytworzenie lub dostrzeżenie celu, albo zdefiniowanie sytuacji początkowej (co osiągnąć? do czego dążyć?)

• normatywność problem solving - zakłada istnienie z góry możliwego do przewidzenia poprawnego rozwiązania, w twórczości tak nie jest

• problem solving zakłada rozwiązanie problemu jako fakt pozytywny, w twórczości aktem twórczym może też być zaniechanie problemu albo niepodejmowanie go z przyczyn aksjologicznych

• twórcze myślenie należy przedstawiać w terminach bardziej holistycznych, jako całościowy wzór zachowania, w którym rozmaite procesy nachodzą na siebie i przeplatają się nawzajem

3. Natura interakcji twórczej

• interakcja jest procesem ciągłego wzajemnego oddziaływania celów i struktur próbnych (wstępne odpowiedzi na wymagania celu, pomysły i produkty pojawiające się w toku procesu twórczego)

• cel wpływa na struktury próbne, są one bowiem na niego nakierowane i jemu mają służyć, są zatem tak długo poszukiwane, przekształcane i uzupełniane, aż całkowicie spełnią wymagania celu

• 2 niezbędne kierunki zmian w zakresie struktur próbnych:

• nadawanie im większego stopnia wartości (estetycznej, pragmatycznej, poznawczej)

• nadawanie im większego stopnia oryginalności lub nowości

• struktura próbna może doprowadzić do wyłonienia się celu - podejmowanie aktywności twórczej przed zaistnieniem celu - cel nie istnieje lub jest niejasnym pragnieniem; pierwsza struktura próbna jako ośrodek, wokół którego krystalizuje się cel i późniejsze dopracowane struktury

• struktura próbna może uczynić cel bardziej lub mniej określonym - wyłaniające się kolejno struktury próbne mogą wykazać luki i błędy w pierwotnej wersji celu lub mogą wykazać, że niektóre z parametrów celu są niepotrzebne, bo zbytnio ograniczają i ukierunkowują procesy myślowe (cel - bardziej rozmyty, łatwiejszy do osiągnięcia)

• struktura próbna może doprowadzić do uświadomienia celu - niektóre parametry celu mogą nie być wyrażone w sposób jawny, ale decydują „z ukrycia” o przyjęciu lub odrzuceniu kolejnych struktur próbnych, powodują rozczarowanie i odrzucanie kolejnych struktur próbnych

• struktura próbna może pokazać, że cel w swej pierwotnej postaci nie jest wart, aby do niego dążyć - ustalenie nowego celu lub gruntowna rekonstrukcja dotychczasowego, kolejne struktury próbne wykazują nieadekwatność celu pierwotnego w stosunku do oczekiwań podmiotu, jego nierealistyczność, bezpłodność itp.; porzucenie celu, gdy struktury próbne pokazują, że dążenie do niego wymaga zbyt dużego ryzyka albo grozi popadnięciem w konflikt twórcy z jego otoczeniem

• naturą twórczej interakcji jest redukowanie rozbieżności między parametrami celu, a parametrami kolejnych struktur próbnych, wzajemne dopasowywanie się partnerów interakcji

• struktura spełniająca - ostatnia struktura próbna

• dzieła doskonałe, idealne rozwiązania - całkowite zrównanie parametrów celu z parametrami ostatniej struktury próbnej, w rzeczywistości - równość przybliżona

• ocena tej rozbieżności prowadzi do decyzji o zakończeniu interakcji lub jej kontynuowaniu, wpływa na nią indywidualna tolerancja na rozbieżność - zmniejszona = osobowość perfekcjonistyczna, nadmiernie podwyższona przyjęcie dzieła niedojrzałego

4. Moc opisowa i wyjaśniająca paradygmatu interakcyjnego

• model interakcyjny nie zakłada istnienia celu przed pierwszą ideą czy pomysłem; np. nauka: odkrycie sformułowanie problemu (ale!!: uczony może nie zdawać sobie sprawy ze znaczenia tego co wykrył - przeszkoda w procesie twórczym)

• nie ma potrzeby wyróżniania faz / etapów

• ujmuje proces twórczy jako coś jednolitego w swej interakcyjnej strukturze od początku do końca - rozmaite formy operacji intelektualnych występują w dowolnym momencie procesu twórczego

• docenia możliwość zmiany celu w dowolnym stopniu i momencie procesu twórczego

• ułatwia ujmowanie procesów twórczych jako zjawisk posiadających właściwości samosterujące, ważne decyzje podejmowane ze względu na wew. dynamikę procesu

• umożliwia reinterpretację zjawiska wglądu jako znacznej zmiany struktury celu pod wpływem interakcji celu ze strukturami próbnymi

• model ten dobrze opisuje zjawisko inicjacji nowego procesu twórczego pod wpływem gruntownej zmiany celu, który nie został do końca spełniony przez ostatnią strukturę próbną

• dobrze opisuje mechanizm powstawania tzw. dzieł niedokończonych - pojawienie się pewnej struktury próbnej, która powoduje akomodację poprzedniej wersji celu do siebie samej i tym samym staje się strukturą spełniającą

• prosta i logiczna taksonomia przeszkód w procesie twórczym - 4 kategorie:

• zapobieganie procesom twórczym

• przedwczesne przerywanie procesów twórczych

• zakłócanie procesów twórczych

• ograniczanie procesów twórczych

Interakcja to tylko ogólny schemat procesu twórczego, odnoszący się w założeniu do wszystkich przypadków twórczości i opisujący je na wysokim poziomie abstrakcji. Konkretny proces interakcji zachodzi według pewnych reguł (strategii) i w wyniku działania konkretnych zabiegów intelektualnych (operacji).

Przypuszcza się, ż interakcja dokonuje się za pośrednictwem poznawczych reprezentacji celu i struktur próbnych - akomodacja struktur poznawczych jako warunek interakcji.

---