Metoda PAC Gunzburga...

Referat nt. "Metoda PAC Gunzburga w dokonywaniu diagnozy, w planowaniu indywidualnej pracy z uczniem upośledzonym umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz w dokonywaniu oceny efektywności pracy rewalidacyjnej".

Plan referatu:
1) Wstęp
* Metoda PAC Gunzburga jako metoda pracy rewalidacyjnej.
2) Rozwinięcie
* Najważniejsze terminy:
- rozwój społeczny
- kompetencja społeczna
- osobowa ocena
* Sposób dokonywania diagnozy i sporządzania programu pracy rewalidacyjnej.
* Szczegółowa prezentacja PAC:
- wielofunkcyjność programu, jego narzędzia oraz treść społecznych umiejętności
* Działy i części poszczególnych inwentarzy.
3) Zakończenie
* Podstawowe cele rewalidacji.



W pracy zbiorowej pod redakcją M. Jędrzejczak, będącej zebraniem materiałów z III Krajowego Sympozjum Psychologii Defektologicznej, T.Gałkowski zamieścił artykuł "Miejsce psychologii defektologicznej wśród innych nauk", w którym to artykule napisał m.in., że "dobrej metodzie pracy rewalidacyjnej stawia się cztery wymagania spełniane w czterech różnych etapach: rozpoznanie (diagnoza), planowanie (a jeszcze lepiej - szczegółowe programowanie), realizacja oraz ocena efektów.
Wszystkie te cztery wymagania spełnia metoda PAC Gunzburga i dlatego uważana jest za dobrą w pracy rewalidacyjnej.
Opracowanie Gunzburga składa się z dwóch rodzajów metod: zasadniczych dla wszystkich upośledzonych umysłowo i uzupełniających, specjalnych. Posługiwać się będziemy tymi pierwszymi, gdyż tylko one opracowane zostały w wersji polskiej, a odnieść je można do wszystkich upośledzonych umysłowo, a więc i do tych, z którymi my pracujemy.
Metody PAC zalicza się do metod psychometrycznych, służących celom diagnostycznym, ale o ile funkcja pozostałych metod sprowadza się tylko do diagnozy (mam tu na myśli "skalę dojrzałości społecznej" Dolla, czy "skalę przystosowania zachowawczego" Nihiry), o tyle metody Gunzburga wychodzą poza tę funkcję i skonstruowane są specjalnie dla potrzeb pracy z upośledzonymi umysłowo i to od lekkiego do głębokiego stopnia.
Gunzburg posługuje się trzema terminami: rozwój społeczny, kompetencja społeczna i osobowa ocena ( z punktu widzenia tych cech, które pozwolą upośledzonemu umysłowo być akceptowanym przez społeczeństwo). Poziom rozwoju społecznego jest określany przez wyniki w zakresie kompetencji społecznej i wyniki w ocenie adekwatności osobowej.
Gunzburg przytacza następujące określenie kompetencji społecznej: "Kompetencja społeczna ujawnia się w tym, na ile jednostka potrafi i chce przystosować się do zwyczajów , nawyków i standardów wychowania przyjmowanych przez społeczeństwo, w którym żyje; ujawnia się w stopniu konstruktywnego partycypowania w zdarzeniach i przedsięwzięciach swojej społeczności". Jest to zatem kompetencja nie w znaczeniu prawnym, lecz w znaczeniu posiadania określonych sprawności i umiejętności. Jeśli ktoś coś potrafi, jest w tym kompetentny.
Niektóre zadania w PAC mają nasycenie treścią społeczną, np. ktoś samodzielnie trzyma filiżankę, zamiast być obsługiwanym przez innych podczas picia napojów. Jest to sprawność w zasadzie motoryczna, ale posiadająca swój aspekt społeczny. Pojęcie "społeczny" występuje u Gunzburga w różnych znaczeniach, tj. w różnym stopniu nasycenia treścią społeczną: od zwykłego nieciążenia innym własną niezaradnością, poprzez radzenie sobie w sytuacji wyraźnie społecznej do pozytywnego włączania się w "zdarzenia i przedsięwzięcia swojej społeczności".
Odnośnie zaś do oceny osobowej, czyli niektórych cech szeroko rozumianej osobowości zauważyć należy, że ocena ta jest dokonywana z określonego punktu widzenia, tzn. czy zachowanie upośledzonego umysłowo wyraża się w takich cechach, które pozwalają zaakceptować je przez osoby obce, nie posiadające względów dla jego upośledzenia, np. wystarczająca kontrola agresji, prawdomówność itp. Metoda PAC pozwala kształtować to, co razem wzięte będzie stanowiło rozwój społeczny.
Już w tytule PAC (Progress Assessment Chart) Gunzburg skorzystał z terminu "rozwój społeczny" mając na myśli określone umiejętności, które decydują o byciu kompetentnym w ich zakresie i adekwatność osobowościową, stanowiącą drugi ważny element społecznego funkcjonowania. Kompetencja społeczna różni się od rozwoju społecznego tym, że w zasadzie pozostaje w granicach umiejętności, nie obejmuje np. powinności czy cech osobowości (szeroko rozumianej), warunkujących bycie wychowanka akceptowanym przez społeczeństwo. Te zagadnienia z kolei przedstawił Gunzburg oddzielnie w skali osobowej oceny PAS, bazującej na tych cechach osoby z upośledzeniem umysłowym, które warunkują akceptowanie jej lub przynajmniej tolerowanie przez otwartą społeczność. Wracając do metody PAC : pozwala ona dokonać diagnozy dla rehabilitacji społecznej, czyli dla przygotowania osób upośledzonych umysłowo do życia i funkcjonowania w otwartej społeczności - z tą myślą Gunzburg skonstruował PAC i z tą myślą Tadeusz Witkowski jakby przetransponował ją na warunki polskie (jest także wersja - poza oryginalną angielską - amerykańska, niemiecka, francuska, flamandzka, szwedzka).
Inne racje przemawiające za zwróceniem uwagi na PAC wiążą się z właściwościami tego narzędzia. Zadania PAC, uporządkowane w czterech działach podzielonych z kolei na części, ułożone są według wzrastającego stopnia trudności w ramach każdej części. Ten ciąg zadań biegnie przez trzy Inwentarze o wzrastającym stopniu trudności. Badany wykonuje część zadań w ramach danej części PAC, a szeregu zadań nie wykonuje. Te ostatnie stanowią program dalszej pracy rehabilitacyjnej.
Badania dwukrotne, np. w odstępach czasowych 6 miesięcy, pozwalają ustalić, czy u badanego następuje postęp, czy jest zastój, czy też następuje regres. Różnice łatwo zauważyć dzięki Diagramom PAC.
PAC jest narzędziem opracowanym specjalnie dla dzieci, młodzieży i dorosłych z upośledzeniem umysłowym. W zasadzie PPAC stosuje się dla stopnia głębokiego, PAC-1 dla stopnia umiarkowanego i znacznego, a PAC-2 dla stopnia lekkiego. Praktycznie jednak biorąc, gdy osoba rehabilitowana opanuje umiejętności społeczne zawarte w inwentarzu łatwiejszym, można przejść do inwentarza trudniejszego bez względu na jej wiek i stopień upośledzenia.
Podstawowe Inwentarze PAC (PPAC, PAC-1, PAC-2) i odpowiadające im Podręczniki zostały opracowane w wersji polskiej. Ponadto zostały opracowane polskie wagi statystyczne.
Szczegółowa prezentacja PAC zostanie dokonana w następującym porządku: wielofunkcyjność programu i narzędzia PAC, treść społecznych umiejętności zawartych w PAC.
Wielofunkcyjność programu i narzędzia PAC
Inwentarze PAC mogą spełniać szereg funkcji:
a) stanowią program rehabilitacji społecznej,
b) są narzędziami oceny zachodzącego postępu w rozwoju społecznym,
c) są narzędziami kontroli efektów pracy rehabilitacyjnej,
d) są narzędziami badań naukowych.

Ad. a) PAC jako program rehabilitacji społecznej.
Można spotkać się z zastrzeżeniami - osób pracujących w rehabilitacji - kierowanymi pod adresem psychologów, że swoją rolę ograniczają do stawiania diagnozy, z której niewiele można skorzystać w dalszej pracy rehabilitacyjnej. Pisane zaś niekiedy przez nich wskazania, oparte na bazie wyników testowych, bywają mało konkretne i trudne do praktycznego wykorzystania. Można dyskutować, czy te zastrzeżenia są słuszne. W odniesieniu zaś do PAC są w ogóle bezprzedmiotowe. PAC jako całość, a wiec PPAC (dla osób z głębokim upośledzeniem umysłowym), PAC-1 (z umiarkowanym) i PAC-2 (z lekkim), stanowi zbiór zadań (umiejętności społecznych) uporządkowanych w czterech działach, z których każdy posiada wyodrębnione części, a w nich zadania ułożone według wzrastającego stopnia trudności. Jak już zostało nadmienione, zadania w danej części rozpoczynają się w PPAC jako najłatwiejsze, następnie stopień ich trudności wzrasta i zadania najtrudniejsze w PPAC stykają się z najłatwiejszymi w PAC-1, gdzie obowiązuje ta sama zasada wzrastającego stopnia trudności. Wobec tego zadania najtrudniejsze w PAC-1 spotykają się z najłatwiejszymi w PAC-2. Na przykład, czynności związane z samodzielnym jedzeniem wychodzą od sprawy tak prostej jak rozpoznanie pokarmu (w PPAC), a kończą się na samodzielności w korzystaniu z baru, kawiarni itp. (PAC-2).
Gunzburg nie ogranicza możliwości stosowania określonego inwentarza PAC do osób o ściśle określonym wieku i inteligencji. Jeżeli ktoś opanuje zadania inwentarza łatwiejszego, wówczas to w pracy z nim należy przejść na trudniejszy. Tak więc PAC stanowi program pracy nad rozwojem społecznym osób w różnym wieku i o różnej inteligencji, a kryterium doboru odpowiedniego inwentarza (programu) stanowi aktualny stan umiejętności społecznych podopiecznego.
PAC mocno akcentuje zasadę indywidualizacji. Każda osoba może się wykazać nieco innym poziomem umiejętności społecznych, a PAC pozwala określić go każdej oddzielnie. Dokonanie porównania wyników ze średnią jej wieku oraz inteligencji jest w wersji angielskiej bardzo proste dzięki kołowym diagramom [55], przedstawiającym normę dla różnych grup wieku i inteligencji. Wyniki badanego odnotowujemy również w formie diagramu, który można łatwo porównać z diagramem średnim, czyli normą. Od razu widać pod jakim względem badany jest powyżej normy, pod jakim w normie, a pod jakim poniżej normy. Nie jest to jedyna korzyść wynikająca z zapisywania wyników w formie diagramu. Otóż całe pole kołowego diagramu Jest podzielone na małe pola oznaczone numerami zadań w taki sposób, że pola najbliższe środka odnoszą się do zadań najłatwiejszych, a znajdujące się najdalej od środka odnoszą się do zadań najtrudniejszych. Jeżeli badany dane zadanie wykonuje, to w diagramie zakratkowujemy pole odpowiadające temu zadaniu; jeżeli wykonuje, ale słabo, to zakreskowujemy lekko; jeżeli nie wykonuje danego zadania, to odpowiadające mu pole pozostawiamy białe. Jeden rzut oka na diagram badanego pozwala ocenić stan jego umiejętności społecznych -widzimy, jak wiele jest pól białych i jak rozkładają się pola zakratkowane lub zakreskowane. Zdarza się, że ktoś nie wykonuje zadań łatwiejszych, a wykonuje trudniejsze. Wtedy w diagramie pojawiają się białe pola pośrodku pól zakratkowanych lub zakreskowanych. Zadania odpowiadające takim polom powinny stanowić program pracy na najbliższy okres, ponieważ istnieje tu prawdopodobieństwo, iż badany takiego zadania nie wykonuje tylko dlatego, że nie miał okazji opanować danej umiejętności. W następnej kolejności należy zwrócić uwagę na zadania, których pola w diagramie zostały zakreskowane lekko, by doprowadzić do takiego stanu, że będzie je można zaliczyć bez zastrzeżeń. W dalszej kolejności należy pracować nad zadaniami, których pola w diagramie znajdują się najbliżej zakreskowanych.
Jeżeli badany opanuje wszystkie zadania inwentarza łatwiejszego, przechodzi się do trudniejszego i znów mamy dość obszerny program pracy rehabilitacyjnej. Tak więc w PAC splatają się ze sobą zindywidualizowana diagnoza i zindywidualizowany program pracy rehabilitacyjnej.

Ad. b) PAC jako narzędzie oceny zachodzącego postępu.
Gunzburg zaleca, aby ustalanie aktualnego poziomu umiejętności społecznych podopiecznego było ponawiane co 6 miesięcy. W wyniku tego psycholog lub inna osoba prowadząca rehabilitację będzie mogła wziąć do ręki dwa jego diagramy i porównać je ze sobą. Stworzy to okazję do postawienia szeregu pytań. Dlaczego w niektórych dziedzinach widać wyraźny postęp - czy jest to owocem spontanicznego uczenia się, czy też wytężonej pracy? (Jakie metody okazały się tu skuteczne?). Dlaczego w niektórych częściach PAC brak postępu, niekiedy pomimo wysiłku i pomysłowości osoby prowadzącej rehabilitację? Czy nie jest to wynikiem np. dodatkowych defektów i dlatego dalsza praca byłaby tu bezcelowa?. Wtedy pole takiego zadania przekreślamy X-em. Dlaczego zamiast postępu pojawia się regres w niektórych częściach PAC? (Może jest to sygnał nowych komplikacji, którym da się jeszcze zapobiec?) itp.
Fakt, że PAC pozwala ujmować postęp i stwarza możliwość uświadomienia wielu czynników, które u określonej osoby mogą go hamować, jest godny specjalnej uwagi. Niewiele bowiem jest narzędzi posiadających tę zaletę.

Ad. c) PAC jako narzędzie kontroli pracy rehabilitacyjnej.
Praca jest "wrażliwa" na to, jaki stosunek do niej posiada osoba, która ją wykonuje. Praca rehabilitacyjna wymaga wyjątkowego zaangażowania. Gdy go zabraknie, to i tak pozostaje jeszcze obowiązek solidności i rozliczenia się z efektów. Otóż PAC może być pomocą w rozliczeniu z efektów pracy. Diagram podopiecznego stanowić może dowód rozeznania w jego umiejętnościach społecznych, a jego diagram następny - dowód osiągniętego postępu.
Używając terminu "dowód" nie mam na myśli jeszcze jednej kartki, którą dołączyłoby się do stosu biurowych teczek, lecz zewnętrzny znak nieraz bardzo mozolnej pracy.

Działy i części poszczególnych inwentarzy:
a) PPAC,
Zadania w Inwentarzu PPAC zostały uporządkowane w czterech działach, które z kolei dzielą się na części. W wersji polskiej działy zostały oznaczone cyframi rzymskimi, a części - cyframi arabskimi z nawiasem; poszczególne zaś zadania (zgodnie z wersją oryginalną) - cyframi arabskimi z kropką.
I. OBSŁUGIWANIE SIEBIE (Self Help) posiada następujące części:
1) Jedzenie,
2) Poruszanie się,
3) Toaleta i mycie,
4) Ubieranie się.
II. KOMUNIKOWANIE SIĘ (Communication):
1) Od,
2) Do.
III. USPOŁECZNIENIE (Socialisation).
Ten dział nie posiada w PPAC wyodrębnionych części, a obejmuje 21 zadań.
IV. ZAJĘCIA (Occupation):
1) Sprawność manualna - ruchy palców,
2) Zręczność - kontrola motoryki.

b) PAC-1
W Inwentarzu PAC-1 wyodrębniono również cztery działy o tych samych tytułach, jak w PPAC, dlatego nie będę ich powtarzała. W tytułach części działów są pewne różnice związane z tym, że zadania w PAC-1 nie są już tak proste i obejmują nieco większy zakres.
I.
1) Zachowanie się przy stole,
2) Sprawność motoryczna,
3) Toaleta i mycie,
4) Ubieranie się.
II.
1) Język,
2) Ujmowanie różnic,
3) Liczby i wielkości,
4) Posługiwanie się ołówkiem i papierem.
III.
1) Udział w zabawie,
2) Czynności domowe.
IV.
1) Sprawność manualna - ruchy palców,
2) Zręczność - kontrola motoryki.
Gdy treść zadań PPAC dotyczy umiejętności "społecznych" w znaczeniu osiągnięcia pewnego stopnia samodzielności (nie wymagającego zbytniego angażowania innych w roztaczanie nad badanym opieki), to już w PAC-1 niektóre umiejętności "społeczne" są wyrazem radzenia sobie przez badanego w życiu społecznym, np. III. 1) gdzie jest mowa o usłużności, choć jeszcze o usłużności na polecenie. Uczestnictwo w życiu społecznym wyraźnie wystąpi w PAC-2.

c) PAC-2.
Umiejętności objęte inwentarzem o najwyższym stopniu trudności zadań PAC-2 podzielone są w każdym z czterech działów na pięć równych części po sześć zadań w każdej (4 działy x 5 części x 6 zadań, co daje w sumie 120 zadań).
I.
1) Zachowanie się przy stole,
2) Czystość i higiena osobista,
3) Dbanie o ubiór,
4) Poruszanie się,
5) Zdrowie.
II.
1) Język,
2) Pieniądze,
3) Czas i pomiar,
4) Pisanie,
5) Czytanie.
III.
1) Zakupy,
2) Formy grzecznościowe,
3) Czynności domowe,
4) Sprawy finansowe,
5) Zaradność społeczna.
IV.
1) Sprawność manualna,
2) Zajęcia w czasie wolnym,
3) Pilność, jakość i dokładność,
4) Szybkość, wydajność i solidność,
5) Punktualność. Dbałość o narzędzia i materiały.
Trzy ostatnie części odnoszą się do osób pracujących zawodowo.
Metody PAC pozostają w zgodzie ze współczesnymi tendencjami programowymi, w których podstawowym celem rewalidacji jest przygotowanie osób upośledzonych umysłowo do funkcjonowania w otwartej społeczności.

LITERATURA:
1) Witkowski Tadeusz: "Metody PAC i PAS w społecznej rewalidacji upośledzonych umysłowo". COMPWZ MEN, Warszawa 1988.
2) Witkowski Tadeusz: "Podręcznik do inwentarza PPAC Gunzburga do oceny postępu w rozwoju społecznym". COMPWZ MEN, Warszawa 1988.
3) Witkowski Tadeusz: "Podręcznik do inwentarza PAC - 1 Gunzburga do oceny postępu w rozwoju społecznym". COMPWZ MEN, Warszawa 1988.
4) Witkowski Tadeusz: "Podręcznik do inwentarza PAC - 2 Gunzburga do oceny postępu w rozwoju społecznym". COMPWZ MEN, Warszawa 1988.


Opracowanie referatu i skład komputerowy: Ilona Zygadło.

---