PERCEPCJA TEKSTÓW LITERACKICH
PRZEZ DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM.
Percepcja (łac. perceptio - ujmowanie) to złożony proces poznawczy polegający na odzwierciedleniu przez człowieka przedmiotów, zjawisk i procesów; powstaje wskutek działania określonych bodźców na narządy zmysłowe; spostrzeganie.
Percepcja słów jest podstawą każdego czytania. W nauce czytania identyfikacja słów i ich rozpoznawanie to podstawowe czynności. Kiedy zachodzi percepcja? Percepcja zachodzi tylko wtedy, gdy rozpoznawane słowo ma dla czytającego jakieś znaczenie. Rozwój percepcji wzrokowej słów jest procesem ciągnącym się przez wszystkie lata szkolne, a dla tych, którzy nie przerywają czytania, procesem trwającym całe dorosłe życie. Tak, więc percepcja słów obejmuje rozpoznawanie i zrozumienie ich znaczenia.
Na każdym etapie, począwszy od momentu wprowadzania nauki czytania w klasie pierwszej, nauka czytania wiąże się głównie z kształceniem zdolności rozumienia. Oznacza to, że kładzie się nacisk na umiejętność czytania umożliwiającą uczenie się, nie zaś na uczenie samego czytania. Aby osiągnąć dojrzałość w czytaniu, trzeba umieć rozumieć każde słowo. W tym celu nieodzowne jest kształcenie myślenia, które towarzyszy czytaniu.
W procesie czytania opanowanie takich nawyków, jak spostrzeganie od lewej strony do prawej, dokładne przenoszenie wzroku z końca jednego wiersza do początku następnego, przyswojenie zasobu znanego słownictwa, spostrzeganie słów, ma ułatwić zrozumienie i odpowiednią interpretację sensu zawartego w drukowanych symbolach. Bez utrwalenia tych nawyków dziecko nie będzie w stanie osiągnąć maksymalnego rozumienia czytanego tekstu. Mechaniczne nawyki czytania muszą się tak zautomatyzować, aby czytelnik mógł skupić całą uwagę na rozumieniu i interpretacji tekstu.
Jak ma się proces rozumienia tekstu słuchanego do rozumienia go w procesie czytania? Przy rozumieniu czytanego tekstu zachodzą takie same procesy jak w procesie percepcji słów mówionych. Oznacza to, że percepcja słów pobudza znaczenia, które prowadzą do rozumienia. Znaczenia te zależą od indywidualnych doświadczeń życiowych jednostki, jak również od jej łatwości porozumiewania się. Istnieje wiele czynników, które określają rozumienie podczas czytania. Przytoczę tu choćby jednostkowe różnice w zdolnościach umysłowych, bogactwo przeżyć, stopień zmechanizowanych czynności czytania, dostosowanie stopnia trudności czytanego tekstu do poziomu czytelnika. Ważnym warunkiem jest motywacja. Aby ją podsycać nauczyciel powinien wprowadzać bodźce, które zainteresują uczniów tematem.
Dzieło literackie jest odbiciem rzeczywistości i osobliwą drogą jej poznania. Słowo w dziele literackim jest tym bodźcem, który umożliwia czytającemu oceniać i sądzić, wywołuje wyobrażenia i emocje. Znajomość dzieła literackiego jako dzieła sztuki zależna jest od sposobu posługiwania się wiedzą z zakresu teorii literatury, a ta może być w pełni przydatna nauczycielom wtedy, gdy zwiększy się liczba elementów estetycznych, ułatwiających poznanie utworu i kierowanie percepcją niewyrobionego odbiorcy, kształtowanie form właściwej percepcji. Jest to domena wychowawczej działalności nauczyciela, który widzi w dziele sztuki instrument wychowawczy.
Szczególnie ważną sprawą poznania i odbioru utworu literackiego jest przygotowanie do odbioru różnych przekazów estetycznych. Udostępnianie filmu, słuchowiska, spektaklu teatralnego sprzyja pogłębianiu procesu odbioru, tworząc sytuację skłaniającą do przeżyć z zakresu wychowania estetycznego. Literackie przeżycia w warunkach szkolnych uwarunkowane są teoretycznym przygotowaniem nauczyciela; jego zaangażowanie, postawa i jej oddziaływanie na postawę ucznia. W sytuacjach szkolnych nauczyciel powinien traktować utwór jak dzieło literackie, które ma przekazać uczniowi, a przeżycie estetyczne nauczyciela dokonywać się winno w pracy nad kształtowaniem przeżyć ucznia. Przed ”przerobieniem” utworu w szkole konieczne jest poznanie badawcze, mające wywołać określone przeżycia estetyczne dziecka. Różnica między poznaniem utworu przez nauczyciela i poznaniem przez ucznia polega na tym, że u nauczyciela poznanie wyprzedza przeżycie, natomiast u ucznia pierwsze jest przeżycie, a potem dopiero następuje poznanie. Im bardziej nauczyciel zadba o własne teoretyczne przygotowanie, tym silniejszy będzie rozwój procesów poznawczych i przeżyć emocjonalnych dzieci oraz głębsze i trwalsze będą podstawy do odbioru utworów literackich.
Poprawność czytania polega na wiernym odtworzeniu tekstu podczas jego wymawiania. Płynne i poprawne czytanie stanowi podstawę rozwijania się umiejętności biegłego czytania. Czytanie biegłe jest rezultatem zespolenia czynnika technicznego i myślowego w procesie głośnego czytania. Biegle czytające dziecko uwzględnia znaki przestankowe, akcent logiczny, a treść staje się dla niego głównym regulatorem czytania. Dla rozwijania się umiejętności wyrazistego czytania decydujące znaczenie ma włączenie się w proces czytania czynnika emocjonalnego. Czytając, dziecko wyraża przez odpowiednią intonację dozowane uczucia związane z treścią tekstu. Umiejętność czytania ekspresyjnego zależy niewątpliwie od tego, czy dziecko zrozumiało tekst, czy go przeżyło. Ciche czytanie ma sens tylko wówczas, gdy uczeń rozumie to, co czyta, rozumie treść. Rozumienie możliwe jest wtedy, gdy istnieje możliwość przyswojenia sobie treści tekstu, poszczególnych zdań, zawartych myśli, związków, powiązań.
Tekst jest zrozumiały dla czytelnika wówczas, gdy poprzez jego treść dociera on myślowo do obiektywnej rzeczywistości, a czytane wyrazy i zdania aktywizują jego wiedzę o przedmiotach przez nie sygnalizowanych, sygnalizowanych zjawiskach i procesach, właściwościach i stosunkach, faktach i sytuacjach. Rozumienie aktualizuje dotychczasowe doświadczenia i przyczynia się do jego narastania. Istotną rolę w rozumieniu tekstu pełnią zarówno doznania intelektualne, jak i przeżycia emocjonalne, a te czynniki mobilizują uwagę i pamięć czytelnika, wzmacniają zainteresowania, wywołują potrzebę wnikania w treść lektury.
Jak wiadomo, istnieje ścisłe powiązanie sposobu czytania tekstu z jego treścią, toteż już od klasy pierwszej należy wdrażać dzieci do czytania ze zrozumieniem. Czytanie ze zrozumieniem i przeprowadzanie analizy utworów pogłębia się i rozszerza w klasach następnych.
Czynnościom analizowania tekstu sprzyjają takie analityczne formy pracy z tekstem jak:
Zestawienie tekstu z ilustracją.
Interpretacja ilustracji.
Wyjaśnianie słownictwa.
Ustalenie czasu i miejsca akcji.
Wyodrębnianie zdarzeń.
Ustalanie kolejności zdarzeń i ich związku.
Wyodrębnianie postaci.
Wyodrębnianie wyrazów, zdań, urywków.
Wyszukiwanie charakterystycznych fragmentów.
Wyszukiwanie i porównywanie faktów, zdarzeń i obrazów.
Próby wyrażania własnego sądu o zdarzeniach i postaciach.
Ustne lub pisemne odpowiadanie na pytania na podstawie tekstu.
Czytanie z podziałem na role.
Istotnym czynnikiem sprzyjającym wyzwalanie pozytywnej motywacji do czytania i analizowania tekstu jest umożliwienie dziecku identyfikowania się z bohaterami analizowanych tekstów poprzez dramę, inscenizację, zabawę literacką.
Innymi, bardzo cennymi formami pracy z tekstem, podejmowanymi przez nauczycieli i uczniów są:
Układanie innego zakończenia utworu.
Przewidywanie dalszych losów bohaterów.
Różne formy inscenizowania tekstów.
Pisanie listów i życzeń do negatywnych i pozytywnych bohaterów utworu z radami i gratulacjami.
Sporządzanie wykazów postaci z tekstów, z którymi warto się przyjaźnić.
Wprowadzenie do klasy postaci pozytywnej z utworu w formie pacynki lub kukiełki.
Ilustrowanie tekstów środkami wyrazu plastycznego.
Pojawienie się potrzeby obcowania z książką umożliwia rozpoczęcie wychowania i kształcenie czytelnika. Teksty literackie pomagają nauczycielowi klas młodszych realizować cele i zadania tego przedmiotu, a zdobywana na lekcjach sprawność językowa uczniów ułatwia osobisty, indywidualny kontakt z książką. Swobodne wypowiadanie się, rozmowy nauczyciela z uczniami, opowiadanie zwracają uwagę dziecka na dźwiękową stronę mowy i jej wyrazistość, rozwijają ekspresję i płynność mówienia.
Zdobywanie umiejętności i sprawności czytania jest procesem złożonym i długotrwałym. Wprawę w czytaniu, w coraz pełniejszym rozumieniu tekstu może osiągnąć uczeń wraz z wielostronnym rozwojem swojej osobowości. Wobec powyższego koniecznym staje się zaangażowanie nauczycieli innych przedmiotów nad kształtowaniem nawyków czytania i odbioru tekstów literackich.
Materiały źródłowe:
W. Słodkowski; Dzieło literackie w szkole.
E. Malmquist; Nauka czytania w szkole podstawowej.
Opracowała:
mgr MARIOLA TURCZYŃSKA
NAUCZYCIEL KSZTAŁCENIA ZINTEGROWANEGO
SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 4 W ZELOWIE.