10. Ekspresjonizm w literaturze polskiej XX w.
EKSPRESJONIZM:
Jest to prąd literacki związany z kulturą i literaturą niemiecką. Czynniki, które m.in. ukształtowały ekspresjonizm to czynniki natury społecznej i politycznej. O ekspresjonizmie mówi się w literaturze niemieckiej od 1909 r. w Polsce ekspresjonizm wzorował się na ekspresjonizmie niemieckim i rodzimej tradycji romantycznej.
Fundamentalna kategorią strukturalną ekspresjonizmu jest pojęcie wyrazu, ekspresji i dominacja funkcji wyrażania: podstawową relacją jest stosunek „ja”, podmiotu do sfery znaków, formy.
Ekspresjonizm jest dualistyczny: jest to dualizm ducha i materii; materia bywa często utożsamiana przez ekspresjonistów z doznaniami zmysłowymi.
Ekspresjoniści bądź utożsamiają się ze zbiorowością, bądź walczą o nią.
Ekspresjonizm odrzucał impresjonistyczne i naturalistyczne zasady ujmowania rzeczywistości.
Ekspresjonizm zakładał postulat wyrażania prawd absolutnych poprzez spontaniczną ewokację stanów podświadomych, wewnętrznych wizji i przeżyć; ideę moralnej i społecznej powinności sztuk.
Różne dążenia, m.in. pacyfistyczno- humanitarne i radykalno- społeczne: często- ostre ataki na instytucje społeczeństwa mieszczańskiego i ustroju kapitalistycznego, potępienie militaryzmu, biurokracji i mechanizacji życia w warunkach cywilizacji urbanistyczno- technicznej, która była dla ekspresjonistów zarówno przedmiotem fascynacji, jak odrazy, uzewnętrzniającej się m.in. w katastroficznym profetyzmie lub w poszukiwaniu azylu w świecie ludowego czy egzotycznego prymitywizmu.
Ekspresjonizm w liryce: wykształcił się styl patetyczny i ekstatyczny, poszukujący środków maksymalnej ekspresji, np.
stosowanie dynamicznych kontrast ów i deformacji,
hiperbolizacja,
karykatura,
groteska;
w przypadkach krańcowych prowadziło to do uwolnienia wypowiedzi od więzów logicznej współzależności, czemu dodatkowo sprzyjały częste w ekspresjonizmie motywy halucynacji, wizji sennej, rozszczepieniu osobowości.
Dopiero z powstaniem czasopisma „Zdrój” ekspresjonizm pojawia się jako nazwa, hasło o charakterze programowym.
Pewnym momencie zdrojowy nawiązują współpracę z częścią Skamandra- z Iwaszkiewiczem i z Tuwimem („Wiosna” to utwór ekspresjonistyczny). To czasopismo miało duże znaczenie, ponieważ stało się ośrodkiem krystalizacji programu ekspresjonistycznego, który oderwał się od młodopolskich wzorców.
Program Czwartaka założony przez Zegadłowicza wysunął ideę regionalizmu.
Wyraz zwrotu ku sztuce ludowej i fantastyka ludowa zwłaszcza z terenu podgórza to temat zbioru ballad Zegadłowicza „Powsinogi beskidzkie”. Zegadłowicz dostrzega obecny w ludowości element irracjonalny.
Twórczość prozatorska Zegadłowicza wykracza poza ramy regionalizmu, jest powrotem do idei ekspresjonistycznych. Powieść „Zmory” podjęła temat dojrzewania artysty. Tłem jest małe miasteczko galicyjskie. Bohater, Mikołaj, dorasta w niekorzystnej atmosferze prowincjonalnego zaścianka, wśród konfliktów rodzinnych i brutalności rówieśników. Drastyczne przedstawienie problemu dojrzewania płciowego wywołało w dwudziestoleciu skandal. Zegadłowicz ukazuje na przykładzie swojego bohatera skutki kojarzenia w represyjnym systemie wychowania poczucia grzechu z wszelkimi sprawami ciała, a zwłaszcza z rozkoszą seksualną, stawia śmiałą tezę, że „dzieje ludzkości są poniekąd dziejami morderstw popełnionych na płciowości”. Dojrzewanie Mikołaja to bolesne rozdarcie między idealistycznymi porywami, świadczącymi o kształtującym się już powołaniu artysty, a potraktowanymi z naturalistyczną szczerością problemami własnej fizjologii.
„Motory” Zegadłowicza to utwór wyraźnie rozłamany: młodopolska jeszcze wrażliwość i koncepcja człowieka- nawiązując wyraźnie do „chuci” Przybyszewskiego- uwikłana w mitologiczne skojarzenia i koncepcje, nie łączy się dobrze z elementami radykalizmu społecznego.
Zegadłowicz pozostaje w kręgu ekspresjonistycznego dualizmu, jego światopogląd naznaczony jest przekonaniem o niższości ciała i wyższości ducha, zwłaszcza ducha artysty.
Twórczość Józefa Wittlina to przykład połączenia ekspresjonistycznej postawy ze stałą obecnością tematyki wojennej. „Hymny” nie pozbawione są akcentów katastroficznych- oto cywilizacja doszła swego kresu, gdyż jej efektem staje się techniczna doskonałość środków niszczących. Źródłem odrodzenia moralnego może być- podobnie jak u Kasprowicza- zwrot ku prostemu człowiekowi i wyznawanym przez niego wartościom oraz praca artysty świadomie doskonalącego rzemiosło. „Sól ziemi” jest konsekwencją dotychczasowych przemyśleń- jej bohaterem jest prosty człowiek, Hucuł Piotr Niewiadomski, wyruszający na wojnę, której znaczenie jest mu obce. Utwór ma cechy współczesnego eposu:
fragmenty pisane są proza poetycką,
a losy bohatera przeplatają się ze spojrzeniem z lotu ptaka ponad liniami frontów.
Sama wojna przypomina kataklizm: w poszczególnych obrazach widzimy jak porywa Piotra w swoje tryby. Niewykształcony Hucuł jednak nie poddaje się jej, wojskowy dryl odsłania swój absurd, a znaczenia nabierają gesty najprostsze- bezinteresowna dobroć, chęć niesienia pomocy, współczucie, braterstwo ponad linami frontów.
Twórczość Wittlina eksponuje poczucie absurdu wojny, stawiającej naprzeciw siebie w okopach ludzi, którzy są sobie podobni, pacyfizm, ale i przeżycie kryzysu kultury, zagrożenie kruchej wspólnoty, której wadą była wyłącznie słabość, groteskowe przerosty biurokracji, ale nie agresja skierowana przeciwko innym.
Twórczość Wittlina to jedno z najdobitniejszych świadectw przerażenia pierwszą wojną, a ekspresjonistyczne skróty i nagłe przybliżenia, technika przechodzenia od szczegółu do wizji uniwersalnej podkreślają totalny charakter mechanizmu wojennego.
Problem ekspresjonizmu w dwudziestoleciu międzywojennym jest jednak dużo szerszy niż kontynuacje „Zdroju”. Wyrasta wprost z modernizmu, jest więc w różny sposób bliski pisarzom, którzy debiutowali przed I wojną światową.
U Kadena- Bandrowskiego ekspresjonistyczny jest styl- z językowymi przerysowaniami, dosadnością, brutalnością.
U Wacława Berenta w powieści „Żywe kamienie” ekspresjonizm oznacza zupełnie coś innego: poetycką wizję przeszłości, pełną subtelnego liryzmu i specyficznego „przeduchowienia”.
Najbliższy Berenta jest Wittlin, dla którego podstawowym wyrazem prawdy ludzkiego losu jest epopeja. „Krzyk” Przybyszewskiego to powieść odkrywcza, wprowadzająca nowoczesną technikę narracji- posuwająca się do rozbicia osobowości bohatera, ujawnienia sprzecznych sił tkwiących we wnętrzu artysty, targanego potrzebą wyrazu, głodem i nadmiarem emocjonalnym.
Ekspresjonizm powieści i dramatów Witkiewicza to zjawisko nowatorskie, a modernistyczne konflikty łączą się z niewątpliwą przynależnością tego autora do awangardy.
Jak twierdzą niektórzy krytycy, ekspresjonizm nie wygasł do tej pory, ma swe dużo późniejsze przedłużenia w twórczości Grochowiaka, Konwickiego, Różewicza, Brylla…
PYTANIE nr 10
NA HLP
1