Pojęcie i klasyfikacja zasobów naturalnych

Pięć rodzajów surowców niezbędnych do funkcjonowania cywilizacji ludzkiej: drzewo, woda, węgiel, żelazo i produkty rolnicze.

zasobów naturalnych rozumie się: bogactwa naturalne (minerały. gleby wody, powietrze, flora czy fauna), siły przyro­dy oraz walory środowiska decydujące o jakości życia człowieka (przestrzeń geograficzna, piękno krajobrazu, mikroklimat itp.).

Podstawą klasyfikacji i podziału zasobów naturalnych są dwa wymiary: przyrodniczy i ekonomiczny. Można go uzupełnić o trzeci, określony jako technologiczno-strategiczny.

Pierwszym kryterium jest charakter procesów zachodzących w zaso­bach (I). Te w których zachodzą procesy biologiczne nazywamy biotycznymi, te zas w których nie zachodzą abiotycznymi. Na pograniczu obu zbiorów znaj­dują się wirusy. Drugim kryterium jest miejsce występowania (II). Zasoby naturalne mogą znajdować się w atmosferze, hydrosferze i litosferze. Ostatnio coraz częściej wspomina się także o planach eksploatacji zasobów kosmosu.

Trzecia własność, dzieląca zasoby naturalne to ruchliwość. Te zasoby, które mogą w większym (ryby), bądź mniejszym stopniu (wody podziemne), zmieniać miejsce występowania nazywamy labilnymi, te natomiast, które posiadają własność przeciwną stabilnymi.

Czwarte kryterium to dostępność i opłacalność użytkowania (IV). Wyróż­niamy tu:

1. rezerwę bieżącą - są to zasoby rozpoznane, które mogą być eksploatowane przy aktualnym poziomie cen. Zasoby należące do tej grupy dają się w większości jednoznacznie kwantyfikować;

2. rezerwę potencjalną - prezentuje się ją nie jako liczbę, lecz jako funkcję popytu, cen, kosztów wydobycia itp. Wielkość rezerwy zależy od skłon­ności podmiotów gospodarczych do wydatkowania określonej kwoty na jednostkę danego surowca. Długookresowy wzrost ceny na dany surowiec oznacza wzrost rezerwy potencjalnej;

3. zapas surowcowy - tworzą go pozostałe surowce zalegające w skorupie ziemskiej. Jest to kategoria ściśle geologiczna, bowiem z ekonomicznego punktu widzenia są one całkowicie niedostępne, gdyż koszt ich pozyskania jest wielokrotnie wyższy, niż możliwe do uzyskania przychody.

Kolejnym kryterium podziału jest stopień rozpoznania (V). Dotyczy on głównie zasobów zalegających w ziemi. Biuro Badań Geologicznych i Górni­czych USA stosuje następującą klasyfikację:

1. zasoby zidentyfikowane - znana jest ich lokalizacja, ilość, jakość, parame­try geologiczne;

2. zasoby wymierzone - ilość i jakość złoża jest oszacowana z prawdopodo­bieństwem błędu mniejszym niż 20%;

3. zasoby rozpoznane - surowce których ilość i jakość jest częściowo osza­cowana na podstawie próbek, a częściowo na podstawie układu geologicz­nego;

4. zasoby nie odkryte - wniosek o ich istnieniu formułowany jest na podsta­wie budowy geologicznej;

5. zasoby hipotetyczne - zasoby nie odkryte, które prawdopodobnie zalegają na terenie istniejących zagłębi wydobywczych, poniżej aktualnego zasięgu (głębokości) badań geologicznych;

6. zasoby spekulatywne - nie odkryte, mogą występować poniżej zasięgu badań geologicznych. Typ złoża pozostaje nierozpoznany.

Kolejnym, najważniejszym z punktu widzenia ekonomii kryterium, jest odnawialność (VI). Zasoby nieodnawialne dzieli się z reguły na: podlegające recyklingowi - są to przede wszystkim minerały nieenerge- tyczne, w większym stopniu złoża rud metali, w mniejszym niektóre su­rowce budowlane; nie podlegające recyklingowi (surowce energetyczne).

Zasoby odnawialne (tutaj możliwości klasyfikacji jest jeszcze więcej niż w przypadku zasobów nieodnawialnych) można podzielić na: 1) będące wspólną własnością (np. ryby morskie); 2) posiadające określonego właściciela (np. lasy).

Optymalizacja zużycia każdej z tych grup zasobów podlega innej procedu­rze.

Zasoby odnawialne można też klasyfikować według cyklu reprodukcji (VH). Cykl ten może być: geologiczny, sekularny, wielo- lub kilkuletni, roczny, sezonowy, krótkookresowy.

Wśród zasobów odnawialnych występuje także specyficzna kategoria zaso­bów, które nie zmieniają się w trakcie uzytkowania. Charakterystycznym przy­kładem jest tu energia słoneczna

Niektóre źródła wymieniają trzeci podzbiór w kategorii odnawialności, za­soby niezużywalne nazywane także pięknem użytecznym. Mogą to być: walory estetyczne krajobrazu, groty podziemne

Ostatnim, chociaż niewątpliwie nie najmniej ważnym kryterium, iest obfitość zasobów w stosunku do potrzeb (VIII). Wyróżnia się dobra wolne, znaj­dujące się w przyrodzie w nadmiarze w stosunku do potrzeb oraz dobra ograni­czone (ekonomiczne). W ostatnich latach grupa dóbr wolnych uległa poważnej minimalizacji, nie zalicza się już do nich czystej wody czy powietrza. Występują one tylko sporadycznie - np. piasek na Saharze.

Typy własności zasobów naturalnych: 4 systemy własności:

1)system własności państwowej: własność zasobów naturalnych jest; w rękach państwa, a ich wykorzystanie znajduje się pod jego kontro­lą. Podmioty gospodarcze mogą uzyskać zezwolenie na korzystanie"' z zasobów, ale tylko zgodnie z zasadami określonymi przez państwo, f Przykładem są państwowe lasy, parki oraz kopaliny; 2system własności prywatnej; prawo do korzystania z zasobu oraz do jego sprzedaży lub zakupu znajduje się pod kontrolą osób indywidu­alnych. Przykładem są prywatne lasy i łąki; 3)system własności wspólnej oznacza, że grupa właścicieli może kontro­lować użytkowanie zasobu i zapobieganie wykorzystywania go przez innych. Członkowie grupy mają jasno określone prawa i obowiązki. Przykładami są wspólne grunty, w niektórych przypadkach hodowląv zwierząt we wspólnotach rodowych; 4)system otwartego (walnego) dostepu - każdy potencjalny użytkownik zasobu ma pełną niezależność. Przykładem takiego zasobu mogą być , niektóre łowiska położone daleko od brzegu

Paradygmat Malthusa i Ricardo - interpretacja klasyczna i współczesna

Teoria ludnościowa Malthusa stała się podstawą paradygmatu przyjmującego, że istnieje absolutna granica zasobów. Teoria ta zakłada, iż max temp, jakie może przyjąć przyrost żywności, wyraża się w postępie arytmetcznym, natomiast przyrost liczby ludności może odbywać się w postępie geometrycznym. Oznacza to, że ludzkość napotyka absolutną barierę rozwoju w postaci braku żywności, Paradygmat Malthusa jest to koncepcja stałego, raz na zawsze danego wolumenu zasobów. Pardygmat Ricardo oparty jest na jego koncepcji renty gruntowej, zakładającej, że ludzkość bierze pod uprawę działki o coraz to niższej wydajności. W przeniesieniu na teorię zasobów oznacza to, że podstawowym problemem jest niejednorodność zasobów nie zaś zjawisko ich bezwzględnej ograniczoności. W miarę sukcesu wydobycia, człowiek sięga po nowe zasoby, które różnią się od zużywanych wcześniej parametrami fizycznymi, chemicznymi bądź przestrzennymi. W ujęciu Barnett i Morse'a paradygmat Ricardo oznacza, że społeczeństwo umie i chce zużywać zasoby w kolejności ich zmniejszającej się ekonomicznej jakości, to znaczy w porządku, którego wynikiem jest zwiększający się koszt jednostki produkcji.

Mili wskazał także na znaczenie postępu technicznego, czynników instytu­cjonalnych, które są w stanie ograniczyć działanie prawa malejących przycho­dów. Działanie tego prawa jest uniwersalne tylko na poziomie przedsiębiorstwa.

Odrzucając paradygmat Malthusa, Mili rozwija paradygmat Ricarda, uwa­żając, że występuje szczupłość jedynie ziem urodzajnych, nadających się pod uprawę. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest zwiększający się koszt pracy i ka­pitału na jednostkę produkcji, co Mili uznaje za powszechne prawo produkcji rolnej, a także działalności górniczej.

Współcześnie oba paradygmaty także były i są częstokroć krytykowane. Naj­częściej wysuwane przeciwko nim argumenty to pomijanie postępu technicz­nego oraz szeroko rozumianej substytucji. Tym niemniej, paradygmaty te oraz maltuzjańskie podejście do analizy procesów gospodarczych ożywały w licz­nych teoriach naukowych.

Najbardziej znanym przykładem badań opartych na paradygmacie Malthusa był I Raport dla Klubu Rzymskiego^„Granice wzrostu", z 1972 r. Raport ten był prognozą ostrzegawczą dotyczącą zu­życia podstawowych zasobów Ziemi. Założono w nim stałą, dostępną wielkość zasobów, a następnie analizowano alternatywne ścieżki zużycia.^Z otrzymanych obliczeń wynikało, że niektórych surowców zabraknie już w latach osiemdzie­siątych.

Innym maltuzjańskim założeniem było przyjęcie w Raporcie wykładniczej zależności pomiędzy ilością żywności przypadającą na 1 mieszkańca a stopą przyrostu naturalnego. Argumenty krytyków I Raportu Rzymskiego były nato­miast często zbliżone do klasycznych już, antymaltuzjańskich.

Paradygmat Malthusa stanowi też podstawę hipotez o konieczności wyjścia na inne planety jako warunek przetrwania cywilizacji ziemskiej Stał się on także "podstawą statycznej teorii zasobów. Ścieżka czasowa eksploatacji, określona bezpośrednio parametrami wynikającymi z tej koncepcji, została przedstawiona na rysunku 5.2.

ldee Ricardo odzwierciedlają się w poglądach głoszących, że nie ma proble­mu zasobów we współczesnym świecie, jest natomiast kwestia kosztu, po jakim będą one dostępne.

121

---