Politechnika Białostocka
Zamiejscowy Wydział Mechaniczny
w Suwałkach
Wykład z logistyki
Temat: Procesy logistyczne w przedsiębiorstwa
Opracował:
Dr hab. Paweł Szuszczyński
Procesy logistyczne w przedsiębiorstwie
Typy przedsiębiorstw z punktu widzenia logistyki
Przedmiotem rozważań w tym wykładzie są procesy logistyczne w przedsiębiorstwach. Gama przedsiębiorstw jest dziś bardzo szeroka, stąd w swych rozważaniach oprzemy się na wybranych typach przedsiębiorstw mianowicie na przedsiębiorstwie przemysłowym, budowlanym i handlowym. Warto jednak stwierdzić, że wiele omówionych w tej pracy zasad, metod, technik itp. można z powodzeniem stosować w innych typach przedsiębiorstw.
Spróbujmy uruchomić wyobraźnię i uzmysłowić sobie jak wyglądają strumienie rzeczowe ( fizyczny ruch towaru) w poszczególnych przedsiębiorstwach. W zrozumieniu pomoże nam rys, 1.
W przedsiębiorstwie przemysłowym na strumień dostaw składają się surowce, materiały, elementy i zespoły kooperacyjne, materiały pomocnicze itp., nabywane na rynku dóbr produkcyjnych.
W wyniku działań produkcyjnych powstają wyroby gotowe, wypełniające kanały sprzedaży. Na ogół wyroby te są przedmiotem dystrybucji za pośrednictwem przedsiębiorstw handlowych na rynek dóbr konsumpcyjnych lub dóbr produkcyjnych. Wśród wyrobów gotowych występują niekiedy produkty (elementy, podzespoły, zespoły) dostarczane w ramach odpowiednich długookresowych umów (tzw. kooperacji czynnej) bezpośrednio innym producentom.
Przedsiębiorstwa handlowe są zasilane towarami, które następnie sprzedają zazwyczaj końcowym odbiorcom. Tymi ostatnimi są na ogół indywidualni konsumenci, ale mogą być to także przedsiębiorstwa przemysłowe, budowlane itp. Jednostkami handlowymi obsługującymi te ostatnie są zwykle duże hurtownie prowadzące obrót np.stalą, osprzętem elektrycznym, łożyskami itd.
Specyficznym, z punktu widzenia łańcuchów logistycznych, są
przedsiębiorstwa budowlane. Ich dostawcami są zazwyczaj producenci lub hurtownie dóbr produkcyjnych. Ponieważ wyrobem finalnym w budownictwie są domy, obiekty produkcyjne itp., zatem tylko taki produkt może być przedmiotem sprzedaży odpowiedniemu inwestorowi (np. spółdzielni mieszkaniowej). Zostało to na rysunku 4. l wyrażone symbolicznym kluczem.
W każdym z wymienionych typów przedsiębiorstw zakres rzeczowych i informacyjnych procesów logistycznych jest inny, co sprawia, że obok typowych funkcji i czynności, takich jak: zakup, transport, magazynowanie, sprzedaż itp., występują funkcje specyficzne lub unikalne. Taka sytuacja wywołuje konieczność wprowadzenia odpowiednich rozwiązań organizacyjnych, a także utworzenia właściwej infrastruktury.
Przedsiębiorstwa przemysłowe lub handlowe mogą mieć
rozwiniętą strukturę dystrybucyjną, przedsiębiorstwa budowlane zaś takiej struktury w ogóle nie mają. Z tego wynika istotny dla nas wniosek , że sterowanie procesami logistycznymi musi uwzględniać konkretne warunki funkcjonowania każdego przedsiębiorstwa.
Podsystemy logistyczne przedsiębiorstw
Efektywność działalności przedsiębiorstwa produkcyjnego, którą ocenia się przede wszystkim kosztochłonnością zachodzących w nim różnych procesów wytwórczych, jest uwarunkowana organizacją przepływu strumieni rzeczowych (materiałów, elementów kooperacyjnych, półfabrykatów itp.) oraz trafnością decyzji sterujących tymi przepływami.
Znaczenie tych czynników zostało docenione wiele lat temu na zachodzie, co spowodowało, że procesy przepływu strumieni produkcyjnych są w firmach zachodnich nieustannie doskonalone, a ponadto integrowane ze strumieniami wejścia surowców, materiałów, elementów kooperacyjnych itp. i wyjścia w postaci wyrobów gotowych.
Zintegrowane zarządzanie przepływami strumieni rzeczowych
przez przedsiębiorstwo, oparte na decyzjach podejmowanych w wyniku przetwarzania strumieni informacyjnych, obejmuje trzy podstawowe fazy:
• zakupu (zaopatrzenia),
• produkcji,
• dystrybucji (zbytu)
Z punktu spojrzenia logistyki, procesy logistyczne w przedsiębiorstwie możemy rozpatrywać wg powyższych faz, nazywając je logistyką zaopatrzenia, logistyka produkcji czy też logistyką dystrybucji.
Oddzielne rozpatrywanie i rozwiązywanie powyższych działań logistycznych w przedsiębiorstwach nie stoi w sprzeczności z integralnym podejściem do całości procesów logistycznych, umożliwia jednak głębszą analizę funkcjonowania tych procesów, a także zjawisk specyficznych (autonomicznych), występujących w poszczególnych, wyodrębnionych fazach.
Wracając na moment do rodzaju przedsiębiorstw należy podkreślić, że mimo iż fazy przebiegów strumieni rzeczowych w przedsiębiorstwach przemysłowych są takie same
(zakup - produkcja - dystrybucja),
mogą w nich występować różne modelowe rozwiązania organizacyjne. Rozwiązania te, oddziałujące na przebieg strumieni informacyjnych i uprawnienia decyzyjne odpowiednich komórek, wpływają na stopień centralizacji.
W praktyce możemy spotkać rozwiązania scentralizowane, w których występuje jedno logistyczne centrum decyzyjne, zarządzające całym procesem przepływu strumieni rzeczowych w przedsiębiorstwie, ale możemy spotkać także modele zdecentralizowane, w których następuje podział funkcji decyzyjnych zgodnie z trzema fazami działania przedsiębiorstwa.
Kiedy po studiach znajdziecie się Państwo w przedsiębiorstwach spotkacie niekiedy rozwiązania pośrednie polegające np. w firmach handlowych na łączeniu magazynów zaopatrzenia i zbytu.
W miarę rozwoju gospodarki rynkowej w naszym kraju wzrasta
świadomość kadry kierowniczej, że procesy przepływu strumieni rzeczowych w danym przedsiębiorstwie stanowią jedno ogniwo całego łańcucha logistycznego. Stąd wniosek, iż wyniki ekonomiczne przedsiębiorstwa zależą również od synchronizacji tych strumieni z innymi ogniwami, występującymi w całym logistycznym strumieniu dostaw.
Świadomość ta nakazuje ścisłą współpracę z dostawcami i odbiorcami. Jednak główna koncentracja działań zmierzających do racjonalizacji przepływu produkcji dotyczy własnych komórek organizacyjnych.
Nowe możliwości w zakresie sterowania produkcją i integracji takich funkcji logistycznych w przedsiębiorstwie, jak prognozowanie i planowanie zbytu, programowanie produkcji, planowanie zakupów, otworzyły się z chwilą powszechnego wdrożenia do przedsiębiorstw szerokiej gamy środków nowoczesnej techniki informatyczno - obliczeniowej.
W badaniu i rozwiązywaniu procesów logistycznych, zachodzących w przedsiębiorstwie, może być stosowany aparat pojęciowy cybernetyki, czyli nauki o sterowaniu.
Przez sterowanie rozumie się, działania zmierzające do uzyskania pożądanej zmiany jednego stanu układu (wartość wyróżnionego parametru lub parametrów) w obiekcie sterowania na inny, bardziej odpowiadający sterującemu z uwagi na postawione cele.
Z poprzednich zajęć wiemy, iż jedna z ogólnych definicji zakłada, że przedmiotem logistyki jest sterowanie całym łańcuchem dostaw. Związek tych dziedzin jest zatem bardzo ścisły.
Jednym z podstawowych pojęć cybernetyki jest pojęcie układu względnie odosobnionego (od otoczenia), mającego — w przeciwieństwie do układu bezwzględnie odosobnionego — co najmniej jedno wejście z zewnątrz i jedno wyjście na zewnątrz.
W zależności od rozpatrywanego obiektu układem względnie odosobnionym może być magazyn, wydział produkcyjny, hurtownia, przedsiębiorstwo itd. Ogólny schemat omawianego układu przedstawiono na rysunku 4.2.
Rozpatrując powyższy układ od strony strukturalnej, można
powiedzieć, że stanowi on pewną całość, składającą się z powiązanych elementów. Powyższy przykład logistycznego elementu względnie odosobnionego pozwala na wyobrażenie układu wyższego rzędu, w którym elementami będą, z kolei, układy rzędu niższego. Na przykład cały wydział produkcyjny, przedsiębiorstwa rozpatrywany przez jego kierownictwo jako układ względnie odosobniony, obejmujący różne elementy i stanowiska pracy, może być traktowany jako jeden z elementów układu wyższego rzędu, tj. przedsiębiorstwa.
Każdy układ względnie odosobniony ma wejścia i wyjścia informacyjne oraz zasileniowe umożliwiające realizacją celów i zadań. Bowiem przez zasilanie rozumiemy dostarczenie wszelkich środków materialnych będących tworzywem stanowiącym podstawę przetwarzania (produkcji) przez dany układ lub środkiem umożliwiającym to przetwarzanie (np. energia, gazy techniczne, narzędzia itp.) albo nośnikiem informacji.
Aby osiągnąć za pomocą sterowania cel stawiany danemu układowi, muszą w nim zachodzić transformacje informacji i zasileń
Przez należy rozumieć opracowanie planu produkcji na najbliższy miesiąc (transformacja informacji), oraz dostarczenie określonej ilości materiałów, elementów, półproduktów, energii itp. (transformacja zasilenia) zapewniającej realizację tego planu.
Istota cybernetyki, czyli sterowanie, polega na wyznaczaniu
wartości normy sterowania (pożądanego stanu układu), a na-
stępnie korygowaniu wszelkich od niej odchyleń na drodze
regulacji.
Przekładając powyższe na działalność logistyczną przedsiębiorstwa działającego w systemie rynkowym upatrywać można dominacji tzw. sterowania śledzącego z elementami sterowania adaptacyjnego.
Oznacza to, że normy sterowania są funkcją pewnej wielkości występującej w otoczeniu (popyt odbiorców), a ściślej — jej prognoz, budowanych przede wszystkim na podstawie adaptacyjnych modeli prognostycznych. Z kolei regulacja procesów logistycznych w przedsiębiorstwie odbywa się na ogół według zasady korygowania wszelkich odchyleń pojawiających się podczas realizacji założonych zadań, czy planów.
Strumienie przepływów rzeczowych i informacyjnych
Przedsiębiorstwo jest układem wzajemnie na siebie oddziałują-
cych zmiennych materialnych (rzeczowych) i informacji. Wśród tych
pierwszych wyróżnia się:
• produkty (dobra materialne),
• pieniądze,
• siłę roboczą,
• środki trwałe.
W logistyce będziemy się zajmowali przede wszystkim produktami( materiałami, surowcami, środkami materialnymi) w procesach ich przepływu, transformacji, spoczynku i manipulacji. Pozostałymi składnikami zajmiemy się tylko wówczas, jeśli będą miały jakikolwiek związek z przepływem i zapasami fizycznych produktów (np. magazyny i koszty magazynowania).
W przedsiębiorstwie na procesy logistyczne składają się produkty (surowce, materiały, półfabrykaty, wyroby gotowe itp.)
i informacje.
Stopień złożoności procesów logistycznych w przedsię- biorstwie zależy przede wszystkim od branży przemysłowej, której charakter determinuje rodzaje występujących procesów produkcyjnych i stosowanych technologii, a w konsekwencji — liczbę zakupywanych asortymentów materiałowych (wejścia zasileniowe), różnorodność operacji produkcyjnych, transportowych i manipulacyjnych (transformacje zasileń), liczbę i asortyment zbywanych wyrobów finalnych (wyjścia zasileniowe) oraz złożoność ich struktury.
Z uwagi na rodzaj procesów produkcyjnych i stosowanych technologii można wyróżnić:
• branże aparaturowe,
• branże obróbczo-montażowe.
W przedsiębiorstwach pierwszej grupy (branże aparaturowe ) procesy produkcyjne mają charakter różnicujący, co oznacza, że z niewielkiej liczby surowców wytwarza się wiele wyrobów finalnych (typowe dla procesów chemicznych np. z jednego surowca- celulozy wytwarza się duży asortyment papierów, tektur,itp.).
Przeciwne zjawisko obserwuje się w przedsiębiorstwach obróbczo-montażowych (np. w przemyśle samochodowym), gdzie z bardzo dużej liczby surowców, materiałów, elementów (podzespołów, zespołów) kooperacyjnych, paliw itp. wytwarza się stosunkowo niewielki asortyment produktów końcowych.
Uproszczony obraz przepływów strumieni materialnych, zachodzących w przedsiębiorstwie przemysłu metalurgicznego, przedstawiono na kolejnym diapozytywie.
Łatwo zauważyć, że w przedsiębiorstwie metalurgicznym dominują sprzężenia szeregowe (np. stalownie-kuźnia), oraz sprzężenia równoległe (np. walcownia zgniatacz-trzy rodzaje wal-
cowni: bruzdowa, taśm i blach grubych).
W pewnych przypadkach mogą występować także sprzężenia
zwrotne, np. może to być zwrotny obieg złomu odpadowego
W przedsiębiorstwie przemysłowym, zasilanym z otoczenia przez wejścia materialno-energetyczne, następuje — zgodnie z przedmiotem działalności, technologią, organizacją przepływów produkcji itp. — transformacja (uzgodnienie, zgranie, dopasowanie) zasileń.
Z kolei uzyskane w wyniku tej transformacji wyroby końcowe są przesyłane do otoczenia (np. rynek, kooperanci).
Informacje związane z transformacją zasileń płyną natomiast
w kierunku przeciwnym ( zwrotnym). Źródłem ich jest rynek, dostarczający informacji bezpośrednich (zamówienia) bądź pośrednich (dane statystyczne o popycie), umożliwiających budowanie prognoz popytu. Informacje te są stanowią sprzężenie zwrotne w stosunku do dystrybucji. Sprzężenie to pozwala planować potrzeby produkcyjne przedsiębiorstwa.
Do właściwego sterowania przepływami strumieni materialnych nieodzowne są odpowiednie systemy informacyjne, wsparte techniką komputerową (systemy informatyczne).
Informacyjne systemy sterujące strumieniami rzeczowymi powinny zapewniać niezakłóconą działalność poszczególnych ogniw przedsiębiorstwa, gwarantującą właściwy poziom obsługi klienta.
Systemy informacyjne służące tak ważnym zagadnieniom, jak
planowanie potrzeb materiałowych i dokonywanie zakupów, zakładają, z założenia, przepływ informacji w kierunku przeciwnym do przepływu strumieni rzeczowych
Występują oczywiście również i informacje płynące zgodnie z kierunkiem przepływów rzeczowych, zasilające często wyższe szczeble zarządzania przedsiębiorstwem. Są to informacje ewidencyjno-sprawozdawcze dotyczące np. newralgicznych odcinków działalności, realizacji przez dostawców zamówień materiałowych, kształtowanie się zapasów grupy itp.).
Struktura przepływów rzeczowych
Efektywność przedsiębiorstwa, w istotnym stopniu jest zdeterminowana organizacją produkcji oraz sposobem sterowania jego przebiegiem.
Przepływy rzeczowe zajmujące działalność logistyczną są znacznie bardziej złożone w przedsiębiorstwie przemysłowym niż w przedsiębiorstwie handlowym — co wyraźnie widać na rysunku.
Warto w tym miejscu podkreślić, że przez dziesiątki lat główne zainteresowanie kierowników produkcji było skoncentrowane na racjonalnym wykorzystaniu siły roboczej oraz maszyn i urządzeń. Znacznie mniej uwagi poświęcano przepływom surowców, materiałów, półfabrykatów itd. Tymczasem już od lat czterdziestych w krajach w centrum zainteresowania menedżerów sterujących przepływem produkcji znajdowały się i nadal się znajdują „przedmioty pracy”.
Wyrazem tego jest systematyczne usprawnianie i doskonalenie metod zarządzania produkcją, głównie pod kątem minimalizacji nakładów środków finansowych.
Cele te osiąga się m.in. przez przyspieszenie przepływu
materiałów, w tym również przez minimalizację zapasów (materiałów, robót w toku, wyrobów gotowych).
Optymalizacja przepływu materiałów w procesie produkcji jest podstawowym przedmiotem zainteresowań logistyki.
Jak stwierdza K.J. Wróblewski:
„Zadaniem analizy logistycznej jest ustalenie: co, gdzie, kiedy, przez kogo, w jakiej ilości ma być przemieszczone, składowane, oznaczane, pakowane. Punktem odniesienia takiej analizy jest zawsze ostatnie stadium procesu produkcyjnego, czyli montaż i zbyt. Sterowanie przepływem produkcji w dążeniu do realizacji celów przed nim stojących korzysta m.in. z zasad analizy logistycznej".
Czynnością poprzedzającą sterowanie przepływem produkcji jest m.in. zaprojektowanie struktury produkcyjnej i struktury przepływu procesów produkcyjnych.
W pierwszym przypadku chodzi o ustalenie grup obejmujących określone stanowiska robocze, a także łączenie tych
grup w specjalne komórki organizacyjne.
Strukturę przepływu produkcji projektuje się natomiast z uwzględnieniem wyrobów, które mają być produkowane.
Krańcowymi rozwiązaniami omawianego zagadnienia są specjalizacja technologiczna i specjalizacja przedmiotowa.
Specjalizacja technologiczna występuje wówczas, gdy podobne maszyny lub urządzenia (np. tokarki, frezarki) są grupowane w odpowiednich komórkach produkcyjnych, a specjalizacja przedmiotowa — gdy komórki produkcyjne są tworzone pod kątem wyrobu (wyrobów), który będzie w nich wytwarzany.
W przedsiębiorstwie przemysłu maszynowego są to wydziały: obróbki mechanicznej, kół zębatych, montażu silnika itp. Konsekwencją takiego rozwiązania jest zgromadzenie w danej komórce różnych maszyn. W praktyce spotyka się wiele rozwiązań pośrednich.
Należy dodać, że przedmiotowe (materialne) układy produkcyjne stwarzają sprzyjające warunki do wdrażania metod zarządzania, zorientowanych zwłaszcza na redukcję kosztów i maksymalizację zysków. Będą to na przykład wyodrębnione stanowiska kosztów lub centra kosztów i zysków.
Taka organizacja działalności produkcyjnej (logistycznej) umożliwia:
redukcję zakresu kooperacji międzywydziałowej,
przyspiesza procesy przepływu,
eliminuje zbędne czynności manipulacyjne,
pozwala obniżyć poziom zapasów utrzymywanych w sferze produkcji.
W projektowaniu struktury przepływu produkcji podstawową zasadą powinna być zasada jednokierunkowości przepływu strumieni materialnych (materiałów, półfabrykatów itp.), czyli eliminowanie tzw. nawrotów.
Jednocześnie należy dążyć do tego, aby liczba kanałów, którymi przepływają te strumienie, była jak najmniejsza. Przykładowe
Oprócz zaprojektowania samej struktury przepływu produkcji, niezmiernie ważną sprawą jest rozmieszczenie wszystkich komórek. Istotną także kwestią wymagającą rozstrzygnięcia może być ewentualne utworzenie magazynu (rozdzielni), poprzez który byłaby przekazywana produkcja między
stanowiskami. Jednak warto mieć świadomość, że istnienie takiego magazynu komplikuje przepływ produkcji i wydłuża czas jego trwania.
W strukturach produkcyjnych o specjalizacji przedmiotowej, stosuje się zazwyczaj gniazdowe bądź liniowe usytuowanie stanowisk.
W przypadku specjalizacji technologicznej stanowiska są, na ogół, grupowane w jednorodne grupy. Schematy tych rozwiązań zostały przedstawione na rysunku.
Pomocnymi narzędziami w przedstawianiu przepływów strumieni rzeczowych i miejsc (magazynów) czasowego gromadzenia surowców, materiałów, wyrobów gotowych itp. w przedsiębiorstwie są tzw. tablica krzyżowa i schemat Sankeya.
Odzwierciedlają one przepływy oraz wejścia i wyjścia strumieni rzeczowych w odniesieniu do poszczególnych komórek organizacyjnych przedsiębiorstwa. Jednocześnie stanowią bilans tych przepływów.
W schemacie Sankeya przedstawia się na ogół rzeczywiste odległości (w przyjętej skali), wielkości przepływów (masę) w podziale na surowce, wyroby gotowe itp. i powiązania transportowe.
W poszczególnych polach tablicy krzyżowej podaje się wielkości dobowych przepływów (w tonach) z miejsc dostawy (wiersze) do miejsc odbioru (kolumny). Na przykład wielkość 1200 ton, leżąca na przecięciu wiersza „Stacja zakładowa" i kolumny „Skład paliw", oznacza, że w ciągu jednej doby przyjmuje się do przedsiębiorstwa paliwa o takiej masie.
Procesy przepływu strumieni materiałów w produkcji mogą i powinny być przedmiotem analizy logistycznej, ukierunkowanej na eliminację zbędnych ogniw i zwiększenie tempa tych przepływów.
Cz.Skowronek,Zd,Sariusz-Wolski, Logistyka w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa
2003, s.116.
K.J. Wróblewski, Podstawy sterowania przepływem produkcji. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1993. s. 11.
2