System percepcyjno-motoryczny Kepharta
System percepcyjno-motoryczny Kepharta zakłada, że dzieci opóźniające się w nauce nie mają wyrobionych sprawności umożliwiających im naukę . Nauczyciel więc powinien znać metody stwierdzania braku tych sprawności u dziecka, i dysponować sposobami ich kształtowania. Tylko wtedy, zdaniem Kepharta, umożliwi się dziecku osiąganie postępów w nauce. Autor zauważa, że od dziecka, jak od żadnego innego organizmu, wymaga się bardzo wiele, przede wszystkim - wyników w uczeniu się. Jeśli jednak występują u niego pewne braki fizyczne , to zaburzony staje się przebieg procesów fizjologicznych i neurologicznych, a nauka staje się niemożliwa bez specjalistycznej pomocy . N.C. Kephart proponuje swój system pomocy dzieciom z niepowodzeniami w nauce zakładając, że jest on przydatny w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym, jak i młodszym wieku szkolnym.
Dzieci, jak twierdzi Kephart, muszą rozwijać się poprzez różnorodne ćwiczenia praktyczne. Szczególnie ważne jest doskonalenie mechanizmu percepcyjno - motorycznego, kojarzenie danych sensorycznych z danymi ruchowymi. Dziecko od najmłodszych lat powinno manipulować rzeczami i własnym ciałem. W tych manipulacjach musi wypróbować wszystkie możliwe reakcje mięśniowe, do których jest zdolne. Wiąże się to z odkrywaniem zakresu swoich możliwości ruchowych. Powinno także wyuczyć się współzależności między odbieranym bodźcem czuciowym, z wykonywaną reakcją ruchową oraz obserwować istniejące między rzeczami związki i mechanizmy ich współzależności (rozbierać rzeczy na części składowe, sprawdzać jak działają, a następnie złożyć je). Zdaniem Kepharta, nie należy rozdzielać dwóch procesów: odbioru wrażeń zmysłowych (doznania percepcyjne) i przekazywania impulsów nerwowych (reakcje ruchowe). Czynności percepcyjne i czynności motoryczne muszą być traktowane jak jedność percepcyjno-motoryczna. Dlatego też w każdej jednostce nauczania powinna być brana pod uwagę. Całkowita działalność związana z wykonywanym zadaniem obejmuje cztery procesy: odbiór, integrację, przekazywanie (nadawanie) oraz sprzężenie zwrotne bodźców nerwowych.
Zestaw zadań ustalonych przez autora obejmuje:
Ćwiczenia na równoważni (posuwanie się do przodu, do tyłu, bokiem).
Skakanie (skoki obunóż, na prawej nodze, na lewej nodze, przeskakiwanie z jednej nogi na drugą, podskoki).
Rozpoznawanie części swojego ciała ( ćwiczenia typu: dotknij swoich oczu, nogi...itd.).
Naśladowanie ruchów (dotyczy ruchów ramion: jednostronnych, obustronnych i ruchów krzyżujących się).
Ćwiczenia z przeszkodami (przejście nad przeszkodą sięgającą kolan, pod przeszkodą, przesuwanie się przez wąski otwór, itp.).
„Orły na śniegu” (zestaw ćwiczeń obejmujących ruchy ramion i nóg w pozycji leżącej, wykonywane na polecenie terapeuty).
„Chodzenie po kamieniach” (dziecko chodzi po ułożonych 10 kwadratach czerwonych i 10 czarnych, lewą nogą po czarnych, prawą nogą po czerwonych).
Ćwiczenia na tablicy (obejmują one rysowanie koła, linii poprzecznych, linii pionowych).
Wodzenie oczami ( poziome, pionowe, po przekątnych, koliste),
Ćwiczenia wzrokowej znajomości kształtów ( przerysowywanie prostych figur geometrycznych, takich jak: koło, kwadrat, romb, trójkąt, itp.).
Testy Krausa -Webera (testy mierzące minimalną sprawność mięśniową).
Kephart daje bardzo szczegółowe wskazówki, jak obserwować dziecko w trakcie wykonywania przez nie zadania i jak oceniać samo wykonanie. Przedstawię to na przykładzie rysowania koła.
Podczas rysowania koła na tablicy obserwuje się: wybór ręki, wielkość rysunku, położenie rysunku w odniesieniu do linii środkowej ciała, dokładność wykonania, kierunek ruchu. Proponowana ocena ma wyłącznie charakter jakościowy. Autor szczegółowo interpretuje ewentualne trudności dziecka. Uważa, że trudności w rysowaniu koła (jedna strona spłaszczona, jedna część narysowana prawą, druga lewą ręką, zmniejszona wielkość koła) mogą mieć różne podłoże, a to implikuje dobór ćwiczeń terapeutycznych.
Dla uzasadnienia ich doboru Kephart przeprowadza następujące rozumowanie. Jeśli dziecko wykazuje trudności związane z uzyskaniem właściwej wielkości rysunku, to jest prawdopodobne, iż jego sprawność motoryczna jest ograniczona i nie ma wystarczającego związku z całą czynnością motoryczną. W przypadku, gdy obserwacja ta potwierdza się
w innych ćwiczeniach (na równoważni, w skakaniu, w zabawie „orły na śniegu”) wykazuje ograniczone i niesprawne funkcjonowanie dużych grup mięśniowych, to w oddziaływaniu usprawniającym należy położyć nacisk na ćwiczenia uruchamiające duże grupy mięśniowe. Takim dzieciom należy polecać w celu usprawnienia percepcyjno-motorycznego ćwiczenia na równoważni, trampolinie, podstawce-równoważni. Jeśli rysunki dziecka są zdeformowane, choć wielkość jest prawidłowa, to prawdopodobnie ograniczenie sprawności motorycznej odnosi się jedynie do zadań rysunkowych i wówczas dziecko powinno ćwiczyć rozluźnianie ruchów poprzez ćwiczenie zaliczane przez autora do bazgrania palcami. Gdy trudności dziecka związane są z usytuowaniem na tablicy, jest prawdopodobne, że ma ono kłopoty z opanowaniem linii środkowej swojego ciała, co z kolei może się wiązać z zaburzeniami lateralizacji. Wskazane są w tej sytuacji ćwiczenia pozwalające na odczucie schematu własnego ciała, jak: równoważnia, podstawka-równoważnia.
Trudności z usytuowaniem rysunku na tablicy mogą ponadto wiązać się z brakiem znajomości kierunków. Wówczas polecić można ćwiczenia wyrabiające znajomość kierunku, jak na przykład zabawa zegarowa i inne.
Kephart analizuje jeszcze trudności w dokładnym wykonaniu rysunku, które spowodowane są, jego zdaniem, zaburzeniami percepcji kształtów. Pomoc dla takiego dziecka sprowadza się do ćwiczeń w rysowaniu i kopiowaniu na tablicy.
Do wszystkich zadań sprawdzających rozwój percepcyjno-motoryczny dziecka, autor opracował szczegółowe kryteria oceny. Dzięki temu można precyzyjnie ustalić program postępowania terapeutycznego wykorzystując zestaw ćwiczeń przedstawiony w dalszej części pracy Kepharta.
Ćwiczenia usprawniające rozwój percepcyjno-motoryczny
Kephart przedstawia zestaw ćwiczeń stymulujących rozwój percepcyjno-motoryczny dziecka w nawiązaniu do trzech głównych dziedzin rozwoju:
wiedzy sensoryczno - motorycznej,
kontroli wzrokowej,
percepcji kształtów.
Wyodrębnia ponadto, jako odrębną grupę, różnorodne ćwiczenia wchodzące w skład wymienionych dziedzin rozwoju, włączając je do grupy ćwiczeń przy tablicy (podkreśla przy tym użyteczność tablicy szkolnej w wielu ćwiczeniach).
Kilka zasad przestrzeganych w terapii dziecka, które musi przestrzegać prowadzący:
Początkowe ćwiczenia należy dostosować do aktualnego poziomu sprawności dziecka, szybko przechodząc do trudniejszych zadań. Nie należy natomiast rozpoczynać ćwiczeń od przewyższających poziom dziecka, gdyż wiąże się to z narażeniem go na przeżywanie frustracji.
Ćwiczenia wymagające bardziej skomplikowanych sprawności powinny być poprzedzone ćwiczeniami bardziej podstawowych sprawności, na przykład ćwiczenia percepcji kształtów będą łatwiejsze, jeśli dziecko uzyska wcześniej sprawność sensoryczno-motoryczną i opanuje kontrolę wzrokową. Nie oznacza to jednak konieczności wcześniejszego doprowadzenia dziecka do całkowitego opanowania podstawowych sprawności, wystarczy pewien stopień ich wyćwiczenia (Kephart nie określa tego precyzyjnie, mówi o minimalnej dozie bardziej podstawowych zdolności).
Żadna z metod nie jest celem sama w sobie. Każde ćwiczenie ma nauczyć dziecko pewnych uogólnionych sprawności i zdolności (równoważni nie stosuje się po to, aby nauczyć dziecko chodzenia po szynie, lecz by nauczyć je równowagi i lateralizacji).
Wybrane ćwiczenia zawarte w systemie percepcyjno-motorycznym Kepharta:
Zabawa zegarowa
Celem tej zabawy jest przeprowadzenie ćwiczeń, w których dziecko staje wobec zadania jednoczesnego zorientowania obu części ciała na określony kierunek ruchu. Obie strony muszą orientować się niezależnie od siebie i jednocześnie wykonywać ruch kierunkowy.
Zabawa zegarowa zaliczana jest do grupy ćwiczeń przy tablicy. Do jej przeprowadzenia potrzebne jest umieszczenie na tablicy ośmiu ponumerowanych punktów, równomiernie rozłożonych na obwodzie koła o średnicy około 45cm. Można mieć przygotowaną taką planszę z zaznaczonymi na obwodzie koła punktami (0-wewnatrz koła, 1-8-na obwodzie) - całość przypomina zegar. Istota zabawy polega na przemieszczaniu rąk rozłożonych na podanych cyfrach na inne cyfry wskazywane przez nauczyciela. Ręce powinny być przenoszone jednocześnie, zamierzone cele-cyfry powinny być osiągane w tym samym czasie.
Kephart proponuje szereg kombinacji ruchów, które sprowadzić można do serii obejmujących:
Ruch przeciwstawny (dziecko rozpoczyna ruch obiema rękami ułożonymi na obwodzie koła, np. 7-ręka lewa, 3-ręka prawa, i - na polecenie przenosi obydwie ręce do środka na punkt oznaczony 0).
Ruch od środka na zewnątrz (dziecko rozpoczyna od umieszczenia rąk na 0 i na polecenie przenosi je na wskazane cyfry, np.3 i 7, 1 i 5 i inne).
Ruch równoległy (ręce dziecka poruszają się równolegle, rozpoczyna ono ruch z lewą ręką na cyfrze 7 i prawą na 0, a następnie na polecenie przenosi lewą rękę na 0, a prawą na 3; kierunek ruchu przebiega zarówno z lewej na prawą stronę, jak i odwrotnie).
Ruch wzdłuż linii przecinających się, ręce dziecka poruszają się w różnych kierunkach, na przykład: lewa ręka pionowo z 7 na 0, prawa ręka pionowo z 1 na 0.
Ruch krzyżowy:
od lewej do prawej (dziecko rozpoczyna od ułożenia lewej ręki np. na 7, a prawej na 0 i przenosi zgodnie z poleceniem lewą rękę na 0, a prawą na 1).
od prawej do lewej, np. z 0 na 7-ręka lewa i z 1 na 0 -ręka prawa.
Kephart proponuje, by dzieciom z niską motywacją, dać samochodziki, które są wprowadzane do garażu (kwadrat 0) lub dostarczają towar do klientów (cyfry na obwodzie koła). Ja wymyślałam różne zabawy np. w samochodziki, ptaszki, rybki, statki.
Leniwa ósemka
Innym ćwiczeniem przy tablicy służącym opanowaniu kierunku ruchu jest leniwa ósemka.
Na tablicy napisana jest cyfra 8 w pozycji poziomej. Długość jej wynosi 60cm, a wysokość 25cm.
Prosimy dziecko o prowadzenie ręką po tej figurze linii ciągłej bez odrywania kredy od tablicy. Jeśli dziecku uda się wykonać płynny i poprawny ruch, polecamy mu zmienić kierunek ruchu bez odrywania kredy od tablicy i bez przerywania czynności. Zachęca się, by ćwiczenie wykonywane było prawą ręką i lewą ręką. Należy ustawić dziecko w różnym układzie przestrzennym w stosunku do figury. Raz znajduje się ona po prawej stronie dziecka, raz po lewej, bądź przed samym dzieckiem. Służy to zapoznawaniu dziecka z lateralizacją w zależności od kierunku ruchu i uzyskanych wyników percepcji.
Równoważnia
Ćwiczenia na równoważni należą do ćwiczeń sensoryczno-motorycznych.
Ćwiczenia wykonywane na tym przyrządzie (ławeczka) mają rozwinąć równowagę dynamiczną i przyczynić się do wyrobienia lateralizacji i znajomości kierunku. Proponowane ćwiczenia obejmują: posuwanie się do przodu, posuwanie się do tyłu, posuwanie się bokiem, zawracanie i odbijanie się (o ile równoważnia sprężynuje), przejście przodem, zawracanie i dalsze przejście przodem, następnie to samo ćwiczenie wykonane tyłem.
Ćwiczenia te sprzyjają korekcji postawy, utrzymaniu równowagi na belce, uczą znajomości różnicy pomiędzy lewą i prawą stroną ciała, a więc pomagają w rozwijaniu lateralizacji.
Gdy niemożliwe było zastosowanie ławeczki bawiłam się na długiej wstążce rozłożonej na podłodze lub na linii ciągłej narysowanej kredą.
Rytmy - ćwiczenia rytmiczne
Autor uważa, że „rytm powinien być zintegrowany w różnych dziedzinach sensoryczno-motorycznych w taki sposób, aby dziecko miało pojęcie rytmu w całym organizmie”. Dlatego należy łączyć jednocześnie rytmy słuchowe z rytmami dotykowymi i kinestetycznymi.
Ćwiczenia rytmiczne mogą obejmować rytmy jednostronne i rytmy dwustronne.
Rytmy jednostronne
Zdaniem Kepharta ćwiczenia rytmiczne należy rozpoczynać od wybijania rytmów tylko jedną stroną ciała. Pomocą mogą być tutaj bębenki (jeden dla terapeuty, drugi dla dziecka).
Dziecko powtarza na swoim bębenku wykonywany przez terapeutę wzorzec rytmu. Początkowo jest on bardzo prosty, to znaczy uderzenia są równej długości i pojawiają się w różnych odstępach czasu, a dziecku wolno obserwować czynność wystukiwania rytmu wykonywaną przez nauczyciela (informacja słuchowa, kinestetyczna i dotykowa), w trakcie wspólnego wybijania rytmu. Następnie eliminujemy informację kinestetyczną i dotykową, dziecko powtarza rytm wyłącznie na podstawie informacji słuchowej - polecenia słownego. Zmianom podlega też sam rytm, może być wolny i szybki, przybierać wartości dwu- i trójwymiarowego rytmu. Wybijanie rytmu powinno odbywać się zarówno prawą, jak i lewą ręką.
Rytmy obustronne
Następnym etapem nauki odtwarzania rytmu jest wybijanie (klaskanie, tupanie) rytmów obustronnych, kiedy dziecko musi przedstawiać ten sam rodzaj wzoru rytmu przy wykorzystaniu obu stron ciała, a więc prawą (P) i lewą (L) ręką, prawą (P) i lewą (L) nogą. Rytm może też przechodzić z jednej strony ciała na drugą, to znaczy, że na przykład po uderzeniu raz prawą ręką, a następnie dwa razy uderza lewą ręką (takt ¾). Ćwiczenia prezentuje terapeuta.
Najpierw staramy się, by dziecko opanowało rytmy regularne, a następnie rytmy nieregularne.
Proponowane są tu następujące układy rytmów regularnych (PL-PL), (PP-LL-PP), (PPP-LLL) lub (PPPP-LLLL), a więc serie podwójne, potrójne, poczwórne, a nawet pięciokrotnie wykonywane na przemian ręką lewą i prawą.
Opanowanie rytmów regularnych jest podstawą do ćwiczeń w odtwarzaniu rytmów nieregularnych, na przykład (PP-L PP-L) czy (LL-P LL-P). Rytm powinien być wybijany prawą ręką i prawą nogą, jak również lewą ręką i lewą nogą, a także prawą ręką i lewą nogą, a następnie lewą ręką i prawą nogą.
Wodzenie oczami - ćwiczenia kontroli wzrokowej
Istotę ćwiczeń w wodzeniu oczami stanowi postępowanie polegające na przesuwaniu celu przed dzieckiem, który dziecko powinno śledzić wzrokiem. Obserwuje się przy tym, czy śledzi ono cel, czy jego oczy przesuwają się płynnie i w sposób skoordynowany.
Kephart wyróżnia następujące etapy ćwiczeń w wodzeniu oczami z poruszającym się przedmiotem:
wodzenie poziome: nauczyciel przesuwa przedmiot (ołówek z wciśniętą na końcu pinezką ) w odległości 50cm od twarzy dziecka i pyta, czy dziecko widzi pinezkę, a następnie poleca, żeby dziecko śledziło wzrokiem za pinezką wszędzie tam, gdzie się ona znajdzie. Przedmiot przesuwa się raz w lewo, raz w prawo;
wodzenie pionowe: nauczyciel przesuwa przedmiot w kierunku pionowym, aż znajdzie się 45cm ponad poziomem oczu dziecka i 45cm poniżej, dziecko wodzi oczami za poruszającym się przedmiotem lub dziecko śledzi przedmiot przesuwany po przekątnych około 45cm powyżej i poniżej linii wzroku;
wodzenie koliste: śledzenie przedmiotu odbywa się po linii koła w promieniu 45cm;
opisane ćwiczenia w punktach od 1 do 4 wykonywane są okiem prawym, a oko lewe jest zasłonięte;
te same ćwiczenia wykonywane są lewym okiem, prawe jest zasłonięte.
W celu dostarczenia dzieciom w trakcie kontroli wzrokowej bodźców kinestetycznych i dotykowych, ułatwiających proces wodzenia oczami, autor proponuje wykorzystanie następujących pomocy:
śledzenie piłki (najpierw dużej), o którą z jednej strony opiera ręce dziecko, a z drugiej nauczyciel, dziecko nie tylko widzi, ale i odczuwa wykonywane piłką ruchy,
wodzenie oczami za przesuwającą się świecącą latarką z jednoczesnym przesuwaniem palca w kierunku osuwania się latarki lub równoczesnym trzymaniem palca na latarce,
wodzenie wzrokiem za ołówkiem z wpiętą w niego pinezką.
Stosowałam różnej wielkości zabawki - od małych, kolorowych, plastikowych zwierzątek po różnej wielkości pluszaki. Trening w wodzeniu oczami można kontynuować, gdy oczy dziecka znajdują się „na celu”, a nie „poza celem”. Jeśli tak się zdarzy, należy prosić dziecko, by odnalazło cel (mówimy: „patrz na...”).