Użytkowanie rozpłodowe koni

Do rozpłodu wykorzystuje się klacze w wieku 3 - 4 lat (rasy zimnokrwiste - po ukończeniu 2 lat). Ogiery rozpoczynają karierę rozpłodową w wieku 4-5 lat. Górna granica użytkowania rozpłodowego koni zależy od ich indywidualnych właściwości. Przeciętnie jest to wiek 15-20 lat, ale zdarzają, się tak klacze, jak i ogiery dające potomstwo do 25 i więcej lat.

Intensywność użytkowania rozpłodowego ogierów uzależniona jest przede wszystkim od ich wieku. Ogiery rozpoczynające użytkowanie oraz stare nie powinny kryć więcej niż 30 klaczy w sezonie, przy sześciu skokach w tygodniu. Zdrowe, dojrzałe ogiery mogą wykonywać do 12 skoków tygodniowo (80-100 klaczy w sezonie), pod warunkiem zachowania 6-9-godzinnej przerwy między skokami i jednego dnia odpoczynku w tygodniu (w Polsce, na jednego ogiera przypada średnio 20-40 klaczy). Zdolność do produkcji plemników trwa do późnego wieku, ale następuje tzw. ,,zużycie starcze" - zespół schorzeń utrudniających bądź wręcz uniemożliwiających krycie.

Klacz powinna rodzić l źrebię w każdym roku użytkowania, ale w praktyce jałowi co 3-5 lat. Zdarzają się jednak takie, które rodzą kolejno 10 i więcej źrebiąt. Karierę rozpłodową klaczy kończy zazwyczaj jałowienie.

Klacze należą do samic sezonowo-wielorujowych. Nasilenie występowania rui ma miejsce w miesiącach wiosennych (ze szczytem w maju), jednak wiele nie zaźrebionych w tym okresie klaczy przechodzi ponowne ruje jesienią. U większości ras sezon kopulacyjny trwa od lutego do czerwca, aby źrebięta rodziły się w pierwszej połowie roku. Ma to szczególne znaczenie dla koni wyścigowych i sprawia, że późniejsza ocena porównawcza w obrębie wyrównanych grup wiekowych jest łatwiejsza.

Dojrzałość płciowa jest osiągana w wieku 12-18 miesięcy (24 m-cy). Krycie w warunkach kontrolowanych rozpoczyna się w wieku 2-3 lat. Zdolność do rozrodu utrzymuje się do 16-20 lat (a nawet do 26 lat). Podstawowy - fizjologiczny okres krycia (regularny cykl płciowy, krótkie ruje, najskuteczniejsze krycie) ma miejsce między 15/5 a 15/7.

Klacze są poliestralne z zaznaczonym zimowo-wiosennym okresem przejściowym. W zależności od warunków utrzymania (żywienie, światło, temperatura) i od rasy, cykle płciowe mogą występować o każdej porze

Zgodnie z przepisami, wiek konia liczy się od początku roku kalendarzowego. Źrebię staje się roczniakiem l stycznia następnego roku po urodzeniu. Gdyby urodziło się np. w październiku, zostałoby zaliczone do dwulatków mając rok i trzy miesiące, co zmniejszyłoby jego szansę w wyścigach z dwulatkami, urodzonymi w miesiącach wiosennych.

Cykl płciowy klaczy trwa średnio 21 dni (17-26). Pierwsza ruja występuje 6-12 dni po porodzie (średnio 9 dni). Czas trwania rui (zwanej też grzaniem lub paleniem) wynosi średnio 7 dni, z wahaniami od 3 do 10. Owulacja następuje około 48 godzin przed końcem rui.

Większość klaczy kryta jest w pierwszej rui po porodzie (tzw. poźrebięcej), zgodnie z teorią, że najłatwiej się wtedy zaźrebiają. Niektórzy hodowcy zalecają jednak pauzowanie podczas tej rui, ze względu na nie skończony proce inwolucji macicy oraz resorpcje płodu i poronienia.

Ciąża trwa średnio 338-340 dni (wahania od 310-370 dni). Pierwsza ruja po wyźrebieniu u 70% klaczy występuje do 20 dnia.

Owulacja po porodzie występuje: na 9 dzień (wahania 4-16 dzień). Nie należy kryć klaczy wcześniej, jak na 9 dzień, bo inwolucja macicy może jeszcze nie być ukończona. Ciężar źrebięcia po urodzeniu może wynosić od 9 do 40 kg, a nawet więcej. Wynika to z różnic rasowych. Macica klaczy jest dwurożna.

Ruję u klaczy rozpoznaje się na podstawie zewnętrznych objawów fizycznych(błyskanie sromem, nadwrażliwość na dotyk, nadmierny apetyt bądź jego brak) oraz psychicznych (nerwowość, pobudliwość, skłonność do zaczepek). W celu określenia
terminu owulacji i krycia, przeprowadza się próbę z ogierem-probierem (w stadninach państwowych z reguły próbuje się klacze codziennie, a po stwierdzeniu źrebności - co tydzień). W niektórych stadninach, po dodatnim wyniku próby, przeprowadza się dodatkowo badanie jajników. Kontrola rui u klaczy jest jedną z najważniejszych czynności w stadninie, a dobre rozpoznanie i krycie/inseminacja we właściwym terminie decyduje o wynikach. Dlatego odpowiedzialny i zainteresowany właściciel/kierownik
stadniny bierze osobiście udział w dwóch etapach pracy stadninowej, które decydują o wynikach reprodukcji:

- przy próbowaniu i kryciu/inseminowaniu klaczy,

- przy porodach.

U koni, na czysto fizjologiczne zjawiska nakładają się wyraźniej niż u innych gatunków objawy zachowania, wynikające z charakteru zwierzęcia:

- określony rodzaj pobudliwości nerwowej,

- wrażliwość,

- temperament.

W rezultacie, oprócz ogólnej wiedzy o zachowaniu koni, bardzo pomocna staje się znajomość charakterów poszczególnych klaczy, a tej nabiera się z ciągłej obserwacji i używania koni.

Na drugim biegunie postępowania prowadzącego do określania terminu krycia/inseminacji jest metoda oparta wyłącznie na ultrasonograficznej ocenie zmian zachodzących na jajnikach i rezygnacja z próby ogierem.

Niezależnie jednak od przyjętej metody postępowania konieczne jest prowadzenie starannej ewidencji stwierdzanych objawów. Długość trwania cykli płciowych, ich regularność, w których dniach rui występują bardziej nasilone objawy grzania się — są to wszystko istotne obserwacje, których zapis pozwala na systematyzowanie postępowania i ułatwia, poznawanie cech charakteryzujących poszczególne zwierzęta.U klaczy o regularnym przebiegu cyklu płciowego, brak rui w następnym cyklu po pokryciu/inseminacji jest w około 90% przypadków informacją, że klacz jest źrebna. Jednak u klaczy karmiących, takie rozpoznanie może być czasem zawodne

OGIER

Początek spermatogenezy od 10-12 mieś. Zdolność do kopulacji i zapłodnienia od 12-16 mieś. Dojrzałość płciowa jest osiągana w wieku 18-24 mieś. Pełna wydolność płciowa następuje w wieku 30-36 mieś. Sprawność reprodukcyjna (zwykle) utrzymuje się do 12-18 lat

Próbowanie klaczy ogierem jest podstawowym sposobem rozpoznawania rui, który zaczęto stosować odchodząc od trzymania koni w tabunach i wprowadzając krycie z ręki. Przy próbie ogierem występują okoliczności, które mają istotny wpływ na wynik stanówki:

- ogier swoją obecnością i zachowaniem pobudza klacz,

- klacz wykazuje (lub nie) objawy rui, człowiek decyduje o kryciu/inseminacji klaczy.

Czyli rozstrzygająca o wyniku próby jest wiedza i doświadczenie prowadzącego stanówkę.

Najbardziej typowymi objawami rui klaczy, które w pewnym stopniu, lecz nie zawsze narastają w miarę zbliżania się owulacji są:

- podnoszenie i odstawianie ogona,

- błyskanie („łyskanie") czyli odsłanianie łechtaczki,

- rozstawianie tylnych kończyn.

- oddawanie niewielkich ilości moczu („posikiwanie"),

Próbowanie klaczy przeprowadza się w miejscu ustronnym i zacisznym (najlepiej na krytym maneżu), posiadającym wbudowany próbnik - przegrodę z mocnych desek, obitych materacami, sięgającą powyżej końskich barków, który ma uchronić ogiera od uderzenia przez klacz.

Ogiera podprowadza się do ustawionej za przegrodą klaczy, kierując go w stronę jej głowy. Pozwala się mu obwąchiwać klacz, obserwując jej reakcje. Nawet klacz w rui
może początkowo bronić się (zwłaszcza wtedy, gdy ogier jest mało doświadczony), jed-
nakże po chwili uspokaja się, przysuwa zadem do ogiera, demonstrując wyraziście objawy rui. Jeśli klacz nie jest w rui „odbija", tzn. broni się przed obwąchiwaniem, bijąc kopytami; przy tym tuli uszy, kwiczy, wciska ogon między pośladki.

Stosowane jest również przeprowadzanie ogiera obok niewielkiego wybiegu, gdzie
klacze chodzą luzem. Przy klaczach, utrzymywanych systemem pastwiskowym, praktykuje się wpuszczanie do stada ogiera-probiera, uniemożliwiając mu kopulację poprzez osłonięcie lub operacyjne odwrócenie prącia. Klacze, obskakiwane przez probiera odłącza się i doprowadza do wybranego reproduktora

STANÓWKA

Klacz do stanówki powinna być rozkuta na tylne nogi. Dla bezpieczeństwa ogiera, zakłada się jej specjalne pęta na stawy skokowe bądź nadpęcia (nie na pęciny, bo mogłaby - przestępując z nogi na nogę - zaplątać się), przeciąga pod brzuchem i zawiązuje na szyi. Czasem też zakłada się derkę, chroniącą kark klaczy przed pokąsaniem. Nasadę ogona bandażuje się, aby włosy nie skaleczyły prącia. Następnie myje się jej krocze.

Zasady użytkowania rozpłodowego ogiera

Jak wynika z praktyki oraz prac badawczych zachodzi konieczność zróżnicowanego systemu eksploatacji ogierów w zależności od wieku. Młode ogiery można dopuszczać do krycia jeden raz dziennie, podczas gdy starsze mogą kryć
dwa, a nawet trzy razy. Podstawowym czynnikiem limitującym jest okresowe sprawdzanie jakości nasienia. Chodzi o pewność, że ogier produkuje dostatecznie dużą ilość plemników, aby w każdym ejakulacie była dawka wystarczająca do zapłodnienia.

W hodowli koni stosuje się dwa sposoby prowadzenia stanówki, a mianowicie:

- krycie z ręki,

- krycie w tabunie

Przygotowanie ogiera i klaczy do odbycia aktu kopulacyjnego - obowiązujące zasady postępowania oraz bezpieczeństwa ludzi i zwierząt

Po stwierdzeniu, że klacz jest w odpowiednim stadium rui podejmujemy ecyzję o rozpoczęciu jej krycia. Aby przebiegało ono zgodnie z zasadami należy spełnić określone warunki zarówno w odniesieniu do klaczy i jej przygotowania fizycznego oraz sanitarnego, jak też w stosunku do ogiera, który ma ją pokryć. Absolutnie muszą być założone pęta - zabezpieczające ogiera przed kopnięciem, a na kłąb i szyję założona derka zabezpieczająca klacz przed gryzieniem przez ogiera (BHP), zad klaczy po obu stronach winien być starannie umyty wodą z mydłem i wytarty ligniną, aby ogier podczas odruchu szukania, dotykając prąciem skóry klaczy nie wprowadził do jej dróg rodnych drobnoustrojów, które zawsze znajdują się na skórze i włosach, zewnętrzne narządy płciowe (srom), a także odbyt oraz okolica muszą być starannie umyte czystą wodą z mydłem i zdezynfekowane roztworem nadmanganianu potasu lub rivanolu, ogon musi być zabandażowany lub włożony do odpowiednio przygotowanego pokrowca (może to być rękawica plastikowa jednorazowego użytku), aby zabezpieczyć ogiera przed uszkodzeniem żołędzi włosem ogona, które może być wprowadzone do pochwy klaczy i również zagrażać jej zanieczyszczeniem. Jeśli używamy bandaży kilkakrotnie, to po każdym użyciu winny być wyprane i wygotowane,

- osoba trzymająca klacz stoi naprzeciw niej lekko bocznie, trzymając oburącz za wędzidło na wodzy lub linkach przypiętych do wędzidła. Osoba ta musi obserwować przebieg stanówki, aby w razie niebezpieczeństwa odejść na bok lub odpowiednio pokierować klaczą przy ewentualnych manewrach - usiłowaniem ucieczki, przysiadem, przewracaniem, a szczególnie zwracać uwagę na pęta, aby schodzący z klaczy ogier nie zahaczył kończyną przednią o pęta. W takim przypadku do obowiązki osoby trzymającej klacz należy szybkie uwolnienie jej z pęt, przez pociągnięcie za ich końcówkę na szyi klaczy (BHP).

Ogier kryjący winien być przygotowany do stanówki następująco:

- jeśli stan jego kopyt pozwala, lepiej żeby był rozkuty, jeśli nie, to podkowy muszą być gładkie, aby nie uszkodził klaczy podczas wspięcia i podtrzymywania się kończynami przednimi w czasie kopulacji (BHP),

- przed wyprowadzeniem z boksu należy dokładnie sprawdzić jego ogłowie, założyć wędzidło i zapiąć lonżę, jedną lub dwie w zależności od pobudliwości ogiera i konieczności jego powstrzymania przed nagłymi niekontrolowanymi skokami (BHP), po wyprowadzeniu z boksu i stwierdzeniu, że wystąpiła erekcja należy zatrzymać ogiera i przeprowadzić mycie prącia. W tym celu druga osoba, stojąc bocznie do ogiera, winna mieć przygotowane dwa pojemniki- jeden z wodą, mydłem i gąbką. Po założeniu rękawic plastikowych jednorazowego użytku uchwycić prącie w jego połowie i dokładnie umyć wodą z mydłem od nasady do żołędzi, zwracając uwagę na uchyłek cewkowy w przedniej części żołędzi, który należy szczególnie dokładnie umyć, usuwając z niego smegmę (osad). W drugim pojemniku jest środek dezynfekcyjny (nadmanganian potasu), którym należy przetrzeć prącie,

tak przygotowany ogier jest zabezpieczony pod względem sanitarno-higienicznym i nie zakazi krytej klaczy drobnoustrojami, które znajdują się na powierzchni prącia,

- przygotowanego ogiera doprowadzać do klaczy powoli, tak aby wspięcie nastąpiło przy pełnej erekcji i pobudzeniu warunkującym skuteczne pokrycie,

- po wspięciu ogiera na klacz i wykazaniu odruchu szukania sromu można mu delikatnie nakierować prącie, ujmując je u nasady lub w połowie i skierować do sromu,

- Oddanie nasienia poznaje się po kilkakrotnym, kurczowym drganiu ogona u jego nasady. Lepiej jest sprawdzić to przez przyłożenie palca do dolnej nasady prącia, bo tam w chwili wytrysku łatwo wyczuwa się przepływanie nasienia powodowane skurczami cewki moczo-płciowej,

- po odbyciu kopulacji zakończonej ejakulacją ogier winien schodzić z klaczy według własnych upodobań. Jedne ogiery schodzą bezpośrednio, a inne wolniej,- po zejściu z klaczy, zanim cofnie się erekcja, należy uchwycić lekko prącie i przepłukać je przygotowanym wcześniej roztworem nadmanganianu potasu lub rivanolu i w ten sposób likwidować ewentualne drobnoustroje, którymi mógł się zakazić od krytej klaczy.

Ogiera doprowadza się na specjalnym powozie lub lonży a jeżeli jest bardziej pobudliwy, prowadzą go dwie osoby na dwóch lonżach. Należy zaczekać do pełnego wzwodu prącia i dopiero wtedy pozwolić na skok. Ogiera podprowadza się z lewej strony klaczy, aby mógł nasunąć się z boku na jej grzbiet. Jeżeli podprowadza się ogiera od tyłu, to albo podejdzie za blisko i - wspinając się na klacz - uderzy ją przodem, albo będzie musiał wspiąć się wcześniej i podchodzić na tylnych nogach, co mocno nadwyręża zadnie kończyny.

Po kopulacji należy zaczekać, aż ogier zsunie się z klaczy (o oddaniu nasienia świadczy specyficzny, strzepujący ruch ogonem), następnie obmyć mu prącie środkiem dezynfekcyjnym i oprowadzać do zupełnego uspokojenia. Klacz należy rozpętać, odbandażować jej ogon i oprowadzać w ręku kilkanaście minut (nie można jej pozwolić na oddanie moczu, gdyż powoduje to wypieranie nasienia).

Przy doświadczonym i zrównoważonym ogierze praktykuje się czasem krycie swobodne, tj. puszcza się go luzem razem z klaczą na maneż lub pastwisko, nadzorując kopulację z daleka. Można również - pod koniec sezonu rozpłodowego - połączyć niezaźrebione klacze z przeznaczonym dla nich ogierem w harem i utrzymywać go do końca sezonu rozpłodowego całodobowo na pastwisku.

Klacz do krycia trzeba odpowiednio przygotować stosując wszystkie wymagane środki z zakresu higieny postępowania.umyć wargi sromowe, krocze i pośladki wodą z mydłem a następnie wytrzeć do sucha,

Ogon należy owinąć czystym bandażem, najlepiej gumowym, który po każdym kryciu jest wygotowany,- klacz musi być spętana, najlepiej zakładać pęta na stawy skokowe. Nawet bardzo dobrze grzejąca się klacz powinna być pętana, bo jej reakcje na zachowanie ogiera są nieprzewidywalne, niektóre ogiery chwytają klacz zębami za skórę w okolicy kłębu czy karku i boleśnie gryzą. Klacz się broni, ucieka, albo też bije zadem. Jeżeli wiadomo, że ogier tak się zachowuje, trzeba zakładać klaczy na kłąb skórzany fartuch wiązany pod szyją, albo co najmniej złożony w kilkoro koc. Można też zakładać ogierowi kaganiec, ale ten sposób wymaga przyuczenia ogiera do takiego krycia

SPECYFICZNE ZACHOWANIA SEKSUALNE KONI

Indywidualność zachowań seksualnych koni może nastręczyć wiele kłopotów, zwłaszcza początkującym hodowcom. Nierzadko zdarzają się klacze, które pozornie nie wykazują rui i wymagają dłuższej próby doświadczonym ogierem. Czasem nie zgadzają się na próbowanie konkretnym osobnikiem, bądź też wykazują wyraźne objawy rui ale nie dają się pokryć. Obserwowane są przypadki permanentnej rui (nimfomanii), zwłaszcza u klaczy po intensywnej karierze wyścigowej lub sportowej.

U ogierów również spotyka się upodobanie bądź awersję do określonych umaszczeń czy nawet konkretnych osobników. Niektóre nie chcą kryć w obcym dla siebie otoczeniu (w praktyce zawsze doprowadza się klacz do ogiera). Może się zdarzyć, że ogier nie chce kryć klaczy karmiących (w takim przypadku nie wolno pozwolić mu na obwąchiwanie wymienia). Są ogiery leniwe, wymagające dłuższego pobudzania, są też bardzo pobudliwe, mogące być niebezpieczne nawet dla obsługi. Zdarzają się też agresywne, które mocno kąsają klacz podczas krycia i zachodzi konieczność zakładania im kagańców.

Niekiedy u reproduktorów występuje „fałszowanie", tzn. skok bez oddania nasienia.
Po takim skoku należy oprowadzać ogiera przez chwilę i krycie powtórzyć. Niektóre
ogiery, wskutek masturbacji tracą zainteresowanie klaczami i mogą być mylnie posądzone o impotencję.

---