WAANDERBURG „RELIGIE i RELIGIA”
1. Hermeneutyka Waanderburg'a (5 faz na przykładzie mitu lub symbolu).
Badanie hermeneutyczne, przynajmniej na początku, jest krytyczne wobec wszystkich interpretacji, ponieważ celem takiego badania jest właśnie przebadanie interpretacji dawanych określonym faktom, jako interpretacji. W tym celu należy pozbawić je wszelkich roszczeń do absolutności i przeanalizować jako tłumaczenia lub interpretacje. Skutkiem tej krytycznej postawy wobec faktów i ich interpretacji jest to, że badanie hermeneutyczne (i w ogóle badanie religii) jest z zasady demitologizujące, deideologizujące i deteologizujące. Jego celem jest bezstronna obserwacja wszystkich faktów (także religijnych) orz każdorazowych ich interpretacji.
Przy hermeneutycznym badaniu religijnych faktów należy przestrzegać podstawowych reguł:
1) Na samym początku trzeba liczyć się w pełni z faktyczną rzeczywistością badanych faktów w ich konkretnym kontekście.
2) W obręb badania wciągnąć należy społeczeństwo, w którym występują dane fakty religijne (zidentyfikowanie potrzeb społeczeństwa oraz problemów, odkrycie jego struktur wraz z każdorazowymi interesami wobec religii) - wgląd ten jest konieczny dla późniejszego osądu.
3) Dla zrozumienia znaczenia przysługującego określonym faktom religijnym w pewnym społeczeństwie niezbędne jest poznanie tradycji tego społ., ponieważ to dzięki niej fakty rel. mogą być odbierane przez ludzi związanych z tą tradycją jako religijnie sensowne.
4) Znaczenia religijne przyjmowane są implicytnie, tzn. jako samozrozumiałe - poszczególny czł. przyswaja sobie znaczenia religijnych sposobów zachowania i przedstawień przeważnie osobiście w procesie uczenia się.
5) Eksplicytne znaczenia faktów religijnych to już kiedyś sformułowane interpretacje - fakty religijne jako takie lub jako elementy pewnej religii mogą być przez różne osoby lub grupy różnorodnie aktywnie „czytane”, tzn. interpretowane i stosowane.
PRZYKŁAD SYMBOLI:
1) Opisanie symboli niezależnie od ich znaczenia, tzn. jako faktów. Należą tu obrazy i rysunki, słowa i teksty, figury, liczby, słowa i dźwięki, a także działania symboliczne.
2) Powiązania tych symboli z potrzebami i problemami każdorazowego społeczeństwa. Należy zwrócić uwagę jakimi środkami wyrazu posługuje się dana kultura i w jakim zakresie sięga po symbole.
3) Tradycje kulturowo-religijne pielęgnowane w społeczeństwie, które mają znacznie dla oddziaływania odnośnych symboli.
4) Implicytne znaczenia tych symboli jako elementy orientacji, wskazujące na złożone, działające integrująco znaczeniowe struktury rzeczywistości w świadomości odnośnych ludzi.
5) Badanie eksplicytnych znaczeń określonych symboli na podstawie interpretacji nadawanej im przez ludzi. Przedmiotem badania są wtedy także intencje i interesy, leżące u podstaw poszczególnych sposobów czytania symboli.
PRZYKŁAD MITU:
1) Opisanie opowiadań mistycznych, które określić należy w najszerszym sensie religijnym, tzn. opowiadania nie tylko o nadludzkich postaciach, ale także „prahistoryczne” opowiadania mówiące o sensie, istnieniu, stawaniu się życia i rzeczywistości. Mity takie składają się z szeregu tematów i zawierają prawzory i wzory, informacje o rodzaju rzeczywistości i właściwym się zachowaniu ludzi względem wspólnoty.
2) Wyjaśnienie związków zachodzących między tymi mitami a potrzebami i problemami danego społeczeństwa lub wspólnoty - jak dalece mity wyjaśniają pewne problemy lub proponują ich rozwiązanie.
3) Wytłumaczenie funkcji przysługujących mitom jako istotnym składnikom tradycji dla jej przetrwania - faktem jest, że mity te opowiada się przy spotkaniach o inicjacjach i zawierają one kulturowe podstawy wspólnoty.
4) Wypracowanie implicytnych znaczeń mitów, związanych częściowo z ich funkcją kognitywną - mity wyrażają wspólną prawdę , czyli działają w kierunku tworzenia i wzmacniania wspólnoty.
5) Wyłożenie eksplicytnych znaczeń mitów, które znajdują swój wyraz właśnie w przemianach i różnych uzupełnieniach. Należy je określać jako warianty jednego mitu. Celem każdorazowego sposobu lektury pewnego mitu może być zarówno przedstawienie określonych prawd, jak też wywołanie określonych sposobów zachowań.
2. Religie implicytne i eksplicytne.
Mówiąc o religiach możemy odróżnić religie implicytne i eksplicytne. Implicytne religie to takie, których religijne znaczenie i oddziaływanie jest odbierane przez ludzi jako samozrozumiałe, nie uświadamiają oni sobie tego, że w rzeczywistości chodzi o znaczenie „religijne” z „religijnym” oddziaływaniem. Natomiast religie eksplicytne to takie, których religijne znaczenie jest przez odnośnych ludzi uznane, są one interpretowane aktywnie i do tego w różny sposób przez różnych ludzi i różne grupy. W wypadku religii eksplicytnych „religia” jest podmiotem, w przypadku religii implicytnych „religia” jest orzeczeniem.
Hermeneutyczne widzenie religii eksplicytnych bada się za pomocą:
1) Podejście semantyczne (chodzi tu o problem znaczenia i sensu religii)
W procesie pośredniczenia i przekazywania sensu między ludźmi ważną rolę w społeczeństwie i kulturze odgrywają różnorodne systemy symboliczne, jednak to systemy znakowe są bardziej abstrakcyjne i obejmować mogą różne kultury. Pojęcie religii jako religijnie zinterpretowanego systemu znakowego, różni się od tradycyjnych pojęć religii przede wszystkim podkreśleniem faktu, że decydującą rolę odgrywa aspekt sensu i znaczenia religii. Decydujące dla podejścia hermeneutycznego jest to, że religie spełniają funkcję pośredniczenia sensu dla określonych grup ludzi, wywierając wpływ na ich myślenie, czucie i działanie.
2) Podejście fenomenologiczne (intencjonalna rzeczywistość religii)
Integralną częścią badania hermeneutycznego religii jest badanie intencji religijnych jak również ich realizacja.
Przy hermeneutycznym stadium religii eksplicytnych przebadać trzeba podstawowe ich elementy, ich sakralny charakter i tym samym ich funkcję znakową oraz różne interpretacje systemu znakowego. Zadanie religii implicytnych polega na ustaleniu ich podstawowych elementów, których cechą szczególną jest to, że mają one dla odnośnych ludzi charakter sakralny lub są rodzajem niepowtarzalnego tabu. Jeżeli związek pomiędzy elementami pojmie się jako pewien system znakowy, wówczas podzielić należy różnorodne interpretacje wiązane z tym systemem, jak również różnorodne ich zastosowania. Na końcu należy wyjaśnić taki twór i nadać mu interpretacje. Dla rozumienia religii implicytnych i religii w ogóle podstawą jest proces sakralizacji (może ona dotyczyć elementów istniejącej już tradycji religijnej, jak i momentów kulturowych poza taką tradycją).
Zarówno religie implicytne jak i eksplicytne mogą ulec desakralizacji, wtedy kiedy przestają być dl danej wspólnoty lub osoby religijnie oddziałujące i ważne, tzn. przestają być religią. Desakralizacja dokonać się może wskutek pojawienia się nowego sacrum, przez zdemaskowanie „absolutnego” roszczenia, na podstawie faktu który rozczarował ludzi lub w inny sposób utracił znaczenie dla prawdziwego życia.
3. Co to są intencje?
Przez badanie intencji rozumie się w religioznawstwie stadium intencji wychodzących na jaw w religii subiektywnej. Badane są religijne formy wyrazu i religijne interpretacje, ze względu na obiektywizujące się w nich intencje ludzkie. Kierują się one ku jednemu duchowemu ośrodkowi lub punktowi widzenia, wiodą do duchowych sensów i mogą się wyrażać na wiele sposobów. Obecność intencji i ich ważność jest poświadczana w religiach przez samego człowieka. Intencje religijne zdają się tworzyć centrum żywej religii. Istnieje tu sfera wolności konkretni ludzie lub wspólnoty mogą dane intencje akceptować i rozwijać lub też całkowicie odrzucać. Jeżeli pewna intencja wyraża się jako intencja religijna, wówczas zjawiska, ku którym się zwraca, stają się dla odnośnego czł. lub dla danej grupy zjawiskami religijnymi. Dotyczy to nie tylko postrzegania, ale także ekspresji i zachowania, interpretacji i zastosowania, krótko mówiąc o ich ewentualnej jakości religijnej decyduje ostatecznie kierunek intencji. Przez ujawnienie intencji w formach wyrazu subiektywnej rzeczywistości możliwe jest dotarcie do sensu tej rzeczywistości.