Rozdział II
DETERMINANTY AGRESYWNOŚCI I PRZEMOCY
2.1. Wybrane teorie powstawanie agresji i przemocy
W literaturze przedmiotu dotyczącego zjawiska agresji i przemocy przedstawione są różne teorie nabywania agresywności. Jedną z nich jest teoria agresji jako instynktu (reprezentanci: Z. Freud, K. Lorenz, Mc Dougall). Założeniem tej teorii jest istnienie wrodzonego instynktu agresji, którego energia musi zostać rozładowana, poprzez akt agresji niezależny od sytuacji zewnętrznej. Przedstawiciele tej teorii zgodnie uważają, że instynkt agresji jest wrodzony i niezmienny, natomiast zachowania agresywne, wzbudzone przez instynkt, są mniej lub bardziej podatne na wpływy zewnętrzne i mogą być modyfikowane przez wychowanie.
Zwolennicy tej koncepcji prowadzą także badania nad znaczeniem mózgu, układu hormonalnego oraz czynników genetycznych w zachowaniach agresywnych. Uważają oni, że niektóre zachowania agresywne związane są z zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Także guzy w mózgu mogą prowadzić do agresji.
Teza, że agresja ma charakter wrodzony jest rudna do całkowitego obalenia, jak również do całkowitego potwierdzenia.
Wśród innych teorii można wyróżnić teorię Jana Jakuba Rousseau, która mówi, że agresja jest zjawiskiem wyuczonym. Stworzył on pojęcie „szlachetnego dzikusa”. Autor sugeruje, że ludzie w swojej naturze są łagodni i dobrzy, ale społeczeństwo poprzez restrykcje wyzwala w nich wrogość i agresywność.
Zdaniem J. Ranschburga „agresja człowieka nie jest instynktowna, jest funkcją odruchów na zespół bodźców zewnętrznych, w jej powstawaniu szczególnie ważną rolę spełniają nasze doświadczenia z przeszłości”.
Kolejną teorią jest teoria frustracja - agresja, której przedstawicielem jest J. Dollard. Akcentuje ona wpływ frustracji na powstawanie napięcia, które z kolei stanowi motywację agresywnego zachowania. Według tej teorii wczesna i ostra frustracja potrzeb psychicznych, przeżywana przez dzieci, które mają zaburzone kontakty uczuciowe z najbliższym otoczeniem, stanowi bodziec do zachowań agresywnych.
Albert Bandura stworzył jedną z bardziej znanych teorii agresji - teorię społecznego uczenia się. Autor uważa, że zachowania agresywne kształtują się u dzieci, kiedy one czują na to przyzwolenie ze strony swoich opiekunów. Przyzwolenie może mieć charakter bezpośredni lub pośredni. Charakter bezpośredni pojawia się w momencie, kiedy dziecko jest chwalone za zachowania agresywne (np. pochwała za wygraną szkolną bójkę). Natomiast przyzwolenie pośrednie jest związane z obserwacją. Wyciąganie wniosków przez dzieci na podstawie oglądanych filmów, w których bohaterowie rozwiązują swoje problemy poprzez przemoc i agresję. Dodatkowo autor na podstawie własnych badań stwierdził, że dzieci uczą się zachowań agresywnych na dwóch poziomach. Pierwszy z nich to poznanie nowych technik agresji, po drugie natomiast dziecko uczy się reakcji otoczenia na agresję. Jeśli dziecko dostrzeże korzyść płynącą z zachowania agresywnego, to zapamięta, że agresja może być sposobem na rozwiązanie trudnej sytuacji.
Osoby zajmujące się problemem agresji wśród osób niepełnosprawnym intelektualnie, uważają, że zachowania agresywne powstają na podstawie teorii frustracja - agresja. Niespełnione potrzeby psychiczne i emocjonalne dziecka upośledzonego w domu rodzinnym mogą przyczynić się do kształtowania się poczucia lęku, co w następstwie może spowodować wystąpienie silnego napięcia emocjonalnego, na które dziecko może zareagować albo wycofaniem albo agresją.
Można również wyróżnić inne związki pomiędzy frustracją i agresją. Frustracja może stwarzać jedynie gotowość do zachowań agresywnych, ale nie jest to warunek wystarczający do jej podjęcia. Zachowanie agresywne wystąpi w momencie, kiedy pojawi się „bodziec wyzwalający”, może to być przykre czy bolesne doświadczenie lub czynnik stanowiący pozytywne wzmocnienie na zachowania agresywne. Zgodnie z tą teorią obok emocji, które są regulatorem agresji, występują także procesy orientacyjno - poznawcze, ponieważ interakcja elementu emocjonalno - motywacyjnego z nastawieniami poznawczymi, sprawiającymi, że konkretne sytuacje przyjmują wartości sygnalizacyjne, może dać w efekcie uruchomienie agresywnej aktywności.
Kolejna teoria to teoria modelowania, której przedstawicielem jest U. Bronfenbrennern. Zgodnie z tą teorią zachowania agresywne u dzieci i młodzieży są w dużym stopniu efektem naśladownictwa, często modelem jest rodzic, inne osoby dorosłe, a także bohaterowie filmów, opracowań literackich, zespołów muzycznych czy gier komputerowych. Uruchamiany mechanizm identyfikacji z modelem stwarza warunki przyjmowania zachowań, które dzieci i młodzież w różnych sytuacjach ujawniają. Jeśli uwzględnimy do tego nadmierną sugestywność, wtedy możemy przyjąć, że „agresja naśladowcza” może w znacznym stopniu odnosić się do nich.
2.2. Rodzinne uwarunkowania agresji i przemocy
W ostatnich latach coraz większą uwagę w życiu społecznym, zwraca się na zjawisko przemocy w rodzinie, ponieważ właśnie tam po raz pierwszy dziecko spotyka się z nią, czerpiąc już od najmłodszych lat swego życia złe wzorce wychowania. Skutki przemocy wobec dzieci są bardzo poważne. Oprócz uszkodzeń ciała, a Nawe w skrajnych przypadkach śmierci powoduje ona długotrwałe, nawet trwające całe życie, zaburzenia emocjonalne. Ofiary przemocy w dzieciństwie tracą, często na całe życie, zdolność kochania oraz zaufania do innych ludzi. Dzieci żyjące w środowisku przepełnionym przemocą cierpią z powodu strachu oraz poczucia winy. Często są rozdarte emocjonalnie - jednocześnie kochają i nienawidzą oprawcy. W wielu przypadkach czują się odpowiedzialne za przemoc i obwiniają się, że nie potrafią obronić przed nią matki czy rodzeństwa. Tak więc nie dla wszystkich dzieci rodzinny dom jest miejscem pełnym ciepła, miłości i bezpieczeństwa, gdzie są zaspakajane ich potrzeby. Wręcz przeciwnie jest miejscem okrutnej krzywdy wyrządzonej przez tych, których najbardziej kochają - przez własnych rodziców.
Dzieci wychowywane w domach, gdzie stosowana jest przemoc uczą się:
Przemoc jest najlepszym sposobem rozwiązywania konfliktów,
Życie w atmosferze strachu i poniżania jest normalne,
Ukochana osoba może zadawać ból,
Kobiety i dzieci zasługują, aby siłą je przywoływać do porządku.
Dzieci wychowywane w takich warunkach często rzutują swoje dzieciństwo na życie dorosłe. Kiedy jako dziecko były ofiarami przemocy w rodzinie często w przyszłości stają oprawcami.
Oprócz doświadczonej przemocy w domu rodzinnym na zjawisko agresji wśród dzieci i młodzieży może wpływać zła sytuacja materialna rodziny. Zła sytuacja finansowa rodziny powoduje, że nie wszystkie potrzeby dziecka mogą zostać zaspokojone. W takim wypadku u dziecka pojawia się poczucie frustracji, zwłaszcza kiedy w życiu codziennym np. w szkole spotyka się z tego względu z odtrąceniem przez rówieśników. Dzieci źle ubrane, niedożywione, nie posiadające atrybutów współczesnej rzeczywistości (telefon komórkowy, markowe ubrania) nie są akceptowane w grupie rówieśniczej. W takich przypadkach rodzi się w dziecku złość i agresja, która często jest skierowana na otaczający go świat. Dziecko próbuje ją rozładować stosując przemoc wobec rówieśników, zwłaszcza tym którym w domu rodzinnym niczego nie brakuje. Również mogą pojawić się drobne przestępstwa (np. kradzieże) w celu zrekompensowania sobie tego, czego dziecko nie może mieć przez zła sytuację materialną w domu rodzinnym.
2.3. Przemoc w mediach - odzwierciedlenie rzeczywistości
We współczesnym świecie człowiek na co dzień spotyka się z duża dawką informacji przekazywanych przez powszechne mass media. Nieodzownym elementem każdego dnia stało się korzystanie z telewizji czy Internetu. Niestety co za tym idzie człowiek coraz częściej ma styczność z takimi zjawiskami jak przemoc czy agresja.
Przekazywany przez mass media obraz świata oraz człowieka ma głęboki wpływ na zachowanie i postawy dzieci oraz młodzieży. Sceny przesycone agresją oraz przemocą stanowią trwały komponent wielu filmów i to nawet dla młodszych widzów. Według przeprowadzonych badań obliczono, że amerykańskie dzieci kończące szkołę podstawową oglądało w telewizji 100 tysięcy scen przemocy.
Oprócz telewizji czy Internetu należy także zwrócić uwagę na problem gier komputerowych (o czym więcej napisałem w kolejnym podrozdziale). W obecnej dobie informatyzacji dzieci coraz częściej spędzają swój czas wolny przy komputerze i grając w różnego rodzaju gry komputerowe, które są bardzo brutalne i krwawe.
Akty przemocy pokazywane przez telewizję mogą różnie wpływać na odbiorcę tych treści. Dla jednych mogą one być odrażające i moralnie negatywne, dla innych pełnić funkcję wyzwalające stany lękowe, a niektóre osoby mogą je stosować w zachowaniu własnym.
Liczne badania mające na celu zbadanie wpływu przemocy pokazywanej przez telewizję, a której odbiorcą są dzieci dają jednoznaczne wyniki. Dzieci, które często oglądają akty przemocy i agresji są znacznie bardziej agresywne od dzieci, które oglądają je rzadziej. Sceny przemocy nie tylko wpływają na ich zachowanie, ale także na wyznawane wartości i poglądy.
Badanie wskazują na, że istnieje zależność pomiędzy odbiorcami treści wypełnionych przemocą i agresją, a tendencją do zachowań agresywnych. Wskazują również, że dzieci naśladują zachowania agresywne widziane na ekranie oraz charakteryzują się mniejszą wrażliwością na przemoc, a równocześnie bardziej obawiają się świata rzeczywistego. Dzieci, które oglądają sceny przemocy przekazywane przez telewizję są bardziej podatne na to, że będą ją stosowały również w swoim życiu, również tym dorosłym.
Można by się także pokusić o stwierdzenie, że coraz częściej to mass media wpływają na proces wychowawczy dzieci i młodzieży. Kształtują osobowość młodszych widzów przez przedstawienie wyimaginowanej rzeczywistości, na którą są bardzo podatne dzieci oraz młodzież.
W filmach dla dzieci mężczyźni na ogół pokazywani są w roli szefów, triumfujących nad kimś złym. Rzadko w takich filmach główną rolę gra dziewczynka czy kobieta, z reguły chłopcy nie lubią takich filmów. Motto, które często także jest przekazywane przez telewizję jest takie, że bogactwo jest kluczem do szczęścia - jednak rzadko w filmie pokazane jest, jak zdobyć takie bogactwo.
Można stwierdzić, że w istocie telewizja kradnie młodszemu pokoleniu czas, potrzebny na poznanie świata. Może dostarczyć rozrywki, może poinformować, nie może być jednak dobrym instrumentem socjalizacji.
Do tego rodzice rzadko ingerują świadomie w oglądanie telewizji a szkoła zachowuje się tak, jakby nie istniała. Dzieci muszą więc liczyć tylko na siebie w nadawaniu sensu temu, co oferuje telewizja.
2.4. Oddziaływanie gier komputerowych na powstawanie zachowań agresywnych
Gry komputerowe są stosunkowo nowym zjawiskiem społeczno - kulturowym. Pierwsze z nich pojawiały się w Polsce na przełomie lat 80 i 90. Obecnie stają się one bardzo popularne wśród dzieci i młodzieży i stanowią dla nich atrakcyjną formę spędzania wolnego czasu.
W obecnych czasach prawie wszystkie dzieci mają dostęp do gier komputerowych. Większe zainteresowanie pojawia się u chłopców niż u dziewcząt i to właśnie chłopcy w młodszym wieku w stosunku do dziewcząt interesują się grami komputerowymi i spędzają przy nich więcej czasu. Według przeprowadzonych badań dziewczęta spędzają czas przy grach komputerowych średnio ok. 5,5 godziny tygodniowo, chłopcy natomiast ok. 13 godzin. Istnieją również różnice w preferowanych gatunkach gier komputerowych - dziewczęta częściej sięgają po gry z gatunku edukacyjnych, zręcznościowych i przygodowych, chłopcy natomiast preferują bijatyki, strzelaniny oraz gry sportowe.
Wiele czynników wpływa na oddziaływanie gier komputerowych na graczy. Czynniki nadrzędne to treści gier oraz czas przy nich spędzany. Wpływ także mają takie cechy graczy jak: wiek, temperament, osobowość, jakość więzi w środowisku rodzinnym oraz rówieśniczym. Tak więc różne osoby mogą w różnym stopniu ulegać wpływowi gier komputerowych.
Wśród dostępnych gier komputerowych na rynku dominują tytuły charakteryzujące się duża dawką brutalności oraz okrucieństwa. Formy stosowanej przemocy w grach przybierają różne formy, mniej lub bardziej drastyczne, o różnym stopniu realizmu. Do najbardziej brutalnych gier z gatunku strzelanin i bijatyk gracze wyróżnili: Doom, Blood, Mortal Kombat, Postal. Jedynym celem w tego rodzaju grach komputerowych jest niszczenie, zabijanie lub okaleczanie przeciwnika. Gracze mają do wyboru różnego rodzaju dostępne środki (broń palna, broń biła, noże, piły, itp.). realizm gry dokładnie odzwierciedla przeciwników oraz akty przemocy dokonywane na nich (duża ilość krwi, ciała przeciwników, szczątki, itp.).
W grach komputerowych bardzo ważną część stanowi także oprawa dźwiękowa, która potęguje przeżywane przez graczy emocje, ponieważ wpływają znaczenie na przedstawione w grze realizm.
Wzrastająca popularność gier komputerowych, czas im poświęcony oraz nasycenie brutalnością nie pozostaje bez wpływu na psychikę dziecka.
Przeprowadzone badania wskazują na związek pomiędzy grami o dużym nasyceniu brutalnością i okrucieństwem, a wzrastającą agresywnością wśród graczy. Po zakończeniu gry zaobserwowano wśród graczy większą impulsywność w działaniu, przypisywanie innym wrogich intencji, nastawienie na podporządkowanie sobie innych, większą koncentrację na sobie i swoich potrzebach oraz osłabienie zdolności empatycznych i zachowań prospołecznych.
Zdaniem psychologów oddziaływanie gier komputerowych jest o wiele silniejsze niż oddziaływanie przemocy oglądanie w telewizji. Wpływa na to przede wszystkim interaktywna forma gier oraz innych silnych mechanizmów, które nie występują podczas oglądania telewizji. Wśród nich można wymienić:
Aktywne uczestnictwo w grze komputerowej (gracz nie tylko ogląda przemoc, ale sam jej dokonuje),
Silna koncentracje na grze (gracz całkowicie jest pochłonięty światem wirtualny, co może wpływać na zacieranie granic pomiędzy fikcją a rzeczywistością),
Kojarzenie przemocy z nagrodą (przemoc w grze pozwala osiągnąć sukces, daje poczucie mocy i zwycięstwa, zabijanie jest nieodzowną częścią rozgrywki, pozwala na ukończenie kolejnych etapów),
Brak konsekwencji wirtualnych czynów w realnym świecie (przez stosowanie przemocy nie grozi utrata wolności),
Oprócz wspomnianej już przemocy gry komputerowe zawierają również inne elementy, które mogą wpłynąć negatywnie na prawidłowy rozwój dzieci. Wśród takich elementów można wyróżnić akty erotyczne oraz pornografia. Zazwyczaj są one urozmaiceniem rozgrywki, jednak są też na rynku dostępne gry erotyczne, które mogą np. polegać na rozwijaniu biznesu pornograficznego.
Pośród takich elementów warto również wspomnieć o elementach satanistycznych, np. pentagram lub odwrócony krzyż. Dzieci zaczynają w ten sposób się z nią oswajać, a nawet posługiwać się nią w codziennym życiu.
Długotrwałe spędzanie czasu przy grach komputerowych może skutkować uzależnieniem. Często jest to niedostrzegane przez rodziców, którzy nie są świadomi tego, w co ich dziecko gra. Podczas próby oderwania dziecka od komputera pojawiają się niekontrolowane wybuchy złości, rodzice tracą kontakt z dzieckiem, a dziecko traci kontakt z rzeczywistości.
Atrakcyjność wirtualnego świata może być szczególnie pociągająca dla osób sfrustrowanych, o niskiej samoocenie, oraz dla tych, które nie mają dobrych relacji z rodzicami. Gry komputerowe pozwalają im doświadczyć poczucia władzy, siły, wpływu na losy innych, wirtualny świat pozwala zrealizować marzenia. Jest to dla nich idealny świat ucieczki przed trudną rzeczywistością.
Wielogodzinne spędzanie czasu przy komputerze wpływa także na rozwój fizyczny. Dzieci spędzający w ten sposób czas wolny utrwalają siedzący tryb życia, często nie mając alternatywnych metod spędzania wolnego czasu. W konsekwencji może to prowadzić do nadwagi, dolegliwości reumatologicznych, odrętwieniem palców i dłoni, bólu ścięgien, podwyższonym ciśnieniem krwi, drżeniem rąk, zaniku mięśnia pasa biodrowego i kręgosłupa, wad postawy, skrzywienia kręgosłupa, wad wzroku.
17