PROTEROZOIK (2600 mln-570 mln lat temu)
PROCESY GEOLOGICZNE
Powiększyły się bloki kontynentalne, na skutek następujących po sobie faz górotwórczych i okresów sedymentacji, w których wypiętrzone górotwory ulegały niszczeniu; początkowo utworzyły się kratony stanowiące zalążek przyszłych kontynentów, w proterozoiku górnym nastąpiło połączenie się istniejących wówczas bloków w jeden wielki superkontynent Pangeę,; przez całą erę trwał proces formowania się atmosfery.
ŚWIAT ROŚLINNY
Bakterie, prymitywne grzyby, glony oraz sinice tworzące stromatolity.
ŚWIAT ZWIERZĘCY
Bardzo prymitywne organizmy morskie - jamochłony, pieścienice, stawonogi i formy podobne do koralowców, znane głównie ze skał osadowych pd. Australii, a także pd. Afryki, pn. i wsch. Europy.
PALEOZOIK (570 mln-230 mln lat temu)
W erze tej wystąpiły dwie wielkie orogenezy: orogeneza kaledońska i orogeneza hercyńska, z którymi był związany silny magnetyzm. Na półkuli południowej pod koniec ery wystąpiło wielkie zlodowacenie. Osady paleozoiku to głównie skały okruchowe (piaskowce, szarogłazy, łupki ilaste, krzemionkowe i in.), także wapienie organogeniczne (np. koralowe), sole, gipsy, węgiel kamienny.
Świat roślinny uległ w ciągu paleozoiku znacznej ewolucji, od pierwotnych glonów do wysoko uorganizowanych roślin lądowych. Główne etapy ewolucji to pojawienie się psylofitów (w sylurze) i innych pierwotnych roślin naczyniowych, następnie wyższych paprotników i pierwotnych roślin nasiennych, a w końcu - obecnie istniejących klas roślin nagonasiennych. Olbrzymia produkcja masy roślinnej w karbonie i permie doprowadziła do utworzenia się węgla kamiennego.
Faunę paleozoiku tworzyły wszystkie znane obecnie typy zwierząt, żyły ponadto archeocjaty i trylobity, szczyt rozwoju osiągnęły ramienionogi, w ordowiku i sylurze - łodziki. W dewonie pojawiły się amonity (goniatyty), z paleozoiku znane są pierwsze szczątki bezszczękowców (ordowik), płazów (dewon) i gadów (karbon). Skałotwórcze były głównie koralowce czteropromienne.
- KAMBR (570 mln-500 mln lat temu)
PG Lądy powstałe po rozpadzie Pangei znajdowały się między zwrotnikami i rozdzielone były głębokimi oceanami, a w wielu rejonach pokrywały je płytkie, epikontynentalne morza; największym lądem była Gondwana, którą otaczały dwa wielkie oceany - paleopacyfik i Paleotetyda, Między blokami ęuropy i Ameryki Pn. znajdował się Ocean lapetus.
ŚR Prymitywne bakterie, sinice, glony (m.in. Collenia) i grzyby żyły wyłącznie w środowisku morskim.
ŚZ Silna radiacja zwierząt; wykształciły się wszysykie żyjące obecnie typy zwierząt; fauną najbardziej charakterystyczną były archeocjaty (żyjące wyłącznie w kambrze dolnym i środkowym) oraz trylobity.
- ORDOWIK (500 mln-435 mln lat temu)
PG Gondwana stosunkowo szybko zbliżała się do bieguna pd., a po jego osiągnięciu na obszarze dzisiejszej Sahary pojawiły się lądolody; w ordowiku dolnym miała miejsce duża transgresja morska; w ordowiku górnym zamykanie się Oceanu lapetus między Europą i Ameryką Pn. spowodowało ruchy górotwórcze fazy takońskiej, podczas którycz zostały wypiętrzone Góry Skandynawskie i pn. część Appalachów.
ŚR Bujny rozwój flory, zwłaszcza sinic, zielenic i krasnorostów; duże znaczenie skałotwórcze miały też glony tworzące stromatolity.
ŚZ Najliczniej reprezentowane były trylobity, graptolity, głowonogi (łodziki), ramienionogi, szkarłupnie; ważną rolę skałotwórczą odegrały też korale czteropromienne, liliowce oraz gąbki; pojawiły się pierwsze kręgowce - bezszczękowce.
- SYLUR (435 mln-395 mln lat temu)
PG Dobiegł końca proces zamykania się Oceanu lapetus, powstał jeden ląd - Euroameryka, który od znajdującej się na biegunie pd. Gondwany oddzielała Paleotetyda; następstwem tego było ostateczne wydźwignięcie się Appalachów, Gór Skandynawskich i gór Spitsbergenu; w tym czasie wypiętrzyły się również kaledonidy środkowej Azji (np. Sajany); na obszarach dzisiejszej Afryki nastąpił rozwój lądolodów; w sylurze dolnym miała miejsce wielka transgresja, którą dopiero na przełomie syluru i dewonu zakończyły ruchy górotwórcze.
ŚR Przez cały okres środowiskiem życia roślin były zbiorniki wodne, dopiero w końcu syluru górnego środowisko lądowe opanowały prymitywne rośliny - ryniofity.
ŚZ Szybka ewolucja fauny; dominującymi grupami były: otwornice, gąbki, trylobity, mszywioły, małże, staroraki, grapolity, konodonty; z kręgowców znane były bezszczękowce, a w sylurze dolnym pojawiły się żyjące zarówno w morzach, jak i w zbiornikach słodkowodnych ryby - szczękowce.
- DEWON (395 mln-345 mln lat temu)
PG Zwężeniu uległa Paleotetyda, w wyniku zbliżenia się do siebie dwóch bloków kontynentalnych - Euroameryki i Gondwany; do Euroameryki przybliżył się także trzeci wielki blok lądowy - Syberia, oddzielony Oceanem Uralskim; w wielu miejscach znajdowały się płytkie morza, w obrębie Gondwany (obszar dzisiejszej Afryki Środkowej i Południowej) miało miejsce kolejne zlodowacenie.
ŚR Dalszy rozwój roślin lądowych; wśród ryniofitów, które wymarły w dolnym dewonie, występowały m.in.: rynia, hornea i aglaofiton; pojawiły się pierwsze rośliny widłakowe (m.in. drepanofiskus) i skrzypowe (hienia, kalamofiton), atakże prymitywne rośliny nagonasienne - paprocie nasienne; w morzach dominowały glony.
ŚZ W morzacg znaczącą rolę odgrywały otwornice, koralowce, ramienionogi i błowonogi; ważną grupę stanowiły również trylobity i konodonty; silna radiacja kręgowców; powszechnie występowały szczękowce; pojawiły się ryby dwudyszne i trzonopłetwe; pod koniec okresu po raz pierwszy zwierzęta - meandrowce - opanowały środowisko lądowe.
- KARBON (345 mln-280 mln lat temu)
PG Zbliżanie się do siebie bloków lądowych Euroameryki i Gondwany zakończyła faza silnych ruchów górotwórczych, która spowodowała powstanie wielkiego lądu i regresję morza; wypiętrzyły się wtedy m.in. Góry Kantabryjskie, Góry Iberyjskie, Sudety i Rudawy; w karbonie górnym w wielu rejonach nagromadziły się osady zawierające szczątki organiczne, które utworzyły pokłady węgla; przerwanie tego procesu pod koniec karbonu związane było z kolejnymi fazami górotwórczymi; na leżących w strefie okołobiegunowej obszarach Gondwany rozwinęły się potężne czasze lądolodów.
ŚR Bujny rozwój flory lądowej, mającej duże znaczenie w powstawaniu złóż węgla; dominowały ogromnych rozmiarów (20-40 m) widłaki i skrzypy; liczne były paprocie zarodnikowe i nagonasienne; z nagonasiennych pojawiły się szpilkowe i kordaity; wśród grzybów występowały już workowce i glonowce.
ŚZ W morzach najliczniej reprezentowane były koralowce czteropromienne, otwornice i ramienionogi szeroko rozpowszechniły się głowonogi (goniatyty, łodzikowate), pojawiły się pierwsze belemnity; w karbonie dolnym wymarły graptolity; na obszarach lądowych dominowały płazy; w karbonie górnym pojawiły się pierwsze gady pochodzące od należących do płazów antrakozaurów.
- PERM (280 mln-230 mln lat temu)
PG Zamknięcie się Oceanu Uralskiego między powstałym w karbonie lądem a Syberią spowodowało uformowanie się po raz drugi wielkiego superkontynentu Pangei; Pangea rozciągała się między biegunami i stanowiła zwarty ląd, w który tylko w strefie równikowej wcinała się zatoka Oceanu Tetydy; w permie dolnym trwały procesy niszczenia gór wypiętrzonych podczas fałdowań; w permie górnym na niektórych obszarach utworzyły się płytkie, epikontynentalne morza; zmiany rozkładów lądów, a przy tym cyrkulacji wód oceanicznych, były przyczyną zmiany klimatu z wilgotnego na bardziej suchy.
ŚR Zmiany klimatyczne wywołały ogromne zmiany roślinności; straciły znaczenie i wymarły odgrywające dużą rolę w karbonie wilgociolubne paprocie, drzewiaste skrzypy i widłaki; wymarły także kordaity; dominującą rolę zaczęły odgrywać rośliny nagonasienne - iglaste i sagowce; pojawiły się pierwsze miłorzębowe (m.in. Trichopitis).
ŚZ Szczytowy rozwój osiągnęły kotylozaury i gady ssakokształtne; na początku permu wyodrębniła się grupa gadów ssakokształtnych; w morzach ważną rolę odgrywały ramienionogi, otwornice i głowonogi (głównie goniatyty); w końcu okresu wiele grup zwierząt wymarło, wśród nich: korale czteropromienne, trylobity i niktóre grupy ramienionogów.
MEZOZOIK (230 mln-65 mln lat temu)
Była erą stosunkowo małego nasilenia ruchów górotwórczych; na przełomie triasu i jury oraz u schyłku jury miało miejsce (w Europie niezbyt silne) fałdowania kimeryjskie, w kredzie - kilka bardziej intensywnych faz orogenezy alpejskiej, w jurze i kredzie - wielkie transgresje morskie, zaznaczające się na całym świecie. W osadach mezozoicznych dominują głównie skały wapienne, głównie wapienie organogeniczne i oolitowe.
W mezozoiku panowały na lądzie rośliny nagozalążkowe (głównie iglaste, miłorzębowe i sagowce), przy znacznym udziale paproci cienkozarodniowych, w połowie kredy ilościową przewagę zyskały rośliny okrytozalążkowe (gł. dwuliścienne). W morzach rozwinęły się krasnorosty, a w wodach słodkich - ramienice.
W morzu nastąpił bujny rozwój kręgowców, wśród których dominowały gady (stąd mezozoik nazywany jest często erą gadów), opanowując wszystkie środowiska: na lądzie - dinozaury, w morzach - ichtiozaury i plezjozaury, w powietrzu - pterozaury. W triasie z gadów ssakokształtnych (teromorfy) wyodrębniły się pierwsze ssaki, w jurze pojawił się pierwszy ptak - archeopteryks. Z bezkręgowców w dalszym ciągu panowały amonity i belemnity, które z końcem mezozoiku wymarły podobnie jak większość gadów.
- TRIAS (230 mln-195 mln lat temu)
PG Zaczął ulegać rozpadowi, uformowany w permie superkontynent Pangei, co zaznaczyło się powstaniem kilku stref ryftowych; zapoczątkowało to proces powstawania oceanów 0 Atlantyckiego i Indyjskiego, a jednocześnie zamykania zbiornika OceanU Tetydy; silne procesy wulkaniczne doprowadziły do powstania wielkich pokryw bazaltowych (trapów).
ŚR Dominowały rośliny nagonasienne - paprocie nasienne, drzewa ignaste, sagowce oraz benetyty, które pojawiły się w triasie środkowym, mniejszą rolę odgrywały paprocie zarodnikowe, skrzypy i widłaki; w morzu duże znaczenie miały glony, szczególnie zielenice z rodziny Dasycladaceae.
ŚZ W morzach pojawiły się koralowce sześciopromienne; rozpowszechnione były głowonogi (amonity, ceratyty), ramienionogi (terebratule), szkarłupnie (liliowce i jeżowce), a także ryby; na lądzie szybki rozwój gadów ssakokształtnych; pojawiły się pierwsze dinozaury - tekodonty; z końcem triasu wymarły labiryntodonty i kotylozaury.
- JURA (195 mln-140 mln lat temu)
PG Dalszy rozpad superkontynentu Pangei; w znacznym stopniu otworzyła się Pn. część Oceanu Atlantyckiego; od Afryki odzielił się blok australijsko-antarktyczny; odrywające się od brzegu Gondwany pojedyncze, niewielkie bloki lądowe wędrowały przez Ocean Tetydy i zderzając się z południowymi brzegami Laurazji powodowały wypiętrzanie się pasm górskich; silne ruchy górotwórcze miały też miejsce w zachodniej częsci Ameryki, powodując wypiętrzenie się Kordylierów.
ŚR Panowanie roślin nagonasiennych; duże rozprzestrzenienie się benedytów, bujny rozkwit sagowców, iglastych, a także paproci nasiennych, które z końcem okresu wymarły; wśród paprotników duże znaczenie paproci cienkozarodnikowych; w morzach dominacja glonów; pojawiły się okrzemki.
ŚZ W morzach największe znaczenie miały otwornice, gąbki, koralowce, mięczaki, ramienionogi (rynchonelle, terebratule) i szkarłupnie (liliowce i jeżowce), a z kręgowców ryby; rozwój amonitów i belemnitów; rozkwit gadów, które zajęły wszystkie nisze ekologiczne; w morzach dominowały plezjozaury i ichtiozaury, na lądzie dinozaury, w powietrzu pterodaktyle; w jurze górnej pojawiły się ptaki.
- KREDA (140 mln-65 mln lat temu)
PG Trwał proces otwierania się oceanów Atlatyckiego i Indyjskiego; rozdzielenie się Ameryki Pd. i Afryki spowodowało otwarcie się pd. części Oceanu Atlantyckiego, a subkontynent indyjski, który przesunął się ku północy powodował zawężanie się Oceanu Tetydy; jednocześnie coraz bardziej otwierał się Ocean Indyjski; z końcem kredy dolnej rozpoczął się największy znany dotychczas zalew morski, który swoje maksimum osiągnął w kredzie górnej.
ŚR Silne zmiany roślinności; panujące w kredzie dolnej rośliny nagonasienne w kredzie górnej zostały zdominowane przez rośliny okrytonasienne, które po raz piewszy pojawiły się z początkiem kredy; znaczenie straciły sagowce, paprocie i miłorzębowe; w gdolnej kredzie wymarły benetyty.
ŚZ Panowanie gadów; znane są zarówno roślinożerne (np. Iguanodon), jak i drapieżne (Tyrannosaurus); powietrze opanowały gady z rodzaju Pteranodon, a także liczne już ptaki; w kredzie górnej pojawiły się ssaki łożyskowe; w morzach duże znaczenie miały otwornice, małże i głowonogi (belemnity i amonity); z końcem okresu wymarła przeważająca część gadów (dinozaury), a także amonity i belemnity.
KENOZOIK (65 mln lat-dziś)
Najbardziej znamienne cechy tej ery: największe nasilenie orogenezy alpejskiej (trzeciorzęd), oraz wielkie zlodowacenie obejmujące olbrzymie obszary kuli ziemskiej (czwartorzęd).
Osady kenozoiku to m.in. flisz, wapienie numulitowe i serpulowe, piaskowce, iłowce, węgiel brunatny, złoża siarki, soli kamiennej, gipsu, osady lodowcowe. Roślinność, podobna już do współczesnej, przeszła w ciągu kenozoiku (w związku ze zmianami warunków zewnętrznych) liczne przeobrażenia; doprowadziły one do wytworzenia się istniejących obecnie rodzajów i gatunków roślin, jak również do powstania obecnych zbiorowisk roślinnych oraz obszarów i państw florystycznych. Intensywny rozwój ssaków, które opanowały całkowicie środowisko lądowe, oraz ptaków.
Pod koniec trzeciorzędu ok. 90% fauny przypominało formy współczesne; w czwartorzędzie w epoce lodowcowej występowały formy dla niej typowe, jak mamut, nosorożec, jednak najważniejszym faktem było pojawienie się człowieka.
Po ustąpieniu zlodowaceń ukształtowała się fauna współczesna.
TRZECIORZĘD (65 mln-1,8 mln lat temu)
Trzeciorzęd jest okresem wielkiego nasilenia orogenezy alpejskiej, typowymi utworami trzeciorzędu są skały piaszczysto-ilaste, wapienie, gipsy, sól kamienna i sole potasowe, węgiel brunatny i siarka.
W trzeciorzędzie nastąpił bujny rozwój ssaków, a ptaki już w dolnym trzeciorzędzie osiągnęły zróżnicowanie podobne do dzisiejszego; w morzach maksymalny rozwój osiągnęły mumulity (z ich osadów powstały wapienie mumulitowe), liczne były małże, ślimaki i koralowce rafotwórcze; świat ryb był podobny do współczesnego, tak jak na lądzie świat owadów. W trzeciorzędzie przeważały rośliny okrytozalążkowe (jak w górnej kredzie).
W trzeciorzędzie starszym (paleogenie), występowały gatunki przeważnie obecnie wymarłe; w trzeciorzędzie młodszym (neogenie) znaczny był udział gatunków obecnie żyjących; w paleogenie roślinność Europy była wybitnie podzwrotnikowa (z palmami), w neogenie podzwrotnikowo-umiarkowana; w trzeciorzędzie (w Polsce głównie w miocenie) powstały wielkie złoża węgla brunatnego, utworzone ze szczątków roślinnych torfowisk.
- PALEOGEN (65 mln-22,5 mln lat temu)
PG Rozszerzały się oceany Atlantycki i Indyjski, zmniejszały Ocean Tetydy i Spokojny; subkontynent indyjski zderzył się z Azją, a Australia oderwała się od Antarktydy; zbliżenie się lądów Afryki i Europy spowodowało wypiętrzenie łańcuchów górskich, wskutek ruchów górotwórczych; rozczłonkowanie lądów wpłynęło na aktywniejszą cyrkulację wód oceanicznych czego efektem było ochłodzenie się klimatu; na Antarktydzie rozwinęła się pokrywa lodowa.
ŚR Szybki rozwój roślin okrytonasiennych; szczytowy rozwój zielenic z rodziny Dasycladaceae.
ŚZ W morzach szeroko rozpowszechnione były otwornice (numulity), koralowce, mięczaki (ślimaki i małże), a ze szkarłupni - jeżowce i liliowce; w środowisku lądowym bardzo szybka radiacja ssaków (koniowate, trąbowce, naczelne) które zajmowały nisze ekologiczne po wymarłych gadach.
- NEOGEN (22,5 mln-1.8 mln lat temu)
PG Ostateczne zamknięcie Oceanu Tetydy; dalsze zbliżanie się Afryki i Europy spowodowało wydźwignięcie się wielu łańcuchów górskich (Kaukazu, Alp, Pirenejów, Gór Betyckich, Atlasu); od Afryki oddzielił się blok Arabii; nastąpiło połączenie obu Ameryk; zbliżony do dzisiejszego (lub niewiele cieplejszy) klimat z końcem okresu uległ wyraźnemu ochłodzeniu będącemu zapowiedzią zbliżającej się epoki lodowcowej.
ŚR Powszechne panowanie roślin okrytonasiennych; wyodrębnienie się wielkich zbiorowisk roślinnych, tzw. geoflor trzeciorzędowych.
ŚZ Szybka radiacja adaptatywna wśród ssaków łożyskowych, które opanowały wszystkie nisze ekologiczne i prawie wszędzie (poza Australią) całkowicie wyparły stekowce; ewolucja ssaków drapieżnych; pojawiły siępierwsze małpy człekokształtne.
CZWARTORZĘD (1,8 mln lat-dziś)
W plejstocenie klimat uległ wielokrotnym wahaniom, 6 wielkich fal ochłodzeń i ociepleń objęło glob ziemski. W okresie 4 ostatnich ochłodzeń w strefie umiarkowanej rozwinęły się wielkie zlodowacenia kontynentalne (północna i środkowa Europa, zachodnia Syberia, Ameryka Północna, Grenlandia; na półkuli południowej - m.in. Ziemia Ognista, Tasmania, Argentyna). W strefie międzyzwrotnikowej równocześnie ze zlodowaceniem występowały okresy wzmożonych opadów.
Osady czwartorzędu to głównie: gliny zwałowe, piaski, żwiry, iły wstęgowe, pokrywają one ok. 80% powierzchni Polski. W czwartorzędzie ukształtowały się współczesne zarysy mórz i ich stref przybrzeżnych.
Świat roślinny czwartorzędu był podobny do obecnego, gatunków obcych współczesnej florze było w nim niewiele, istniały jedynie w starszym plejstocenie, głównie w okresach międzylodowcowych, gdy zamiast tundry glacjalnej, charakterystycznej dla okresów zlodowaceń, występowała bogata roślinność leśna, bagienna i wodna. Tundrę glacjalną cechowały karłowate wierzby, brzoza karłowata i polarna, dębik ośmiopłatkowy, zawciąg Iversena oraz wiele innych roślin wysokogórskich, północnych i stepowych.
W czwartorzędzie zaczął się kształtować ostatecznie dzisiejszy świat zwierzęcy. Zmiany klimatu spowodowały wyginięcie niektórych gatunków, np. nosorożca w Ameryce; znacznie zmniejszył się zasięg form ciepłolubnych, a pojawiły się zimnolubne, które z końcem plejstocenu bądź wyginęły (np. mamut, nosorożec włochaty), bądź utrzymały się na niewielkich areałach (np. renifer). Znacznie rozprzestrzeniły się gatunki strefy umiarkowanej (np. tur, żubr, jeleń); najważniejszym faktem było pojawienie się człowieka.
- PLEJSTOCEN (1,8 mln-0,01 mln lat)
PG Ukształtował się zbliżony do dzisiejszego rozkład lądów i oceanów; silne ochłodzenie klimatu; w połowie plejstocenu nastąpiło wielkie kontynentalne zlodowacenie; w związku z tym kilkakrotnie ulegał zmianom poziom oceanu światowego.
ŚR Zmiany w rozkładzie szaty roślinnej na świecie, związane ze zmianami klimatu i zlodowaceniami; przesuwały się strefy roślinne, np. kurczyły się wilgotne lasy równikowe, które ulegały rozdzieleniu na niewielkie wyspy-ostoje (tzw. refugia), następowały migracje całych flor; na niektórych obszarach znaczna ich część wymierała.
ŚZ Żyły wymarłe już dziś zwierzęta zasiedlające strefę tundrową wokół lądolodów (m.in. nosorożce włochate, mamuty, tygrysy szablozębne, hieny i niedźwiedzie jaskiniowe); pojawiły się formy ludzkie, m.in. neandertalczyk, a pod koniec epoki człowiek rozumny.
- HOLOCEN (0,01 mln lat-dziś)
PG Ukształtował się obecny rozkład lądów i mórz, po zmianach poziomu morza wywołanych zlodowaceniami; trwały fałdowania i ruchy wypiętrzające na obszarach młodych gór i w dzisiejszych strefach subdukcji; nastąpiły zmiany klimatu wywołane działalnością człowieka.
ŚR Szybki rozwój istniejących zbiorowisk roślinnych; zmiany w poszczególnych zbiorowiskach wywołane działalnością człowieka - wycinanie wilgotnych lasów równikowych, eksploatacja lasów strefy umiarkowanej, niszczenie roślinności stre suchych powodujące przesuwanie się granic pustyni; wskutek tych działań wymarły pojedyncze gatunki roślin.
ŚZ Świat opanował człowiek rozumny, który szeroko rozprzestrzenił się na wszystkie kontynenty; udomowienie kilkudziesięciu gatunków zwierząt (m.in. kury, świnie, krowy, psy); w związku z przemianami siedlisk życia zwierząt i nieracjonalną gospodarką człowieka wymierały liczne gatunki (m.in. tur, dodo, krowa morska).