SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII DLA KLASY I GIMNAZJUM

TEMAT: Przyczyny i przejawy kryzysu oraz upadku cesarstwa rzymskiego.

1. Cele lekcji:

a) Wiadomości:

uczeń pamięta:

• daty: 395 r., 476 r.

• postać: Teodozjusz Wielki

uczeń rozumie:

• pojęcia: barbarzyńca, kolon, wędrówki ludów, wandalizm, insygnia

• że o potędze i trwałości państwa decyduje nie tylko wielkość jego obszaru, ale również stabilny rozwój

• istotę ruchów migracyjnych i ich wpływ na upadek cesarstwa

b) Umiejętności:

uczeń potrafi:

• wyjaśnić przyczyny podziału Imperium

• wskazać na mapie granicę podziału cesarstwa na zachodnie i wschodnie, plemiona barbarzyńskie wkraczające w granice Rzymu oraz kierunki ich najazdów

• określić przyczyny gospodarcze, polityczne i społeczne, które doprowadziły do upadku cesarstwa

• wyjaśnić umowne znaczenie daty 476 r. jako cezury między starożytnością a średniowieczem.

Umiejętności ponadprzedmiotowe:

• efektywne współdziałanie w grupie

• przygotowanie do publicznych wystąpień

• korzystanie z różnych źródeł wiedzy

2. Metody i formy pracy:

• rozmowa nauczająca z elementami wykładu

• praca z podręcznikiem

• praca z tekstem źródłowym

• praca z mapą

• praca w grupach

3. Środki dydaktyczne:

• podręcznik

• teksty źródłowe przygotowane przez nauczyciela

• mapa ścienna

• tabelka

4. Przebieg lekcji:

a) Wprowadzenie

- Nauczyciel podaje temat zajęć i zapoznaje uczniów z głównymi celami lekcji.

- Nauczyciel wspólnie z uczniami, korzystając z mapy, powtarza wiadomości dotyczące rozwoju terytorialnego Rzymu. Następnie prosi uczniów o przypomnienie informacji dotyczących przemian ustrojowych oraz posiłkując się mapą ścienną wskazuje państwa i plemiona sąsiadujące z cesarstwem rzymskim.

- Nauczyciel dzieli uczniów na sześć grup oraz rozdaje instrukcje i niezbędne materiały.

b) Badanie i przekształcenie

W grupach uczniowie realizują zadania zawarte w instrukcjach. Każda z grup otrzymuje inny tekst źródłowy opisujący przejawy kryzysu i przyczyny upadku cesarstwa rzymskiego.

GRUPA I (załacznik nr 1)

GRUPA II (załacznik nr 2)

GRUPA III (załacznik nr 3)

GRUPA IV (załacznik nr 4)

GRUPA V (załacznik nr 5)

GRUPA VI (załacznik nr 6)

c) Prezentacja

Sprawozdawcy przedstawiają efekty pracy swoich grup. W trakcie prezentacji nalezy również wykorzystać mapę ścienną, by wskazać kierunki najazdów barbarzyńców oraz granicę podzialu cesarstwa w 395 r.

Nauczyciel proponuje zapisanie przyczyn i przejawów kryzysu cesarstwa rzymskiego z podziałem na czynniki polityczne, gospodarcze i społeczne w formie tabeli. (przykładowe wypełnienie tabeli - załącznik nr 7)

	Przyczyny kryzysu i upadku cesarstwa	Przejawy kryzysu
G O S P O D A R C Z E
S P O Ł E C Z N E
P O L I T Y C Z N E

d) Podsumowanie i refleksja

Na zakończenie lekcji nauczyciel podkreśla przełomowe znaczenie upadku Imperium Rzymskiego i umowne przyjęcie daty 476 r. jako końca starożytności i początku śreniowiecza.

Uczniowie mogą zaproponować własne pomysły, w jaki sposób można było uchronić cesarstwo przed upadkiem.

Załącznik nr 1

GRUPA I

„Zmierzch” Cesarstwa Rzymskiego był zjawiskiem wielopłaszczyznowym. Kryzys panujący szczególnie w III w. dotknął różnych dziedzin m.in: gospodarczej, społecznej jak i politycznej imperium.

Pytania pomocnicze:

1. Wskaż jakie były przyczyny i przejawy kryzysu cesarstwa rzymskiego?

2. Do jakiej grupy czynników byś je zaliczył(a)?

Załamanie w dziedzinie gospodarczej wiąże się z systemem niewolniczym niewolniczym. Praca niewolników była mniej wydajna, w dużym stopniu załamała inwencję techniczną, gdyż można im było powierzyć tylko prymitywne narzędzia bo bardziej precyzyjne ulegały zniszczeniu. Doprowadziła równieżz do powstania warstwy ludzi nie pracujacych i permanentnie niskiego spożycia, który był związany z tym, że środki materialne posiadała nieliczna grupa zamożnych. Jednakże w ciagu III w. w sposób bardzo wyraźny skurczyła się liczba niewolników. Minęły juz bowiem czasy podbojów, kiedy to na rynki trafiały falami masy niewolników, a elita Rzymu wchodziła w posiadanie olbrzymich finansowych środków, które można było inwestować w rolnictwo. Posługiwano się nimi dalej, jednak już znacznie radziej. Wielcy właściciele ziemscy II i III w. zmuszeni byli dzielic swoje dobra na działki, które wypuszczali w długotrwałe dzierżawy rolnikom, zwanymi kolonami.

Dioklecjan zdawał sobie sprawę, że gospodarka pieniężna i system podatkowy oparty na pieniądzu w związku z załamaniem się gospodarki piniężnej nie potrafią zaduśćuczynić rosnacym wydaykom państwa. Przestawił więc system podatkowy na tory gospodarki naturalnej, pobierając podayki w naturze. W całym państwie przeprowadzono szacunek gruntów i wymierzono podatek w zależności od liczby ludzi pracujących na danej jednostce. Im większa była liczba pracowników, tym podatek był wyższy, tak że mniejsze majatki chłopskie były bardziej obciążone aniżeli wielkie, ale zatrudniające mniejszą liczbę pracowników. System ten ruinował drobnych rolników, kolonów i wolnych chłopów, państwo bowiem sciągało z góry oznaczoną ilość produktów, nie licząc się z wysokoscią zbiorów, katastrofami naturalnymi, jak susza czy powódź. W tych warunkach chłopi, wśród nich zaś zwłaszcza kolonowie, zaczęli opuszczać ziemię i uciekając przed wyzyskiem tworzyli bandy rozbójników. By system podatkowy mógł spełniać swe zadanie kolonowie zostali przywiązani dziedzicznie do ziemi. Odtąd nie wolno było chłopu samowolnie opuszczać ziemi, z którą tylko mógł być sprzedany. Pozycja kolonów w ten sposób upodobniła się do położenia niewolników. System podatkowy nie ominął wolnych chłopów. Pozbawieni opieki wielkich włascicieli ziemskich szukali oparcia u możnych. Nie widząc dla siebie innej drogi ratunku, wolny chłop zrzekł się na rzecz pana swej ziemi, którą następnie otrzymywał od niego na zasadzie patronatu. Ten system opieki był dowodem osłabienia władzy państwowej, świadczyło o rozkładzie stosunków politycznych i dojrzewaniu nowego porządku feudalnego.

Józef Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1998.

Załacznik nr 2

GRUPA II

„Zmierzch” Cesarstwa Rzymskiego był zjawiskiem wielopłaszczyznowym. Kryzys panujący szczególnie w III w. dotknął różnych dziedzin m.in: gospodarczej, społecznej jak i politycznej imperium.

Pytania pomocnicze:

1. Wskaż jakie były przyczyny i przejawy kryzysu cesarstwa rzymskiego?

2. Do jakiej grupy czynników byś je zaliczył(a)?

Zjawisko pogarszania się pieniadza pojawiło się w cesarstwie w formie gospodarczej już w I w. n.e. Ludność obracała gorszą moneta jako pełnowartosciową. Wojny, dodatki dla wojska tak wycieńczały majątek cesarski, że Karakalla był zmuszony iciec się do fałszowania monet, dodając do srebra coraz większą część nieszlachetnego metalu. Operacje te przyniosły chwilową ulgę, jednak w efekcie powodowały ruinę gospodarczą, ogromną inflację, podkopywały zaufanie do państwa i wywoływały odwrót od pieniądza.

Niski postęp techniczny hamował nieubłaganie gospodarkę państwa. Zasadnicze zmiany w rolnictwie, które charakteryzował zanik średniej własności ziemskiej na rzecz wielkich posiadłości ziemskich, odbiły się ujemnie na sytuacji miast. Osłabienie gospodarki towarowo-pienięznej, samowystarczalność latyfuniów, powodowały zmniejszenie produkcji rzemieślniczej w wielu miastach. Rzemieslnicy na ogół wyrabiali swe produkty na swoje i okoliczne zapotrzebowanie. Zostawał niedosyt, że w odleglejszych miejscach też jest dobry rynek zbytu. Niestety niemożliwość wyprodukowania większej ilości i trudnośco z transportem towaru nie pozwalały rozwijac się gospodarce. W tych warunkach zaczęło podupadać rzemiosło, a rynek towarowy zaczął zamierać. Wielu członków warstw średnich deklasuje się, zwiększa się liczba biedoty miejskiej. Podobnie wyglądała, zwłaszcza w pewnych okresach III i IV w. sytuacja na morzach: rozpanoszenie się korsarstwa, morskie wyprawy Germanów, którzy palili i plądrowali miasta nadbrzeżne, przyczyniły się do podkopania handlu morskiego.

Kolejnym problemem państwa był wzrost nieużytków rolnych gdy ludność wiejska zaczęła nagminnie przenosić się do miasta. Było to niezadowalające zjawisko, ponieważ od ilosci uprawianej ziemi zależały wpływy podatkowe pobierane w naturze.

Józef Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1998.

Załacznik nr 3

GRUPA III

„Zmierzch” Cesarstwa Rzymskiego był zjawiskiem wielopłaszczyznowym. Kryzys panujący szczególnie w III w. dotknął różnych dziedzin m.in: gospodarczej, społecznej jak i politycznej imperium.

Pytania pomocnicze:

1. Wskaż jakie były przyczyny i przejawy kryzysu cesarstwa rzymskiego?

2. Do jakiej grupy czynników byś je zaliczył(a)?

Imperium rzymskie, które w II w. było silnie zaludnione, pcczęło przeżywać od III w. n.e. kryzys ludnosciowy. Wskazują na to środki podejmowane przez cesarzy rzymskich, którzy starali się, niestety bezskutecznie, przeciwdziałać temu zjawisku. Na ten stan rzeczy złożyły sie prawdopodobnie masowe epidemie, które dziesiatkowały ludność, poźniej zaś wpływ na to miały nieustające wojny i najazdy Persów i Germanów w głąb cesarstwa. Należy wskazać również, że arystokracja z czasów późnej republiki zdradzała skłonnośc do bezdzietnosci i celibatu. Można wobec tego uznać, że w skutek bezpotomnosci doszło do wymarcia najbardziej utalentowanych rodów i tym samym do pewnej degradacji społecznej.

Imperium Romanum, zmagające się z kwestiami zewnętrznymi i rozkładem wewnętrznym widziało w chrześcijaństwie jeszcze jednego wroga. Konsekwencją tej postawy były piętrzące się w III w. prześladowania chrześcijan, które trwały aż do rzadów Dioklecjana. W późniejszym czasie cesarstwo spodziewało się znaleźć w religii sojusznika, zostało jednak wciagnięte do sporów religijnych, a jego interwencje przyczyniły się tylko do zaostrzenia sytuacji.

Józef Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1998.

Załacznik nr 4

GRUPA IV

„Zmierzch” Cesarstwa Rzymskiego był zjawiskiem wielopłaszczyznowym. Kryzys panujący szczególnie w III w. dotknął różnych dziedzin m.in: gospodarczej, społecznej jak i politycznej imperium.

Pytania pomocnicze:

1. Wskaż jakie były przyczyny i przejawy kryzysu cesarstwa rzymskiego?

2. Do jakiej grupy czynników byś je zaliczył(a)?

Ułomność kierowania państwem wynikała z niedostatecznej struktury politycznej państwa rzymskiego przyczyniła się w znacznym stopniu do upadku Imperium Romanum. Od czasów wielkich podbojów zarysowała się tendencja do coraz większej koncentracji władzy w rękach nielicznej grupy ludzi - oligarchii arystokratycznej. Jednakże i ona nie potrafiła zapewnić ani porzadku, ani utrzymać wojska w ryzach, co doprowadziło do chaosu na co lekarstwem była bardziej lub mniej absolutna dyktatura.

Rok po roku pojawiali się uzurpatorzy, z reguły ambitni wodzowie, którzy przy poparciu dowodzonych przez siebie armii próbowali zawładnąć tronem i rozpętywali wojny domowe. W ciagu najgorszego półwiecza (235-284 r.) cesarzami obwoływano blisko pięćdziesiat osób, z których żadna nie zmarła spokojną śmiercią.

Użyteczne narzędzie polityczne jakim miała być armia zbuntowało się. Pozbawiona celu i chwały jaką przynosiły podboje, świadomym wyborem politycznym zepchnięta do obrony granic, w efekcie stała się bezrozumną, nieokiełznaną, wynosząca i odwołujacą cesarzy. Każda próba reformy, przywrócenia dyscypliny, kończyła się tragicznie dla pomysłodawcy. Politykę bezwzględnego podboju i romanizacji zastąpiła w perspektywie zabójcza polityka „oswajania” barbarzyńców, a co gorsza - zatrudniania w wojsku wojowników, najpierw z podbitych prowincji, a potem w ogóle spoza obszaru Imperium. Uzbrojeni przez Rzym, świadomi jego techniki wojennej i taktyki, stali się Germanie bezpośrednią przyczyną barbaryzacji i rozpadu Zachodniego Imperium.

W trudnych latach najazdów barbarzyńskich i wojen domowych zrozumiano, że władzę trzeba dzielić. Okazało się bowiem, że jeden człowiek nie moze rzadzić tak olbrzymim ni niespokojnym imperium. Nowo wybrany cesarz powoływał więc swoich współrzadców dla zwiększenia sprawnosci władzy tworzono nowe siedziby cesarskie. Drugą stolicą Rzymu stało się Bizancjum, rozbudowane i uprzywilejowane przez Konstantyna Wielkiego. Nowy podział administracyjny spowodował wzrost separatyzmu prowincjonalnego, a gdy u schyłku IV w. cesarz Teodozjusz Wielki na łożu śmierci oddał swe państwo dwóm synom podział ten okazał sie trwały. Podział Imperium na cesarstwo wschodnie i zachodnie było posunięciem, którew dużym stopniu osłabiło państwo, a ponieważ od tej pory (395 r.) obie części nie zostały już zespolone pod rzadami jednego władcy.

Józef Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1998.

Załacznik nr 5

GRUPA V

„Zmierzch” Cesarstwa Rzymskiego był zjawiskiem wielopłaszczyznowym. Kryzys panujący szczególnie w III w. dotknął różnych dziedzin m.in: gospodarczej, społecznej jak i politycznej imperium.

Pytania pomocnicze:

1. Wskaż jakie były przyczyny i przejawy kryzysu cesarstwa rzymskiego?

2. Do jakiej grupy czynników byś je zaliczył(a)?

Cesarstwo rzymskie miało godnego siebie przeciwnika tylko na Wschodzie, gdzie w Iranie i Mezopotamii istniało państwo partyjskie o starych tradycjach i równie skomplikowanej, jak Rzym, strukturze społecznej i politycznej. Nigdy jednak nie stało się ono na tyle silne, aby stworzyć dla imperium realne zagrozenie. Nia innych granicach Rzym stykał się tylko z plemionami barbarzynskimi. System obrony cesarstwa, polegający na rozmieszczeniu wojsk wzdłuż ufortyfikowanej granicy i pilnowaniu, aby jej nie przekraczano, był na ogół skuteczny.

Po raz pierwszy w połowie II w., a na dobre od lat trzydziestych wieku III, zapora ta okzała się niewystarczajaca. Przez granicę na Renie i Dunaju przeprawiały się silne oddziały barbarzyńców, które raz po raz zagłębiały się w rzymskie terytoria i atakowały krainy nieznajace od wieków innych wojen niż domowe. W srodku państwa barbarzyńcy nie napotykali na opór, gdyż wszystkie wojska skupione były przy granicach. Barbarzyńcy, najeżdżając imperium rabowali, brali ludzi do niewoli, niszczyli osady, po czym wracali do siebie, nie myśleli jeszcze o osiedlaniu się na tych terenach.

Józef Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1998.

Załacznik nr 6

GRUPA VI

„Zmierzch” Cesarstwa Rzymskiego był zjawiskiem wielopłaszczyznowym. Kryzys panujący szczególnie w III w. dotknął różnych dziedzin m.in: gospodarczej, społecznej jak i politycznej imperium.

Pytania pomocnicze:

1. Wskaż jakie były przyczyny i przejawy kryzysu cesarstwa rzymskiego?

2. Do jakiej grupy czynników byś je zaliczył(a)?

W II poł. IV w. nastapiło ponowne zagrożenie państwa rzymskiego na wszystkich granicach. Szczególnie zagrożona w tym czasie byla wschodnia cześć Imperium, zwłaszcza Półwysep Bałkański. Bezpośrednie niebzezpieczeństwo stanowiły dlań plemiona Gotów, które podzieliły się na grupę zachodnią - Wizygotów i wschodznia - Ostrogotów. Przekroczenie dolnego Dunaju przez Wizygotów było ściśle związne z tzw. wielką wędrówką ludów. Około roku 375 zaczął się na terenach Europy wielki ruch różnych plemion wywołany najzadem w głąb Azji koczowniczych plemion mongolskich zwanych Hunami. Nacisk Hunów zagroził Gotom, w tej sytuacji Wizygoci szukali schronienia w granicach państwa rzymskiego. Główny nacisk plemion barbarzyńskich poszedł w kierunku zachodniego cesarstwa.

Przyczyną zajmowania przez ludy germańskie ziem zachodnich była polityka cesarstwa. Ostatni cesarz panujacy nad całym państwem - Teodozjusz I opracował w stosunku do Germanów nową politykę, które wytyczną było pozyskanie ich do obrony słabnącego militarnie Rzymu. Zawarł on układ, moca którego Germanowie otrzymali ziemię w Tracji i Mezji w zamian za pomoc militarną. Był to zarazem początek procesu osiedlania się tych plemion w granicach cesarstwa.

W V w. zachodnie cesarstwo rzymskie zaczęło się rozpadać na poszczególne państwa okupowane przez plemiona barbarzyńskie. Zasadniczy przełom nastąpił w 406 r., kiedy to potężna fala plemion germańskich (Wandalowie, Swebowie, Alamanowie) przerwała granicę na Renie i zalała Galię. Następnie wtargnęli do hiszpani i zajęli jej zachodnią część. Obszar rzymskiego panowania kurczył się z roku na rok. Rzym utrzymał władzę tylko nad cześcią Galii i Hiszpanii, a pod koniec wieku V cesarstwo rzymskie w ogóle przestało istnieć, ustępujac miejsca barbarzyńskim królestwom, w większosci powstałych na jego gruzach.

Józef Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1998.

Załącznik nr 7

	Przyczyny kryzysu i upadku cesarstwa	Przejawy kryzysu
G O S P O D A R C Z E	- system niewolniczy - zmniejszenie liczby niewolników	- załamanie inwencji technicznej - powstanie warstwy ludzi nie pracujących - brak rąk do pracy
		- początki kolonatu	- podział działek wielkich włascicieli ziemskich
		- wzrost podatków	- ruina drobnych rolników, kolonów i wolnych chłopów - opuszczanie ziemi - tworzenie band rozbójników - pogorszenie się sytuacji kolonów - patronat - początki feudalizmu
		- „psucie” monety	- ruina gospodarcza - inflacja - podkopanie zaufania do państwa
		- niski postęp techniczny	- niska jakość produktów - niemożliwość produkowania na większą skalę - spadek produkcji rzemieślniczej
		- pogarszanie się sytuacji w rolnictwie	- wzrost nieużytków rolnych - wyludnienie wsi
	S P O Ł E C Z N E	- spadek liczby ludności cesarstwa	- masowe epidemie - nieustanne wojny i najazdy Persów i Germanów - degradacja społeczna
		- spory religijne	- brak tolerancji
	P O L I T Y C Z N E	- załamanie władzy centralnej	- koncentracja władzy - oligarchia arystokracji - nieudolna polityka - brak ładu, spokoju publicznego - pojawianie się uzurpatorów - rzadkie przebywanie cesarzy w Rzymie - złe funkcjonowanie administracji
		- wojny domowe	- brak stabilności w kraju
		- wzrost znaczenia armii i wodzów	- osadzanie na tronie kandydatów mających poparcie wojska
		- podział władzy	- brak spójności cesarstwa - separatyzm dzielnicowy - utworzenie nowej stolicy Konstantynopola - podział na sfery kultury łacińskiej i greckiej
		- najzady barbarzyńców	- grabieże - zniszczenie miast, ośrodków kultury
		- ruchy migracyjne ludów germańskich	- zajmowanie terenów cesarstwa - rozpad państwa

Anna Skoczke

---