Motyw Anioła w literaturze i sztuce. Omów jego funkcje na podstawie wybranych dzieł
Pierwsze wyobrażenia aniołów istniały w starożytnym Egipcie i Babilonii. W religiach tych cywilizacji były całe zastępy duchów i istot, będących pośrednikami między bogami a człowiekiem. Często przedstawiano je jako uskrzydlone zwierzęta z ludzkimi twarzami. Starożytne anioły płodziły dzieci, odczuwały głód i pragnienie. Aniołowie często występują w Piśmie Świętym. Biblia nie mówi jednak wiele o naturze i rodzajach tych istot. Chrześcijaństwo przejęło wiarę w anioły z judaizmu. Anioły pełnią również ważną rolę w islamie. Wiara w nie stanowi element dogmatyki tej religii. W islamie twierdzi się, że anioły zostały stworzone przez Boga z ognia, przebywają w niebie i głównym ich zadaniem jest służba dla swego stwórcy. Pełnią także funkcję posłańców, chronią ludzi oraz spisują wszystkie ich uczynki. Koran został podyktowany Mahometowi przez anioła Dżibrila.
Anioł inspirował wielu doskonałych twórców do tworzenia swych dzieł zarówno literackich jak i w dziedzinie sztuki i architektury. Uważam, że dzieje się tak dlatego, że tak naprawdę nie wiemy jak wygląda ta postać. Każdy z nas może wyobrazić sobie innego anioła. Dla jednych może on przybrać postać małego dziecka ze skrzydłami, zaś dla kogoś innego młodzieńca w białych szatach, od którego bije ogromny blask symbolizujący jego czystość. Jest on natchnieniem nie tylko dla wyznawców wiary chrześcijańskiej, co sprawia, że przedstawiany jest przez różne religie na różne sposoby.
Pragnę przedstawić jak ukazywany był anioł w literaturze i sztuce:
Na pewno największym dziełem, w którym występują te stworzenia jest Pismo Święte. Biblia jest, jak wiadomo, jednym z głównych źródeł europejskiej kultury, gdzie jest przede wszystkim świętą księgą judaizmu i chrześcijaństwa. Jednak nie tylko - jest również wielkim autorytetem moralnym dla ateistów, oraz pasjonującą wszystkich opowieścią, która od wieków inspiruje artystów. Nazwa „Biblia” wywodzi się od greckiego słowa biblios, które początkowo oznaczało łodygę papirusu. Z upływem czasu zaczęło znaczyć zwój papirusu, czyli księga ( w l. mn.. biblia). Dosłownie biblia znaczy więc „księgi”. Pismo Święte dzieli się na Stary Testament (zapisywany między XIII a I w. p.n.e.) i Nowy Testament (napisany między 51 a 96 rokiem n.e.)(z łac. testamentum - przymierze). Stary Testament jest zbiorem pism judaistycznych i obejmuje 46 ksiąg, zaś Nowy Testament, będący zbiorem pism chrześcijańskich-27 ksiąg.
Bóg posłał anioła Gabriela do Galilei do Maryi aby zwiastował jej cudowną nowinę. Oznajmił jej on, iż pocznie i porodzi ona Syna, którego nazwie Jezus. Powiedział, że będzie on wielki, potężny oraz zostanie nazwany Synem Najwyższego i będzie panował nad domem Jakuba na wieki.
To właśnie anioł oznajmił Maryi nowinę. Nie Bóg, nie Duch Święty, lecz anioł. Pomógł on także kobiecie przekonać Józefa- jej przyszłego męża, że dziecko, które ma urodzić to Syn Boży. Od tej pory Gabriel opiekował się świętą rodziną. Gdy Józef wraz z Maryją udali się do Betlejem, na spis ludności kobieta urodziła swego pierworodnego Syna. Wtedy również mężczyźnie przyśnił się w nocy anioł, który rozkazał mu wraz z rodziną uchodzić do Egiptu. Było to ostrzeżenie przed królem Herodem, który chciał zabić króla Żydowskiego.
„Zwiastowanie” jest to obraz namalowany w latach 1470-73, tempera na desce o wymiarach; 98 x 217 cm, znajdująca się w Gallerii Uffizi, we Florencji, namalowana przez włoskiego malarza renesansowego, architekta , filozofa , muzyka , poetę, odkrywcę, matematyka, mechanika, anatoma, wynalazcę, geologa, urodzonego 15 kwietnia 1452 r. w Vinci we Włoszech, zmarłego 2 maja 1519 r. w Clos Lucé we Francji- Leonarda da Vinci. Jest to pierwszy obraz artysty. Pomimo, iż nie zachowały się żadne dokumenty potwierdzające autorstwo Leonarda, nie ma żadnych wątpliwości, iż jest to jego dzieło. Świadectwem tego jest finezja, z jaką został dopracowany każdy szczegół.
Przed przystąpieniem do prac nad dziełem artysta ćwiczył formę, w jakiej ma ono zostać wykonane. Wykonał między innymi studium szaty siedzącej postaci. Odtworzenie szat w owym czasie było niezwykle istotne. Giorgio Vasari wspomina w swojej biografii Leonarda, iż ten prowadził studia szat postaci, nakładając na gliniane figury sukna, które były nasączone surową gliną. Z tamtego okresu zachował się także jeden z rysunków przedstawiający rękaw anioła.
Wydarzenia na obrazie wydają się rozgrywać tuż obok. Obecność przedmiotów codziennego użytku i sposób konstruowania architektoniki pogłębiają to wrażenie. Anioł w pozycji klęczącej unosi rękę w geście pozdrowienia i przekazuje posłanie. Biała lilia w lewej ręce anioła stanowi symbol Niepokalanego Poczęcia Maryi. Natomiast Maryja, unosząc rękę, wyraża powitanie i radość. Scenerią wydarzeń jest ogród otoczony murem. Maryja jest przedstawiona w pozycji siedzącej przed domem, którego styl odnosi się do epoki renesansu. W prawej części obrazu pojawiają się pewne niedoskonałości. Prawe ramię Maryi jest za długie, a jego usytuowanie przestrzenne w stosunku do pulpitu jest nieprzejrzyste. Te cechy pozwalają przypuszczać, iż jest to jedna z najwcześniejszych prac malarza. Przeważająca w obrazie, spokojna gama zieleni i błękitów, jest skontrastowana dominantą czerwonej sukni, która odbija się w płaszczu Gabriela i różowych kwiatach na trawniku.
Widoczna symbolika to Ogród, w którym ma miejsce zdarzenie, jest prastarym symbolem dziewictwa Maryi. Przed Matką Boską stoi pulpit z książką, który stanowi symbol jej mądrości. Zaś lilia na obrazie symbolizuje dziewictwo Maryi.
„Pieśń o Rolandzie” to najstarszy i najbardziej znany francuski epos rycerski, pochodzący z epoki średniowiecza, należący do pieśni o bohaterskich czynach. Utwór datowany jest na XI wiek. Autor jest nieznany, jedyną wzmianką o nim jest adnotacja na końcu rękopisu wspominająca osobę o imieniu Turold. Utwór opowiada o wyprawie Karola Wielkiego - króla Franków do Hiszpanii w 778 roku, jego zwycięstwie nad poganami oraz zdradzie, jakiej dopuścił się Ganelon - ojczym Rolanda. Takie wydarzenie miało miejsce w rzeczywistości w VIII wieku. Owa wyprawa miała na celu zdobycie Saragossy, opanowanej wówczas przez niewiernych. Tylna straż wyprawy została napadnięta przez górali baskijskich w wąwozie Roncevaux. Na polu walki zaś Roland płacząc nad poległymi rycerzami, w walce z Marsylem odciął mu prawą pięść. Bohaterska walka Francuzów zmusiła pogan do ucieczki. Wśród nielicznych którzy pozostali był wuj Marsyla, Marganis, w starciu z którym Oliwier został ranny, ale ostatkiem sił zabił przeciwnika. Ginie również główny bohater utworu - hrabia Roland, który czując nadchodzącą śmierć, resztkami sił wszedł na wzgórze. W ręku miał miecz- Durendal, i róg. Omdlał, zaś jeden z nieprzyjaciół, który udawał martwego, podbiegł, aby odebrać mu miecz. Jednak Roland odzyskał w porę przytomność i zadał napastnikowi śmiertelny cios rogiem, który miał w ręku. Chciał połamać swój miecz na skale, aby po jego śmierci nie dostał się w niepowołane ręce, jednak mu się to nie udało. Czując, że zbliża się śmierć, położył się na ziemi. Następnie modlił się gorąco do Boga, wyznawał swe winy, wspominał swego króla i ukochany kraj. Święty Gabriel razem z Cherubinem i świętym Michałem zaniósł duszę Rolanda do nieba. Dalsza część utworu to powrót króla do Hiszpanii, a także zdobycie przez niego Saragossy i tym samym pomszczenie klęski swych rycerzy (w rzeczywistości natomiast Karol nie powrócił do Hiszpanii i nie zdobył Saragossy). Scena śmierci Rolanda, będąca jednocześnie główną sceną utworu, pokazuje w momencie tak ważnym dla całego dzieła szereg cech, jakie wykazywał bohater za życia. Roland, czując zbliżający się koniec, świadomie na miejsce swej śmierci wybiera wzgórze (nawiązanie do Biblijnej Golgoty, na której umarł Chrystus) i ma przy sobie tak ważne dla niego: miecz - Durendal, w głowicy zawierający relikwie oraz róg - symbol dowódcy. Odwraca głowę w kierunku pogan - aby wszyscy widzieli, że umiera jako zwycięzca. Bije się w piersi za popełnione grzechy. Później zwraca oczy w kierunku Hiszpanii, aby pokazać, że nie boi się wroga. Aniołowie: Cherubin, święty Michał i święty Gabriel przybywają na ziemię w chwili jego śmierci. Są oni wysłańcami Boga, który tu występuje w roli seniora (władcy, pana feudalnego) Rolanda. Znakiem zależności feudalnej jest ofiarowanie przez rycerza w chwili śmierci prawej rękawicy- w ten sposób Roland składa hołd Bogu i oddaje się w Jego opiekę. Rękawicę z dłoni Rolanda odbiera archanioł Gabriel, a Bóg wysyła po jego duszę anioła cherubina i świętego Michała opiekuna. Zwieńczeniem tej sceny jest obraz trzech aniołów, którzy zabierają duszę hrabiego do raju. Zgodnie ze średniowieczną konwencją ukazuje się Rolanda jako świętego, idealnego, wzorcowego rycerza Scena ta ukazuje, że nawet na łożu śmierci idealny rycerz wykazuje te cechy, które towarzyszyły mu za życia.
„Lament świętokrzyski” znany jest również jako „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”, czy „Posłuchajcie Bracia Miła „. Jest to polski, średniowieczny utwór z gatunku wypowiedzi lamentacyjnej tzw. liryki żalu, skargi. „Lament świętokrzyski” znajdował się w jednym, dziś już nie istniejącym zapisie ręcznym, sporządzonym około 1470r.
Podmiotem licznym autor uczynił Matkę Bożą. Utwór ma formę monologu Maryi stojącej pod krzyżem, na którym wisi jej syn, Jezus. Motyw ten był często wykorzystywany w malarstwie średniowiecznym. Utwór zbudowany jest z trzydziestu ośmiu wersów. Składają się one na siedem strof, w których jest od czterech do sześciu wersów. Występują rymy („młody” - „gody”, „żenie” - „narodzenie”, „nosiła” - „miła”).
Utwór rozpoczyna się apostrofą Maryi do wszystkich ludzi; Matka Chrystusa prosi ich o wysłuchanie jej historii o tym, co stało się w Wielki Piątek. Maryja prosi ludzi nie tylko o wysłuchanie, ale także o współcierpienie wraz z nią i okazanie jej litości. Pierwsze dwie czterowersowe strofy pełnią rolę wprowadzenia do właściwego lamentu. Maryja zarysowuje przyczynę swojego cierpienia, którą jest śmierć jej jedynego syna. W tych strofach pojawiają się określenia ekspresywne, dwukrotnie występuje przymiotnik „krwawy”, co podkreśla tragizm głównej bohaterki. Druga zwrotka kończy się wersami: „Jednegociem syna miała I tegociem ożalała”. Paralelizm składniowy, uwydatniony rymem wewnętrznym (jednegociem - tegociem) i zewnętrznym (miała - ożalała) podkreśla wielkość straty „jedynego syna”. W trzeciej strofie nie pojawiają się już żadni adresaci, jest to liryka pośrednia. Maryja opisuje scenę ostatnich chwil Jezusa. Po raz kolejny pojawia się dwukrotnie epitet ”krwawy:, dwa razy powtórzony jest także epitet „ciężki”. Maryja mówi w czasie teraźniejszym, co uwydatnia. Czytelnik podziela jej przeżycia. trofa czwarta i piąta zawierają apostrofy Matki do Syna. Są to fragmenty najbardziej przejmujące. Maryja zwraca się do Jezusa bardzo czule, używając zdrobnień („synku”, „główka”) i czułych określeń („miły”, „wybrany”). Chce dzielić cierpienie z Chrystusem oraz ulżyć mu w niedoli - podeprzeć jego opadającą głowę, wytrzeć krew na ciele, dać pić. Bohaterka powołuje się na swoje macierzyństwo i służbę dla Syna. Zwrotka szósta to pełen wyrzutu zwrot do Archanioła Gabriela. Maryja odwołuje się do sceny Zwiastowania, w której anioł obiecywał jej szczęście. Obietnica ta nie została spełniona, Maryja nie czuje miłości, ale „smutek” i „żałość”. Strofa następna przybiera formę apostrofy do wszystkich matek. Maryja utożsamia się z nimi i życzy im, aby nigdy nie doświadczyły tak ogromnego jak ona cierpienia. Utwór zamyka powtórna apostrofa do Chrystusa, podkreślająca wyjątkowość jego śmierci. Jest on „jedynym” synem Maryi, będzie ona trwać przy nim do końca.
Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie to ołtarz Zaśnięcia NMP, właściwie Retabulum ołtarza głównego Kościoła Mariackiego w Krakowie wykonane w latach 1477-89 przez przybyłego z Norymbergii rzeźbiarza Wita Stwosza.
Retabulum ma wymiary 11 x 13 m; wysokość największych figur wynosi ok. 2,7 m. Jest to największa w Europie gotycka nastawa ołtarzowa.
Figury, których w ołtarzu jest ponad 200, wyrzeźbione są z litych kloców lipowych. Cała konstrukcja wykonana jest w drewnie dębowym, natomiast tło w modrzewiu. Ołtarz Wita Stwosza to dzieło późnego średniowiecza, łączy w sobie elementy sacrum i profanum. Mistycyzm zmieszany jest z naturalistycznym realizmem. Złote szaty apostołów występują obok codziennych ubiorów noszonych w średniowiecznym Krakowie. Obok wzniosłych religijnych scen ukazane zostało życie w jego codzienności. Postać Madonny zachowuje ideał średniowiecznego piękna, ale apostołom Stwosz nadał rysy współczesnych mieszczan krakowskich. W realistycznym podejściu do postaci posunął się tak daleko, że widać dokładnie ich różne ułomności: defekty wyglądu, zdeformowane dłonie, napęczniałe żyły na nogach, ślady chorób skórnych. Otwarty ołtarz na ruchomych skrzydłach ilustruje sześć Radości Maryi: od Zwiastowania po Zesłanie Ducha Świętego. Kiedy szafa jest zamknięta, płaskorzeźby przedstawiają 12 scen z życia Marii i Jezusa. Postacie przedstawione są w strojach z epoki I w. Scena przedstawiająca zmartwychwstanie ukazuje zaczytaną Maryję, której ukazuje się archanioł Gabriel i objawia jej dobrą nowinę. Nad tym zdarzeniem czuwa Bóg. Anioły są wysłannikami Boga, którzy stoją u naszego boku i nas chronią. Istoty, które nawet we śnie mówią nam, jaki kierunek obrać powinna nasza droga. Są po prostu towarzyszami na ścieżkach naszego życia.
Jak widać na podstawie powyższych rozważań anioł jest wszechobecny w literaturze i sztuce zarówno polskiej, jak i powszechnej. To postać nacechowana skrajnie odmiennie: od ideału do postaci wrogiej, złej. Z pewnością anioł to bardzo wdzięczny bohater literacki, niesie ze sobą bogate treści, łatwo trafia do zbiorowej wyobraźni, gdzie ta postać jest również silnie zakorzeniona. Anioł bywał symbolem doskonałego artysty. Bardzo często pisarze, malarze utożsamiają to co piękne i niezwykłe z aniołami. Na pewno każdy słyszał takie frazeologizmy jak: anielski śpiew czy anielski głos. Kojarzą się one z czymś nadzwyczajnym, miłym dla ucha, spokojnym i czystym, budzącym wielkie emocje i wzruszenie.