TERPENY - oligomery izoprenu. Reszty izoprenu połączona 'głowa do ogona' lub 'ogon do ogona' (skwalen)

wzór: (C₅H₈)_n Grupy terpenów:

a) monoterpeny (C₁₀)

- skł. olejków eterycznych

- irydoidy = cyklopentan +α piran

np. nepetalakton (ziele kocimiętki właściwej)

b) irydoidy złożone

- glikozydowe i ich estry

• aukubina, katalpol (Plantago, Euphrasia, Verbascum)

• agnuzyd (Agni casti fructus)

• harpagozyd (Harpagophyti rx)

• asperulozyd (Vaccinium sp)

• werbenalina (Verbena off.)

- estrowe - WALEPOTRIATY (Valerianae rx); waltrat, acetowaltrat - nietrwałe triestry

- sekoirydoidy = z pęknięcia irydoidów między C7 a C8

• oleuropeina (Olea europaea)

• gencjopikrozyd, amarogentyna (Gentianaceae)

• foliamentyna (Menyanthidis fol)

c) seskwiterpeny (C₁₅)

- skł. olejków eterycznych

- laktony seskwiterpenowe - gorzki smak

- eudesmanolidy - Inulae rx, Taraxaci rx

- germakranolidy - Cichorii rx

- gwajanolidy - Cynarae herb.

d) diterpeny (C₂₀)

- acykliczne i cykliczne

- o charakterze: laktonów (Ginkgo fol), estrów, glikozydów, z azotem poza pierścieniem (alkaloidy diterpenowe)

e) triterpeny (C₃₀)

- prekursor - skwalen - linearny. Może ulec cyklizacji; daje wtedy steroidy i cykliczne terpeny

- budowa steroidowa - aglikony saponin steroidowych, kardenolidy, β-sitosterol

- tetracykliczne - cykloartanu - cimicifugozyd (Cimicifugae rhiz)

- dammaranu - ginsenozydy

- kukurbitacyny - Cucurbitaceae sp

- pentacykliczne - oleananu - β-amyryna

- ursanu - α-amyryna

- friedelanu - Inulae rx

- taraksastanu - Arnicae anth.

- lupanu - kw. betulinowy

f) tetraterpeny

- KAROTENOIDY - likopen, karoteny, zeaksantyna-

W - wskaźnik goryczy - odwrotność największego rozcieńczenia surowca, gdzie odczuwalny jest jeszcze gorzki smak. Wzorzec - chlorowodorek chininy

DZIAŁANIE

- stomachica et digestiva - wzrost wydzielania soku żołądkowego

• monoterpeny - irydoidy Menyanthidis fol; sekoirydoidy - Gentianaceae;

• laktony seskwiterpenowe - Compositae; diterpeny - Marubii herb.

nie stosować przy chorobie wrzodowej żołądka!

mechanizm: podrażnienie zakonczeń nerwowych grzbietu języka, wydzielanie śliny wzrasta, na drodze odruchu - zwiększenie wydzielania żołądkowego

- sedativa - Valerianae rx (walepotriat)

- antiphlogistica - aukubina, katalpol - Euphrasiae herb

- harpagozyd - Harpagophyti rx

- przeciwbakteryjne - Inulae rx (laktony seskwiterp.), Cnici benedicti herb. (knicyna)

- przeciwmigrenowe - Chrysanthemi herb - partenolid

- cardiotonica - obniża ciśnienie krwi - Coleus forskohlii

- cytostatica - na nowotwory; Taxi cort. (kora cisu) - taksol

- antithrombotica - Ginkgo fol

Wyciągi z surowców gorzkich - dodatki do win, napojów bezalkoholowych

Zastosowanie:

- nieżyty żołądka

- brak łaknienia

- niestrawność, zmniejszenie wydzielania soków trawiennych

- dobre dla osób starszych, dzieci, osób z niedowagą, rekonwalescentów

- 0,5 - 1 h przed jedzeniem podawać.

OLEJKI ETERYCZNE (Aetherolea)

= wydzieliny roślinne z włosków gruczołowych (zewnątrztkankowo) lub z przewodów, komórek, zbiorników olejkowych (wewnątrztkankowo)

Właściwości - lotność, zapach, lipofilność, gęstość niższa od wody, kolor, płynna konsystencja

• olejki - mieszaniny związków należących do terpenów i pochodnych fenylopropanu (mono- i seskwiterpeny to ~ 90% wszystkich skł. olejków)

• związki o charakterze cukrów, alkoholi, aldehydów, estrów, tlanków...

a) monoterpeny - (2*izopren) C₁₀

- acykliczne - mircen, ocymen, linalol, geraniol, catrale

- monocykliczne - limonen, cymen, tymol, terpineol, menton, karwon

- dicykliczne - α,β-pinen, borneol, kamfora

b) seskwiterpeny (3*izopren)

- acykliczne - alkohole - farnezol

- monocykliczne - bisabolen, bisabolol

- dicykliczne - chamazulen, akoron

- tricykliczne - alantolakton

c) fenylopropanoidy

- wywodzące się z kw. cynamonowego

- aldehydy - np. anyżowy

- fenole - anetol, eugenol

- fenoloetery - cis/trans-azaron

Rodziny olejkowe: Apiaceae, Compositae, Lamiaceae, Lauraceae, Myrtaceae, Pinaceae, Rutaceae

• Roślina olejkowa - zawartość olejku: > 0,1 % (zależy od wielu czynników, np. pochodzenie rośliny, odmiana, rasa, czynniki genetyczne)

• olejki mogą zawierać inne związki - kumaryny; oraz te powstałe w procesie destylacji (otrzymywania) - np. chamazulen powstały z matrycyny (Rumianek)

• otrzymywanie: destylacja z parą wodną, wytłaczanie na zimno (ol. cytrynowy), ekstrakcja (ol. kosmetyków)

DZIAŁANIE

- antiseptica - na bakterie, grzyby, wirusy - olejki z kwasami fenolowymi

np. Cajeputi - kajeputowy, Caryophylli - goździkowy, cynamonowy, eukaliptusowy, lawendowy, miętowy, z drzewa herbacianego, tymiankowy

związki antyseptyczne: tymol, eugenol, mentol, cytral, geraniol

surowce: Eucalypti fol, Menthae pip. fol, Salviae fol, Thymi herb.

- antiphlogistica - rumiankowy; sur: Chamomillae anth, Millefolii herb

- azuleny hamują wydzielanie histaminy (przeciwuczuleniowo)

- spasmolytica - na przewód pokarmowy; efekt wiatropędny = carminativa

ol. anyżowy, koprowy

sur: Anisi fr, Archangelicae rx, Chamomillae anth, Millefolii herb, Melissae fol, Foeniculi fr

- antirheumatica et antineuralgica - zewnętrznie: reumatyzm i nerwobóle

mechanizm: rozszerzenie naczyń krwionośnych, lepszy przepływ krwi w kapilarach, przekrwienie i rozgrzanie skóry i sąsiednich tkanek.

ol. sosnowy, eukaliptusowy, terpentynowy, kamfora. Stosowane z kapsaicyną (Capsici fr) - rozgrzewająco

• olejki mogą działać też drażniąco przy stosowaniu wewnętrznym

- expectorantia - drażnią śluzówkę oskrzeli, od strony ich światła. Upłynniają wydzieliny oskrzeli, ułatwiają odkrztuszanie; rozkurczają mm gładkie oskrzeli, są antyseptyczne. Inhalacje, nieżyty dróg oddechowych.

ol. anyżowy, eukaliptusowy, sosnowy, koprowy

sur: Anisi fr, Eucalypti fol, Foeniculi fr, Grindeliae herb, Inulae rx, Pimpinellae rx, Pini gemmae, Thymi hb.

- diuretica - drażnią kanaliki nerkowe, obniżają napięcie mm gładkich dróg moczowych, lepszy przepływ krwi w nerkach, dezynfekcja dróg moczowych.

! Stosować surocwe, nie same olejki - Juniperi fr, Levistici rx, Ononidis rx, Petroselini hb/rx, Apii graveolensis hb

- stomachica et digestiva - drażnią zakończenia nerwowe śluzówki żołądka; na drodze odruchowej - drażnienie zakończeń smakowych (gorzki smak)

Sur: Archangelicae rx, Aurantii amari peric, Calami rhiz, Carvi fr, Coriandri fr, Melissae fol, Menthae pip fol, Millefolii hb, Rosmarini fol, Zingiberis rhiz.

- cholagoga et choleretica - drażnią kom. wątroby. Rozkurczają mm dróg żółciowych, lepszy przepływ żółci

ol. miętowy (menton, mentol), Curcumae rhiz, Juniperi fr, Menthae pip fol, Millefolii herb

- sedativa - Archangelicae rx, Lavandulae fl, Melissae fol, Valerianae rx

- antiparasitica - β-tujon - Tanaceti flos (wrotycz pospolity), Absinthii herb. Na wszawicę

- corrigentia - anyżowy, pomarańczowy, cytrynowy, koprowy, miętowy

w preparatach - syropy, środki higieny

sur: Aurantii amari peric, Foeniculi fr, Menthae pip fol, Anisi fr.

---