Praca domowa ucznia a indywidualizacja nauczania, w: Doskonalenie warsztatu nauczyciela polonisty, red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2005.
NOWE POTRZEBY - NOWE ZADANIA, CZYLI JAK POMAGAĆ W SAMOKSZTAŁCENIU
1. Dla współczesnego ucznia głównymi źródłami wiedzy są Internet, telewizja, gry komputerowe czy prasa - są z nimi obeznani lepiej niż przeciętny polonista. Dlatego trzeba przyjąć, że zmieniła się rola nauczyciela - nie wtajemnicza on już w sprawy nieznane, lecz staje się przewodnikiem w chaosie informacji. Głównym jego zadaniem jest:
ułatwić uczniowi rozsądne korzystanie z różnych źródeł wiedzy
pomóc mu w hierarchizowaniu otaczających wartości i selekcjonowaniu informacji
kształcić umiejętność oceniania jakości i przydatności tych informacji
2. Dodatkowym utrudnieniem jest istnienie różnych ściąg i bryków, które uczniowie często wykorzystują, by np. pisać wypracowania. Nauczyciel musi wobec tego regularnie zapoznawać się z tymi „źródłami” i kontrolować sytuację; wymaga to też od niego wymyślania coraz to nowych tematów prac klasowych czy domowych, które wykluczają ściąganie (najczęściej tematy są powielane przez nauczyciela rok po roku, co umożliwia uczniom korzystanie z cudzych pomysłów).
3. Nowe warunki ekonomiczne sprawiły, że od nauczyciela wymaga się przede wszystkim skuteczności w przygotowaniu do zdania egzaminów maturalnych, sprawdzianów kompetencji itd.; poza tym uczniowie są coraz częściej obciążeni wieloma dodatkowymi zajęciami, korepetycjami i nie mają czasu. W związku z tym nauczyciel musi maksymalnie wykorzystać czas lekcyjny (ale i pozalekcyjny); wymaga to wcześniejszego selekcjonowania materiału - co podać na lekcji, a czego uczeń ma dowiedzieć się sam; wymagać należy znajomości najistotniejszych zagadnień, do zdobycia bardziej szczegółowych trzeba zachęcić - w ten sposób kształtują się nawyki samodzielnego poszukiwania.
4. Lista najczęściej popełnianych błędów związanych z zadawaniem pracy domowej:
bezplanowość pracy - improwizowanie z tematem i celem danej pracy, bez wcześniejszego przemyślenia
schematyzm zadań - od lat te same tematy, oklepane, które łatwo znaleźć w ściągach
brak precyzji w sformułowaniu poleceń - uczeń nie zna wymaganej formy wypowiedzi, oczekiwanej objętości pracy
niewykorzystywanie szansy indywidualizacji pracy z uczniem - podanie jednego tematu i formy pracy dla wszystkich; nie branie pod uwagę zainteresowań i możliwości poszczególnych uczniów
PLANOWANIE ZADAŃ DOMOWYCH
1. Pojęcie pracy domowej.
Utrwalenie nabytych na lekcji wiadomości lub umiejętności
Praktyczne wykorzystanie, pogłębienie i rozszerzenie wiedzy lekcyjnej
Przygotowanie (częściowe lub całkowite) do nowej lekcji
Cztery etapy, przez które nauczyciel kieruje pracą domową:
planowanie zadań domowych
zadawanie (formułowanie poleceń, udzielanie wyjaśnień)
kontrola
wykorzystanie na lekcjach rezultatów tych prac
Planowanie:
Należy przemyśleć, które umiejętności są niezbędne do przećwiczenia przez uczniów, a także racjonalnie rozplanować to w czasie. Uczeń nie może być zaskoczony nagłym pomysłem napisania wypracowania czy eseju - należy wziąć pod uwagę, że mógł mieć wcześniej zaplanowane inne zajęcia. Najlepszym wyjściem z sytuacji jest stworzenie tzw. okresowego planu pracy (np. miesięcznego), który rozdaje się na początku każdego umówionego okresu. W ten sposób uczeń ma szansę planować własną pracę, co uczy go systematyczności i jednocześnie mobilizuje do terminowego wykonywania obowiązków - nie będzie zaskakiwany dodatkowymi obciążeniami, ewentualne zadania nieujęte w planie będą fakultatywne. Taki plan może też uwzględniać cały materiał pracy, ale nie powinien zdradzać tematów lekcji ani tematów zadań (inaczej uczeń nie będzie odczuwał niepewności, co grozi brakiem motywacji ). Najważniejsza jest tu jednak konsekwencja w działaniu.
Uczniowie powinni czuć, że wysiłek przez nich podejmowany jest konieczny i ma jakiś konkretny cel - zdobyta umiejętność musi być do czegoś przydatna.
zadawanie:
Na zadanie pracy domowej trzeba wygospodarować odpowiednią ilość czasu lekcji - gdy nastąpi to tuż przed dzwonkiem, uczniowie są myślami na przerwie, nie zadają pytań, a nawet jeśli, to nauczyciel nie ma szansy na nie wyczerpująco odpowiedzieć.
Uwaga!
Na pytanie o oczekiwaną objętość pracy, nie wolno odpowiadać „wszystko jedno, byle było dobrze” itd. W zależności od formy wypowiedzi należy podać konkretną liczbę, np. 2 - 3 strony; jeśli chodzi o przemówienia czy referaty, zasada jest podobna - np. od 8 - 10 minut.
Bardzo ważne jest też dokładne określenie formy wypowiedzi, jakiej uczeń ma użyć.
Kontrola:
Gwarantem obowiązkowości ucznia w odrabianiu prac domowych jest konsekwencja nauczyciela w ich sprawdzaniu (zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym dzieci oczekują uznania dla swojego trudu; nie wolno tego nie zauważyć).
Wykorzystanie na lekcji:
Uczeń musi czuć, że praca domowa, którą wykonał, ma jakiś cel. Odczytane wypracowanie może być np. wstępem do kolejnej lekcji. Na omówienie niektórych prac warto poświęcić całą lekcję; głośne czytanie niektórych z nich stanowi dla uczniów przykład, co brzmi ciekawie, a co nieprzekonująco; uczą się w ten sposób, jakich błędów unikać.
Odczytaną pracę pisemną oceniamy dopiero po korekcie błędów.
ORGANIZOWANIE PRACY DOMOWEJ UCZNIA
Zadania domowe mają jeszcze jeden ważny skutek - uczą odpowiedzialności za indywidualne działanie. Warto jednak wcześniej zadbać o odpowiednie przygotowanie ucznia. Powinien on:
swobodnie poruszać się wśród słowników, encyklopedii i tym podobnych źródeł
sięgać do specjalistycznych czasopism, tekstów popularnonaukowych
wiedzieć, gdzie może znaleźć interesujące go informacje
Zadanie domowe przygotowuje ucznia do czytania tekstów w sposób ukierunkowany - łączenie czytania informacyjnego z czytaniem krytycznym i czytaniem rozumiejącym. Warto nauczyć już najmłodszych, że ważne jest sporządzanie fiszek z istotnymi tematami, problemami, fragmentami lektury - tu trzeba odejść od tradycyjnego patrzenia na tekst, gdyż autorzy wydań książek umieszczają najważniejsze informacje na marginesach i w ten sposób uczeń ma już gotowy materiał.
Gdy podaje się termin omawiania dłuższej lektury, można zasygnalizować zagadnienia czy problemy, na które warto zwrócić uwagę przy czytaniu. Grozi to oczywiście tym, że uczeń będzie miał już jakieś wybiórcze podejście do całości i w ten sposób ograniczamy jego możliwość formułowania osobistych ocen. Dlatego warto przy niektórych tekstach pozostawić uczniom możliwość spontanicznego odbioru.
Nauczyciel powinien też zadawać prace mające na celu utrwalenie umiejętności tworzenia wypowiedzi pisemnej uwzględniającej kompozycyjne i językowe wymogi wynikające z określonej formy wypowiedzi. Lekcja powinna pokazać tekst reprezentatywny, uczeń skomponuje swój własny tekst w domu, korzystając z podanych zasad.
Np. Jesteś współautorem „Słownika śmiesznych znaczeń”. Ułóż dowcipne definicje, w których na nowo wyjaśnisz znaczenie wyrazów: arcydzieło, kicz, wieszcz. Pamiętaj o budowie hasła słownikowego.
Dużo większy poziom trudności stwarza dłuższa praca pisemna, wypracowanie. Uczniowie największy problem mają z segmentowaniem kolejnych czynności. Należy więc uświadomić uczniom logiczne następstwo tego, co powinni robić:
a) najpierw przeczytać temat pracy, zanalizować go w ogólnej perspektywie
b) przeanalizować tekst(y), które należy uwzględnić
c) zapisać uwagi, refleksje, pomysły
d) pogrupować je zgodnie z zamierzonym pomysłem
e) sformułować wnioski, wyeksponować swój punkt widzenia
ZASADY ZADAWANIA PRACY DOMOWEJ
Konieczne reguły, które należy zachować, to:
korelacja zadań polonistycznych z tymi z innych przedmiotów (koniecznie trzeba się orientować, co uczniom zadano wcześniej)
konkretność przy formułowaniu tematów - unikanie ogólnikowych sformułowań typu przemyśl, zastanów się itd.
sprawdzalność(muszą występować czasowniki typu zaznacz, podkreśl, wypisz - oznaczające konkretne czynności)
celowość - nie każda lekcja obliguje do zadawania pracy!
atrakcyjność - temat nie może być powtórzeniem tematu lekcji, ma obligować do samodzielnego myślenia, prowokować, zaciekawiać
proporcja różnych typów ćwiczeń (by stworzyć pewien spójny system)
integracja różnych płaszczyzn polonistyki szkolnej (ortografii z formą wypowiedzi, wiedzy o języku itp.)
indywidualizacja
ZADANIE DOMOWE A INDYWIDUALIZACJA KSZTAŁCENIA
Wiadome jest, że każdy uczeń w klasie ma inną osobowość, inne zdolności i zainteresowania. O ile na lekcji ciężko jest rozwijać je indywidualnie, to zadając pracę domową ma się do tego szansę. Polonista musi układać polecenia i ćwiczenia o zróżnicowanej tematyce, o różnym stopniu trudności, dostosowane do zainteresowań, możliwości intelektualnych i potrzeb uczniów. Warto zwrócić uwagę na różnice wynikające z płci, a także wrodzonych zdolności (inne zadania zaciekawią osoby z twórczą wyobraźnią, inne wielbicieli faktów i konkretów).
W skrócie, podsumowując - uwzględnić należy:
możliwości intelektualne uczniów
zróżnicowane zainteresowania
odmienne typy osobowości
KONIECZNE I POTRZEBNE
Jak każdy z nas, uczeń ma potrzebę sukcesu, szuka akceptacji dla swojego myślenia i działania. Buduje swą samoocenę i poczucie własnej wartości w konfrontacji z opiniami drugiego człowieka o sobie i swojej pracy. Dostrzeżenie i sprawiedliwe docenienie wysiłku i efektów uczniowskiej pracy domowej może być jednym ze sposobów uczenie i języka polskiego, i życia.
2