Liczby, rodzaje, przypadki.

Czym jest deklinacja?

Deklinacja to odmiana wyrazu przez przypadki, liczby i rodzaje.

Jakie części mowy podlegają deklinacji?

Są to rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, zaimki oraz liczebniki.

Na początku nauczymy się nomenklatury.

Jak po łacinie nazwiemy liczbę pojedynczą i mnogą?

Liczba pojedyncza to numerus singularis (skrót: sing.), zaś mnoga - numerus pluralis (plur.)

A rodzaj męski, żeński i nijaki?

Są to odpowiednio: rodzaj męski - genus masculinum (skrót: m), rodzaj żeński - genus femininum (f), rodzaj nijaki - genus neutrum (n).

Rodzaj rzeczowników określamy według znaczenia np.

r. męski: dominus (pan), filius (syn), Persa (Pers), equus (koń)

r. żeński: domina (pani), filia (córka), nurus (synowa), equa (klacz)

...albo według zakończenia mianownika liczby pojedynczej, np.

r. męski: victor (zwycięzca), ultor (mściciel), ager (rola), labor (praca), exercitus (wojsko)

r. żeński: victrix (zwyciężczyni), ultrix (mścicielka), arx (zamek), urbs (miasto), silva (las)

r. nijaki: templum (świątynia), animal (stworzenie), cornu (róg)

Później dowiecie się jakie zakończenia mają poszczególne rodzaje.

W wyrazach określających istoty żywotne decyduje znaczenie wyrazu, a nie jego zakończenie, które może być takie samo dla różnych rodzajów, np.: pater - ojciec (r. męski), mater - matka (r. żeński).

Przy rzeczownikach nieżywotnych kierujemy się zakończeniem mianownika liczby pojedynczej. Należy zwrócić uwagę, że przy rzeczownikach nieżywotnych rodzaj rzeczownika łacińskiego nie musi pokrywać się z rodzajem jego odpowiednika w języku polskim, np.:

templum (neutrum - r. nijaki) = swiątynia (femininum - r. żeński)

urbs (femininum - r. żeński) = miasto (neutrum - r. nijaki)

silva (femininum - r. żeński) = las (masculinum - r. męski)

cornu (neutrum - r. nijaki) = róg (masculinum - r. męski)

W języku polskim mamy 7 przypadków.

mianownik - kto? co?

dopełniacz - kogo? czego?

celownik - komu? czemu?

biernik - kogo? co?

narzędnik - kim? czym? z czym? w kim?

miejscownik - o kim? o czym? w kim? w czym?

wołacz - o!

Ile mamy przypadków w łacinie?

Tylko 6. Narzędnik i miejscownik tworzą jeden przypadek nazwany ablativusem. Ablativus odpowiada na wszystkie pytania obu tych przypadków, czyli: kim? czym? z kim? z czym? (narzędnik), w kim? w czym? o kim? o czym? (miejscownik) od kogo? od czego? (ablativus właściwy)

(skrót: N.) nominativus (mianownik) - quis? quid?

(G.) genetivus (dopełniacz) - cuius?

(D.) dativus (celownik) - cui?

(Acc.) accusativus (biernik) - quem? quid?

(Abl.) ablativus (narzędnik i miejscownik) - quo?

(V.) vocativus (wołacz) [nasze wykrzyknienie „o” trudno tłumaczyć na łacinę]

Funkcje przypadków często są często odmienne niż w języku polskim, w szczególności ablativus nie posiada polskiego odpowiednika.

Deklinacja I, II i III.

Ile mamy deklinacji w języku łacińskim?

W języku łacińskim wyróżniamy pięć deklinacji, oznaczanych numerami I, II, III, IV, V.

Deklinacja I i V obejmuje rzeczowniki r. żeńskiego

Deklinacja II i IV obejmuje rzeczowniki r. męskiego i nijakiego

Deklinacja III obejmuje rzeczowniki r. męskiego, żeńskiego i nijakiego.

Przynależność do odpowiedniej deklinacji rozpoznajemy po zakończeniu gen. sing. Dlatego ucząc się rzeczowników, należy szczególnie zapamiętać dwa przypadki: nom. sing., który wskazuje rodzaj rzeczownika i gen. sing. wskazujący, do której deklinacji dany rzeczownik należy np.: servus, servi (r. m. II dekl.); virtus, virtutis (r. ż. III dekl.) senatus, senatus (r. m. IV dekl.) Wszystkie słowniki podają nom. sing. i gen. sing. rzeczowników.

zakończenie genetiwu singularis dla I deklinacji

-ae

W rozpoznawaniu rzeczowników I deklinacji dodatkowo pomaga fakt, że w nom. sing. kończą się one na -a

Mamy więc rzeczownik porta, portae (brama). Jaki jest jego temat?

Oczywiście port.

Przejrzyj teraz słownik i wypiszcie 5 rzeczowników I deklinacji wraz ze znaczeniami.

zakończenie genetiwu singularis dla II deklinacji

-i

Rzeczowniki rodzaju męskiego II deklinacji kończą się na -us, -er, zaś nijakiego na -um.

Mamy więc rzeczownik hortus, horti (ogród). Jaki jest jego temat?

Oczywiście hort.

A verbum, verbi (słowo)?

Przejrzyjcie teraz słownik i wypisz 5 rzeczowników II deklinacji wraz ze znaczeniami..

Dotąd wszystko było względnie proste. Ale łacina już tak ma, że co trzecie, to najtrudniejsze. Podobnie jak III koniugacja, III deklinacja jest naprawdę skomplikowana.

Jakie jest zakończenie genetiwu singularis dla III deklinacji?

Jest to -is

Za to nom. sing. może kończyć się niemal na wszystkie litery.

Zajrzyjcie do słownika. odnajdz 5 różnych zakończeń nom. sing. rzeczowników III deklinacji? (Szukaj słów, których druga forma kończy się na -is.)

Do deklinacji III należą rzeczowniki trzech rodzajów, które w nom. sing. mają różne znaczenia. Dlatego rodzaj rzeczowników III deklinacji jest zawsze podany w słowniku.

Mamy więc rzeczownik mos, moris (obyczaj). Jaki jest jego temat?

mor. Temat rzeczowników III deklinacji wydzielamy odcinając od gen. sing. końcówkę -is.

A laus, laudis (chwała)?

iecur, iecoris (wątroba)?

Przejrzyj teraz słownik i wypiszcie 5 rzeczowników III deklinacji wraz ze znaczeniami.

Deklinacja IV i V.

zakończenie genetiwu singularis dla IV deklinacji

Jest to -us

Rzeczowniki rodzaju męskiego IV deklinacji kończą się na -us, zaś nijakiego na -u.

Mamy rzeczownik fructus, fructus (owoc). Jaki jest jego temat?

fruct

genu, genus (kolano)?

Przejrzyj teraz słownik i wypisz 5 rzeczowników IV deklinacji wraz ze znaczeniami.

zakończenie genetiwu singularis dla V deklinacji

-ei

Do deklinacji V nalezą wyłącznie rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w nom. sing. na -es.

Mamy więc rzeczownik res, rei (rzecz). Jaki jest jego temat?

r

A dies, diei (dzień)?

Przejrzyj teraz słownik i wypisz 5 rzeczowników IV deklinacji wraz ze znaczeniami.

ĆWICZENIE

Do której deklinacji należy wyraz? Podaj jego temat i rodzaj

lentudio, lentudionis (powolność)

desiderium, desiderii (pragnienie)

penna pennae (skrzydło)

cornu, cornus (róg)

fides, fidei (zaufanie)

homo, hominis (człowiek)

senatus, senatus (senat)

Ostia, Ostiae (Ostia, miasto nad ujściem Tybru)

status, status (stanowisko, stan, położenie)

honor, honoris (honor)

bibliotheca, bibliothecae (biblioteka)

miles, militis (żołnierz)

casus, casus (przypadek, wydarzenie)

mensa, mensae (stół)

vultus, vultus (twarz)

imago, imaginis (wizerunek)

cena, cenae (posiłek)

praefectus, praefecti (prefekt, przełożony)

lex, legis (prawo)

materia, materiae (materia, budulec)

iniuria, iniuriae (niesprawiedliwość, krzywda)

laus, laudis (chwała)

lacrum, lacri (zysk, korzyść)

ars, artis (sztuka)

imperatum, imperati (rozkaz)

procella, procellae (burza)

virtus, virtutis (cnota)

iugum, iugi (jarzmo)

pema, poematis (poemat)

pernicies, pernicei (zguba, zagłada)

illecebra, illecebrae (ponęta)

lac, lactis (mleko)

caput, capitis (głowa)

geometria, geometriae (geometria)

scriptum, scripti (pismo)

somnium, somnii (sen)

corpus, corporis (ciało)

sagitta, sagittae (strzała)

Ogólne reguły deklinacyjne.

Nauka deklinacji jest trudna, ponieważ obejmuje mnóstwo podobnych do siebie końcówek, które szybko zaczynają się plątać i mylić. Wkuwanie ich to żmudna praca. Istnieje jednak kilka reguł, które można zastosować do wszystkich 5 deklinacji. Warto się ich nauczyć, ponieważ ułatwiają dalsza pracę.

Vocativus singularis jest równy nominatiwowi singularis (z wyjątkiem rzeczowników i przymiotników deklinacji drugiej zakończonych na -us). W pluralis formy nominatiwu i vocatiwu są zawsze równe.

Neutra mają trzy przypadki równe.

Są to nominativus, accusativus i vocativus. W pluralis przypadki te kończą się na -a. Nazywamy to regułą 146 (jest to rok ważny dla filologów klasycznych i miłośników kultury antycznej; wtedy zniszczono Korynt). Podobnie przedstawia się ta sprawa w języku polskim. Odmieńmy np. rzeczownik jajko.

liczba pojedyncza:

mianownik - jajko

dopełniacz - jajka

celownik - jajku

biernik - jajko

narzędnik - jajkiem

miejscownik - jajku

wołacz - jajko

liczba mnoga:

mianownik - jajka

dopełniacz - jajek

celownik - jajkom

biernik - jajka

narzędnik - jajkami

miejscownik - jajkach

wołacz - jajka

Mianownik, biernik i wołacz liczby pojedynczej to „jajko”, zaś mnogiej „jajka” (zakończenie -a).

Co wiemy o dat. plur. i abl. plur.?

W poszczególnych deklinacjach przypadki te są sobie równe.

Jaką końcówkę ma acc. sing. masculini i feminini?

We wszystkich deklinacjach jest to -m.

A acc. plur. masculini i feminini?

Zawsze jest to -s.

Zbierzmy te informacje.

Czego dowiedzieliśmy się o nominatiwie?

Nominatiwus jest taki sam jak vocatiwus (wyjątek: nom. i voc. sing. rzeczowników dekl. II na -us). W neutrum nominatiwus jest równy accusatiwusowi i vocatiwusowi. (reguła 146) W neutri pluralis kończy się na -a.

Czego dowiedzieliśmy się o genetiwie?

Niczego :)

O datiwie?

Datiwus pluralis jest taki sam jak ablatiwus pluralis.

O accusatiwie?

W neutrum accusatiwus jest taki sam jak nominatiwus i vocatiwus. (reguła 146) W pluralis kończy się na -a. Acc. sing. masculini i feminini kończy się na -m, zaś pluralis na -s.

O ablatiwie?

Ablatiwus pluralis jest taki sam jak datiwus pluralis.

O vocatiwie?

Vocatiwus jest taki sam jak nominatiwus (wyjątek: nom. i voc. sing. rzeczowników dekl. II na -us). W neutrum vocatiwus jest równy accusatiwusowi i nominatiwowi. (reguła 146) W neutri pluralis kończy się na -a.

ĆWICZENIE:

Ułóż wierszyk mnemotechniczny na zapamiętanie ogólnych reguł deklinacyjnych. (wierszyk mnemotechniczny to zwykle krótki, śmieszny, mało sensowny, rymowany wierszyk pomagający w nauce)

---