OCHRONA RADIOLOGICZNA PRZED PROMIENIOWANIEM W GABINECIE STOMATOLOGICZNYM
Promieniowanie jonizujące
Promieniowanie to wysyłanie i przenoszenie energii na odległość. Energia może byc wysyłana pod postacią ciepła, światła, fal elektromagnetycznych oraz w postaci cząstek.
W naszym otoczeniu znajduje się wiele różnych źródeł promieniowania. Są źródła naturalne, jak Słońce i sztuczne, jak lampa, grzejnik, nadajnik telewizyjny czy radiowy. Promieniowanie jest wszędzie. Jesteśmy zanurzeni w morzu promieniowania.
Szczególnym rodzajem promieniowania jest promieniowanie jonizujące, nazywane tak, ponieważ wywołuje w obojętnych elektrycznie atomach i cząsteczkach materii zmiany w ładunkach elektrycznych czyli jonizację.
Promieniowanie jonizujące nie działa na nasze zmysły, podobnie jak nie odczuwamy promieniowania elektromagnetycznego
Promieniowanie jonizujące pochodzi z przestrzeni kosmicznej, ze skał, gleby, powietrza, a także może być wytworzone sztucznie.
Ta część promieniowania, która pochodzi ze źródeł naturalnych była obecna wówczas, gdy powstawało życie i jest obecna teraz.
Przykładem promieniowania jonizującego jest:
- promieniowanie kosmiczne
- promieniowanie rentgenowskie
Główna zasada ochrony przed promieniowaniem
- jeśli musimy poddać się działaniu promieniowania, to dawki powinny być tak małe, jak jest to w rozsądny sposób osiągalne
- nie dotykamy preparatów promieniotwórczych - oznaczonych czerwoną "koniczynką" na żółtym tle,
- trzymać się jak najdalej od źródeł promieniowania i przebywać w ich pobliżu jak najkrócej
- jeżeli jest to możliwe stosować za każdym razem osłony.
Najistotniejszą rolę w narażeniu populacji odgrywają sztuczne źródła stosowane w medycynie i związane z energetyką jądrową. Dzieli się je ogólnie na dwa rodzaje:
- aparatura rentgenowska - diagnostyczna i terapeutyczna oraz przemysłowa, a także kineskopy telewizyjne, prostowniki próżniowe średnich i wielkich mocy, betatrony, akceleratory,
- izotopy promieniotwórcze - "bomby" kobaltowe lub cezowe, igły radowe, mierniki lub czujniki stosowane w przemyśle (gęstościomierze, pojemnościomierze, wagi izotopowe, czujniki dymu itp.), znakowanie radioizotopowe.
Każdy izotop charakteryzuje się okresem połowicznego rozpadu tzn. czasem potrzebnym do samoistnego rozpadu połowy atomów pierwiastka.
Oddziaływanie promieniowania jonizującego z żywą tkanką można podzielić na 4 stadia.
Stadium fizyczne - na skutek jonizacji lub wzbudzenia zmieniają się właściwości molekuł tkanki i zachodzą pierwotne procesy chemiczne w "gniazdach", gdzie cząstki promieniowania pozostawiły porcje energii.
Stadium fizyko-chemiczne - powstałe wcześniej produkty ulegają dalszym rekombinacjom i reakcjom, tworząc wolne rodniki lub rodniko-jony.
Stadium chemiczne - wolne rodniki powstałe w obszarach pochłonięcia energii dyfundują (m.in. odprowadzone zostają z krwią) i reagują z coraz dalszymi (od toru cząsteczki promieniowania jonizującego) obszarami tkanki. Największe uszkodzenia w tkankach wywołać może rodnik wodorotlenowy OH*. Jako silny utleniacz może on przekształcić normalne DNA w rodnik DNA - bardzo aktywną substancję zdolną do zainicjowania poważnych zmian funkcjonalnych właściwości komórek, łącznie z uniemożliwieniem ich funkcjonowania aż do śmierci komórki.
Stadium biologiczne - żywy organizm reaguje na zmianę właściwości składników komórki (tkanki): następują zaburzenia funkcjonalne (niekiedy bardzo opóźnione w czasie), które mogą ujawnić się w postaci zmian klinicznych. Należy pamiętać, że o ile czas trwania trzech pierwszych stadiów działania promieniowania jonizującego jest rzędu 10-8 sekundy, to czas trwania stadium biologicznego jest w ogromnym stopniu uzależniony od wszystkich czynników określających wrażliwość organizmu na promieniowanie jonizujące oraz od ilości zaabsorbowanej energii.
Pomimo tak szerokiego zastosowania promieniowanie rentgena może być szkodliwe dla organizmu, dlatego też nie powinno poddawać się prześwietleniu częściej niż raz na pół roku, najlepiej raz na rok. Częste poddawanie się działaniu promieni X może spowodować trwałe uszkodzenia komórek, m.in. w kodzie genetycznym, co może doprowadzić do powstania nowotworu (raka). Promieniowanie to jest także niebezpieczne dla kobiet w ciąży, gdyż hamuje ono rozwój komórek płodu. Może to spowodować niedorozwój kończyn dziecka. Jednak przy zachowaniu odpowiednich środków ostrożności poddawanie się działaniu promieni X nie jest groźne dla zdrowia i życia człowieka. Ze względu na różą wrażliwość części ciała na promieniowanie wprowadzono podział na grupy:
grupa I - gonady, szpik czerwony;
grupa II - mięśnie, tkanka tłuszczowa, przewód pokarmowy, płuca, wątroba, nerki, oczy; grupa III - kości, tarczyca, skóra;
grupa IV - ręce, przedramiona, stopy
Promieniowanie X znalazło zastosowanie w aparatach rentgenowskich, które są wykorzystywane m.in. w medycynie. W związku z tym, że promieniowanie jonizujące prowadzi do zmian biologicznych oraz chemicznych w organizmie człowieka, konieczne jest stosowanie odpowiednich mechanizmów ochronnych minimalizujących skutki takiego promieniowania.
Zasady ochrony przed promieniowaniem jonizującym określa Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie ochrony przed promieniowaniem jonizującym pracowników zewnętrznych narażonych podczas pracy na terenie kontrolowanym.
W Polsce około 35 tysięcy osób ma kontakt z tym promieniowaniem z powodów zawodowych. Mogą być narażone na dawkę przekraczającą 6 mSv (milisivertów) w ciągu roku lub na odpowiednie dawki równoważne, zaliczone do kategorii A narażenia, podlegające pomiarom dawek indywidualnych.
Z tego powodu bardzo ważne są kompleksowe pomiary i rejestracja indywidualnych dawek promieniowania. Obowiązek ten spoczywa na pracodawcy. Ze względu na kumulacyjny charakter ryzyka, otrzymane przez pracownika dawki muszą być sumowane w celu sprawozdawczym, bowiem zgodnie z przepisami, w ciągu 5 lat pracy limit dawek granicznych promieniowania nie może przekroczyć 100 mSv.
Pracodawca przed zatrudnieniem pracownika ma obowiązek sprawdzenia w centralnym rejestrze, czy dawki promieniowania, na jakie będzie on narażony, nie przekroczą - razem z dawkami otrzymanymi u poprzednich pracodawców - ustalonych limitów. Znajomość wielkości dawki jest konieczna również po to, by lekarz mógł ocenić, czy stan zdrowia pracownika pozwala na zatrudnienie go w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące.
Jeżeli chodzi o samo pomieszczenie, w którym używane jest promieniowanie X oraz osób w nim przebywających wykorzystuje się szereg mechanizmów zabezpieczających przed szkodliwym działaniem promieniowania jonizującego.
Drzwi do pracowni rentgenowskiej muszą być oznakowane tablicą informacyjną ze znakiem ostrzegawczym przed promieniowaniem jonizującym oraz muszą być wyposażone w urządzenia powodujące przerwę (blokadę) w obwodzie włączającym wysokie napięcie przy drzwiach nie zamkniętych. Otwieranie drzwi powinno być możliwe od wewnątrz i od zewnątrz pomieszczenia.
Grubości ścian i stropów pracowni rentgenowskich oraz rodzaje zastosowanych materiałów osłonnych muszą być zaprojektowane zgodnie z Polską Normą dotyczącą obliczania osłon stałych przed promieniowaniem jonizującym - PN-86-J-80001.
W diagnostycznych gabinetach rentgenowskich, w zależności od potrzeb, powinny znajdować się:
parawan, ekran oraz komplet osłon będących wyposażeniem zestawu dostarczonym przez producenta, umieszczonych na stałe lub w miarę potrzeb podwieszanych do aparatu rentgenowskiego;
środki ochrony indywidualnej pracowników, w szczególności fartuchy, rękawice i kołnierze z gumy ołowiowej, okulary, gogle lub maski ze szkła lub tworzywa ołowiowego;
3) osłony dla pacjentów, w szczególności osłony na gonady, fartuchy i półfartuchy oraz kołnierze wykonane z blachy ołowianej lub gumy ołowiowej
Długość ruchomego przewodu z przyciskiem do zdalnego wyzwalania ekspozycji stosowanego w wyposażeniu aparatów, które w warunkach normalnego używania nie wymagają przebywania operatora w pobliżu pacjenta, musi zapewnić operatorowi możliwość sterowania aparatem z odległości co najmniej 2 m od ogniska lampy rentgenowskiej.
Najlepszym rozwiązaniem jest tutaj stosowanie oddzielnego pomieszczenia jako sterowni, gdzie znajduje się przycisk do zdalnego wyzwalania ekspozycji. Jeżeli takiego dodatkowego pomieszczenia nie ma, to długość przewodu lub bezprzewodowe sterowanie aparatem rentgenowskim powinny umożliwiać schronienie się obsługi za osłoną stałą lub parawanem.
W stosunku do osób, które poddawane są promieniowaniu jonizującemu stosuje się określone zasady postępowania. Jedną z nich, w przypadku kobiet w ciąży, jest konieczność poinformowania o tym fakcie rejestratorki, gdyż promieniowanie hamuje rozwój komórek płodu. Może to spowodować niedorozwój kończyn dziecka. Jednak przy zachowaniu odpowiednich środków ostrożności poddawanie się działaniu promieni X nie jest groźne dla zdrowia i życia człowieka.
Podczas samego procesu pacjent ubierany jest w specjalną odzież ochronną, opisaną powyżej, zabezpieczająca go przed szkodliwym działaniem promieniowania jonizującego.
W ochronie radiologicznej bardzo ważną zasadą jest zasada ALARA, (" As Low As Reasonably Achievable") a więc ograniczyć pracę ze źródłami promieniowania, by ludzie otrzymywali jak najmniejsze dawki - przy uwzględnieniu czynników ekonomicznych i społecznych - które zapewnią uzyskanie wyniku badania o założonych walorach diagnostycznych.
Aby ochrona przed promieniowaniem jonizującym była skuteczna muszą zostać określone obowiązki w odniesieniu do wykonywania badań medycznych związanych z narażeniem na działanie promieniowania jonizującego w celach medycznych.
W celu zapewnienia, dobrych warunków ochrony przed promieniowaniem, niezbędne jest właściwe kształcenie personelu wykonującego badania, ustanowienie programów zapewnienia jakości i kontroli oraz kontroli wykonywanej przez właściwe władze.
1