Reakcje dzieci na rozwód
I. Obuchowska - rozwód rodziców i skutki , jakie wydarzenie to może pociągać za sobą , mogą oddziaływać na dziecko w jeden lub na dwa sposoby łącznie :
w postaci długotrwałego kumulowania się negatywnych doświadczeń ;
w postaci jednostkowego przeżycia o dużym ładunku emocji .
J. Landis - wymienia następujące sytuacje traumatyzujące , na które potencjalnie narażone jest dziecko rozwodzących się rodziców :
konieczność przystosowania się do zarysowującej się perspektywy rozwodu ;
konieczność przystosowania się do faktu rozwodu ;
zdarzające się wykorzystywanie dziecka przez jedno lub obydwoje rodziców jako „broni” przeciwko drugiemu , i to przed i po rozwodzie ;
separacja od jednego z rodziców , zmiana stosunków rodzice - dziecko ;
obciążenie statusem dziecka rodziców rozwiedzionych , co może ujemnie odbić się na kontaktach z rodzicami ;
konieczność przystosowania się do nowych warunków rodzinnych , jeśli rodzice powtórnie zawierają związek małżeński .
T.Z. Hozman i D.I. Froiland - wymieniają 5 faz reakcji na stres , jaki niesie za sobą dla dziecka sprawa rozwodowa rodziców :
faza „wypierania się” rozwodu - eliminowaniu myśli o rozwodzie towarzyszy izolowanie się od otoczenia , np. odmowa zabawy czy rozmowy z dorosłymi lub zachowania hałaśliwe , męczące dla innych ; ich ukrytym celem jest trzymanie ich z daleka ;
faza „złości” - dziecko próbuje na swój sposób walczyć ; złość kieruje do rodziców , a także do nauczycieli ; faza ta pojawia się wówczas , gdy zaistniałym faktom nie można już zaprzeczać ;
faza „godzenia” - dziecko próbuje pogodzić rodziców , o ile nie doszło do tego w fazie poprzedniej ; jedne dzieci prezentują zaburzenia wymagające większego zajęcia się nimi , inne są ugrzecznione i nadmiernie chętne do spełniania różnych wymagań ;
faza „depresji” - dziecko jest przygnębione , apatyczne , bezradne ; niekiedy przeżywa poczucie winy , żałuje za swoje nieodpowiednie zachowanie wobec rodziców i czuje się odpowiedzialne za to , co nastąpiło ;
faza „pogodzenia się” - dziecko ma świadomość nieodwracalności sytuacji , uczy się akceptować perspektywę dalszego życia tylko z jednym z rodziców i ewentualnym jego przyszłym partnerem .
E. Tyber - ukazuje zachowania dzieci w zależności od ich wieku w chwili rozwodu rodziców :
wiek przedszkolny :
w odpowiedzi na rozwód dzieci odczuwają smutek , częściej płaczą i stają się żądające ;
pojawiają się u nich również zachowania regresyjne , jak ssanie kciuka , bicie rodzeństwa , domaganie się pomocy przy karmieniu ;
chłopcy stają się wrzaskliwi , niespokojni , bardziej gniewni , często niszczą aktywność grupy w przedszkolu i tracą zdolność kooperatywnej zabawy z innymi dziećmi ;
niektóre dziewczynki ujawniają tendencję do bycia doskonałą i nadmiernie koncentrują się na tym , by zachowywać się grzecznie ;
u dzieci w tym wieku pojawiają się również takie objawy , jak : zmory nocne , moczenie nocne , masturbacja ;
ponadto boją się one o odejście rodzica ;
wiek 6-8 lat :
początkową reakcją na rozwód jest również smutek ;
dzieci tęsknią za rodzicem , którego nie ma , a szczególnie intensywnie tęsknią chłopcy za ojcem ;
z uwagi na egocentryzm wieku , dzieci te wykazują wielką tendencję do tego , żeby wierzyć , iż zostały odrzucone przez rodzica , który odszedł ;
dochodzi u nich do zgeneralizowanego odczucia , że z gruntu nie mogą one być kochane ;
to powoduje spadek samoakceptacji , utratę inicjatywy , depresję i trudności w koncentracji uwagi , co manifestuje się ostrym obniżeniem się szkolnych osiągnięć ;
dzieci te mogą starać się przeszkodzić rozwodowi i odbudować początkową , pełną rodzinę ze względu na odczuwane zmartwienie , odnoszące się do samopoczucia rodziców podczas i po rozłamie małżeńskim ;
wiek 9-12 lat :
smutek zamienia się w silny gniew , który dzieci kierują wobec obydwojga rodziców , ale szczególnie wobec tego, który zapoczątkował separację lub jest winny za rozłam ;
dzieci w tej grupie wiekowej są wyjątkowo skłonne brać stronę jednego rodzica przeciwko drugiemu i ustalać winę ; w rezultacie łatwo mogą zostać wplątane w destrukcyjną walkę pomiędzy rodzicami ;
chłopcy wyrażają swój gniew również przez sprawianie poważnych kłopotów samotnym matkom i przez odrzucanie propozycji ojca do spędzenia wspólnego czasu ;
dzieci również przeżywają smutek z powodu rozłamu pomiędzy rodzicami i martwią się o samopoczucie ;
czują się opuszczone , boją się tego , co może nastąpić w ich życiu , a w szczególności czują się bezsilne ;
nie chcą rozwodu , tęsknią za pełną rodziną i za rodzicem , który odszedł ;
u około połowy dzieci z tej grupy wiekowej następuje spadek osiągnięć szkolnych ;
mogą pojawić się skargi somatyczne , np. bóle brzucha , głowy oraz nieudane relacje z rówieśnikami ;
wiek młodzieńczy (adolescencja) :
z jednej strony przystosowują się do rozwodu rodziców lepiej niż młodsze dzieci , ponieważ stają się bardziej niezależni i wycofują się z rodzinnych relacji , angażują się we własne plany i przyszłość oraz nie wymagają już tak wielkiej opieki ;
niektórzy ujawniają pozytywny rozwojowy zryw w reakcji na małżeński rozłam : konstruktywnie uczestniczą w rodzinnych decyzjach , są odpowiedzialni , współczujący , dojrzali i dostarczają stałych , wychowawczych relacji młodszemu rodzeństwu ;
wielu dorastających przeżywa rozwód w sposób negatywny ; czują się zdradzeni , gniewnie odłączają się od rodziny , mogą rozpocząć aktywność seksualną , szczególnie wtedy , gdy są świadkami pozamałżeńskich stosunków seksualnych swoich rodziców ;
niektórzy popadają w depresję , dystansują się od kłopotów rodzinnych i wycofują się z relacji rówieśniczych, zaprzepaszczają różne swoje plany i ambicje odnoszące się do przyszłości ;
adolescenci mogą mieć o wiele większe problemy przystosowawcze , o ile będą wciągnięci w „konflikty lojalności” .
(na podstawie : M. Krupa „Model analityczny przystosowania dziecka po rozwodzie rodziców”)
Kurdeka (1981) opracował schemat analizy przystosowania porozwodowego , według którego dziecko po rozwodzie przechodzi :
fazę poznania , tj. pierwotnego przetwarzania informacji - dziecko uświadamia sobie , że sytuacja jest niebezpieczna i doświadcza pierwszych emocji ;
fazę wtórnego przetwarzania informacji - dziecko próbuje zrozumieć , dlaczego rodzice rozwodzą się i jak ono powinno w związku z tym zareagować ; dokonuje analizy przyczynowej rozwodu i przypisuje odpowiedzialność lub winę za rozpad rodziny konkretnym osobom lub czynnikom .
Emocje i wtórne przetwarzanie kierują próbami psychologicznymi radzenia sobie z sytuacją , a właściwe mechanizmy prowadzą do redukcji negatywnych odczuć i napięć . Niewłaściwe - powodują poczucie nieszczęścia u dziecka .
Doświadczenia dziecka związane z rozwodem muszą być rozpatrywane w kontekście hierarchicznie ułożonych systemów . Kurdeka wyróżnia cztery systemy czynników przystosowania porozwodowego :
makrosystem (wierzenia kulturowe , wartości , postawy dotyczące życia rodzinnego) - mają wpływ na sposób postrzegania rozwodu przez dziecko ;
egzosystem - wsparcie ze strony środowiska , czynniki społeczne (zmiany środowiskowe zaistniałe po rozwodzie , np. zmiana miejsca zamieszkania powoduje zmianę szkoły , kolegów) , formy pomocy rodzinie niepełnej (formalne , nieformalne) ;
mikrosystem - charakter relacji rodzinnych w okresie przed i po rozwodzie , np. związek dziecka z rodzicem nieobecnym , relacja samotny rodzic - dziecko , stosunek ex-małżonków ;
system ontogeniczny - indywidualne zdolności dziecka radzenia sobie ze stresem (chłopcy reagują agresją , dziewczynki - niepokojem) .
Właściwa ocena wydarzeń i własne możliwości zaradcze to ważny czynnik w przystosowaniu do sytuacji kryzysowej . Trafną interpretację umożliwia kondycja poznawcza dziecka . Badania potwierdzają , że wysoki poziom kondycji poznawczej jest podstawowym warunkiem przystosowania .
H. Szczęsna :
wyznaczniki reakcji dzieci na rozwód rodziców :
czynniki osobowościowe - odporność psychiczna , płeć , wiek w chwili rozwodu , subiektywny obraz rodziny z okresu przed rozwodem , fakt posiadania rodzeństwa ;
czynniki sytuacyjne - przebieg konfliktów przed rozwodem , stopień przygotowania do rozwodu , fakt istnienia i rodzaj kontaktów z ojcem przed i po rozwodzie , zakres zmian występujących po rozwodzie .
płeć dziecka - dominuje pogląd , że chłopcy trudniej znoszą rozwód ; pogląd ten zaczyna być wypierany ; pojawiają się nowe głosy , że reakcje u chłopców są bardziej zauważalne , widoczne , „krzykliwe” (agresja , niepodporządkowywanie się , niesubordynacja w szkole itp. ; szereg form zachowania aspołecznego) ; prawdopodobne jest, że u dziewczynek reakcje są równie ciężkie , tylko objawy są bardziej skryte , wewnętrzne (poczucie żalu , zmniejszona samoocena , obniżone poczucie własnej wartości , wadliwy obraz świata itp.) ;
wiek dziecka w chwili rozwodu - istnieją bardzo różne opinie nt. wpływu wieku dziecka na reakcje na rozwód rodziców ; nie ma tu reguły , każdy wiek jest „zły” ;
badania H. Szczęsnej (na podstawie Brzezińskich) :
badanie poziomu samoakceptacji nie ujawniło żadnych różnic pod względem płci ani wieku dziecka w chwili rozwodu - oznacza to , że rozwód wpływa generalnie negatywnie na poziom samoakceptacji u dziecka bez względu na płeć i wiek ;
jedyną zmienną pośredniczącą , która różnicowała wyniki , był kontakt z ojcem po rozwodzie , co oznacza , że ojciec jest bardzo ważną osobą dla dziecka ; w wyniku badań powstały trzy grupy badawcze :
dzieci z częstym i jakościowo dobrym kontaktem z ojcem ,
dzieci z nieregularnym , przypadkowym kontaktem ,
dzieci z brakiem kontaktu z ojcem ;
w przypadku pierwszej grupy poziom samoakceptacji nie różnił się od poziomu u dzieci z rodzin pełnych ; najniższy poziom samoakceptacji wykazały dziewczynki bez kontaktu z ojcem .
D. Field : „ ... dla dziecka rozwód jest zwykle wyrokiem dożywotniego cierpienia .”