Organizacje pozarządowe w obronie praw człowieka
Pomimo wzrostu popularności idei praw człowieka są one na całym świecie nieustannie łamane. Nawet w krajach demokracji liberalnej zdarzają się przypadki naruszania praw i wolności jednostki. Na straży przestrzegania tych uniwersalnych praw stoją nie tylko państwowe sądy oraz międzynarodowe trybunały, ale i dynamicznie rozwijające się pozarządowe organizacje broniące praw człowieka. Na lekcji uczniowie zapoznają się z celami i metodami kilku takich organizacji działających w Polsce.
Cele
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
przedstawić główne cele i metody działania organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną praw człowieka na świecie;
wymienić najważniejsze organizacje pozarządowe działające w Polsce i scharakteryzować je;
odróżnić organizacje pozarządowe od instytucji państwowych zajmujących się ochroną praw człowieka.
Środki dydaktyczne
1. Tekst "Korzenie traw"
2. Tekst "Komitet Helsiński i Helsińska Fundacja Praw Człowieka"
3. Tekst "Polska Akcja Humanitarna"
4. Tekst "Amnesty International"
Przebieg zajęć
1. Na wstępie sprowokuj dyskusję dotyczącą potrzeby powoływania organizacji pozarządowych, zadawaj pytania pomocnicze typu: czy państwo może zaspokoić potrzeby każdego człowieka, czy istnieją państwa, w których wszyscy obywatele są zadowoleni ze swoich praw, jakie organizacje chronią praw człowieka, czy są to organizacje potrzebne, czym się różni organizacja rządowa od pozarządowej, czym różnią się metody działania organizacji pozarządowych od innych sposobów ochrony praw człowieka, w jakiej sytuacji politycznej organizacje pozarządowe są szczególnie potrzebne?
2. Zapytaj, jakie organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną praw człowieka znają uczniowie, na jakich zasadach organizacje opierają swoje działanie, jakie sobie stawiają cele, jakimi metodami działają, czy mogą skutecznie przeciwstawiać się łamaniu praw człowieka i jakimi metodami to robią. Poproś uczniów o przykłady. Zapytaj także, czy znane im są państwa, które notorycznie łamią prawa człowieka Czy uczniowie wiedzą, od kiedy istnieje Międzynarodowy Czerwony Krzyż, dlaczego powstał i gdzie jest jego siedziba. Co mogą powiedzieć o działalności MCK w Polsce. Skorzystaj z pomocy tekstu Marka A. Nowickiego Korzenie traw.
3. Podziel klasę na trzy grupy. Rozdaj teksty: grupie I - "Komitet Helsiński i Helsińska Fundacja Praw Człowieka", grupie II - "Polska Akcja Humanitarna", grupie III - "Amnesty International". Każda grupa ma za zadanie przygotować się do przedstawienia informacji zawartych w otrzymanym tekście pozostałym uczniom. Kiedy przedstawiciele poszczególnych grup referują wyniki swej pracy, uczniowie powinni sporządzić krótką notatkę.
4. Na podstawie przygotowanych informacji poproś grupy o zaprojektowanie plakatu lub ulotki, która będzie pokazywała specyfikę omawianej przez nich organizacji. W ulotce powinny znaleźć się następujące dane: podstawowe informacje o terenie, na którym działa organizacja, o jej władzach, międzynarodowych powiązaniach, zasadach i metodach działania oraz celach. Ulotka powinna zawierać również cytat z wypowiedzi liderów (znajdują się m.in. w tekstach, które rozdałeś uczniom) oraz - jeśli przewidziana jest dalsza praca nad ulotką - zdjęcia ukazujące działalność organizacji, adresy i telefony najbliższych ich biur itp.
5. Poproś uczniów, by postarali się nawiązać kontakt (osobisty bądź listowny) z biurem jakiejś organizacji pozarządowej zajmującej się ochroną praw człowieka i uzyskali bardziej szczegółowe informacje o jej działalności. Być może klasa - lub część uczniów - zdecyduje się włączyć w jakieś działania na rzecz rozpowszechniania i ochrony praw człowieka.
Pojęcia i terminy
*prawa człowieka *organizacje pozarządowe *łamanie praw człowieka *praworządność
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1
Korzenie traw
W świecie istnieją tysiące organizacji pozarządowych (NGO's). Ich początki sięgają ubiegłego stulecia. W czerwcu 1859 roku mieszkaniec Genewy Henry Dunant był świadkiem bitwy pod Solferino. Przeżył szok widząc tysiące rannych, konających na polu bitwy z powodu braku pomocy. Po powrocie napisał Pamiętnik z Solferino, który poruszył ówczesną Europę. Wezwał do utworzenia stowarzyszenia, które mogłoby zyskać uznanie międzynarodowe i nieść pomoc ofiarom wojny. W 1863 roku pięciu obywateli Genewy (m.in. H. Dunant) założyło Międzynarodowy Komitet Opieki nad Rannymi, obecny Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża . Takie były początki pierwszej organizacji praw człowieka, która z biegiem lat rozwinęła się w światowy ruch stowarzyszeń krajowych, niezależnych i dobrowolnych, otwartych dla wszystkich, którzy w swoim działaniu przestrzegają zasady neutralności i bezstronności. Celem organizacji jest ochrona i opieka nad ofiarami konfliktów zbrojnych, zamieszek i rozruchów wewnętrznych, rozwój międzynarodowego prawa humanitarnego. Czerwony Krzyż można uznać za wzór dla organizacji, które zaczęły powstawać później.
Potem pojawiły się związki zawodowe, walczące o prawa społeczne pracowników najemnych.
Pod ich naciskiem powołano do życia w 1919 roku Międzynarodową Organizację Pracy, w której organizacje pracownicze od początku zajęły poważne miejsce.
W okresie międzywojennym organizacji praw człowieka było niewiele. Problematyka ta zajmowała także niewiele miejsca w życiu społeczeństw i polityce. Prawa człowieka wciąż pozostawały wewnętrzną sprawą poszczególnych państw i, poza wyjątkami, nie było dla nich miejsca w prawie międzynarodowym i stosunkach politycznych między państwami. Wyjątek stanowiły regulacje dotyczące niektórych mniejszości narodowych w Europie. Poza Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem do najważniejszych w owym czasie należy zaliczyć Międzynarodową Ligę na Rzecz Praw Człowieka oraz Towarzystwo Przeciw Niewolnictwu.
Niektóre z tych organizacji odegrały poważną rolę przy pracach nad projektem Karty Narodów Zjednoczonych. Starały się doprowadzić do włączenia problematyki praw człowieka do tekstu Karty oraz zbudowania takich zasad działania ONZ, które pozwoliłyby tym organizacjom znaleźć właściwe miejsce jako poważnego partnera dla przedstawicieli państw. W konsekwencji w art. 71 Karty znalazł się zapis umożliwiający Radzie Społeczno-Gospodarczej konsultacje z NGO's.
Wśród organizacji, które powstały pod wpływem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz rozwijającego się systemu ochrony praw człowieka w ramach ONZ, najbardziej znaną jest Amnesty International. Jest to organizacja o zasięgu światowym. Ma ponad 700 tys. członków i osób wspomagających w ok. 150 krajach. Centrum AI znajduje się w Londynie. W 1977 roku AI zostało uhonorowane Pokojową Nagrodą Nobla.
Podstawowe cele i sfery zainteresowań AI to walka o:
- uwolnienie więźniów sumienia (pod warunkiem, że nie używali przemocy),
- rzetelność procesów karnych, szczególnie tych o podłożu politycznym,
- zniesienie kary śmierci,
- zaprzestanie, bez żadnych wyjątków, tortur i innego nieludzkiego, okrutnego i poniżającego traktowania lub karania więźniów.
Według AI więźniami sumienia są ludzie uwięzieni z powodu swoich przekonań, rasy, płci, pochodzenia, języka lub religii, jeśli w swoich działaniach odżegnywali się od przemocy.
AI stara się zachować bezstronność i neutralność podczas badania sprawy i podejmowania interwencji. Dlatego m.in. grupy AI nie zajmują się naruszeniami praw człowieka we własnym kraju. Najważniejszymi formami działania AI są listy do władz w obronie uwięzionych, badanie faktów i przedstawianie raportów, bezpośrednie kontakty z władzami. AI prowadzi także szeroką działalność edukacyjną, promując problematykę praw człowieka we wszystkich częściach świata.
Porozumienia dotyczące praw człowieka i kwestii humanitarnych podjęte podczas KBWE w Helsinkach i zapisane w Akcie Końcowym podpisanym w 1975 roku dały początek nowemu ruchowi praw człowieka. W 1976 roku powołano w Moskwie grupę, której zadaniem miało być kontrolowanie, w jaki sposób Związek Sowiecki wywiązuje się ze zobowiązań przyjętych w Helsinkach oraz informowanie o tym krajowej i międzynarodowej opinii publicznej. Niedługo potem podobne grupy powstały w innych regionach Związku Radzieckiego. Ich działalność nie trwała jednak długo. Władze zastosowały surowe represje. Po kilku miesiącach Moskiewska Grupa Helsińska przestała istnieć, a część członków grupy znalazła się w obozach.
W tym samym 1976 roku powstał w Polsce KOR, a niedługo potem w Pradze Karta 77. W Polsce w 1979 roku wyłoniła się z KOR-u Komisja Helsińska, która w następnym roku przygotowała raport o sytuacji praw człowieka w Polsce w przededniu Sierpnia. W okresie Solidarności Komisja Helsińska przestała istnieć. Również w 1979 roku powstał Komitet Helsiński USA z zadaniem pomocy inicjatywom helsińskim w Europie Wschodniej i śledzenia rozwoju wydarzeń w tym rejonie. Podobne inicjatywy pojawiły się także w innych krajach Zachodu.
W 1982 roku postanowiono utworzyć Międzynarodową Helsińską Federację Praw Człowieka z siedzibą w Wiedniu (IHF). Obecnie federację stanowi 19 grup narodowych, w tym działający od 1982 roku Komitet Helsiński w Polsce.
W Genewie ma swoją siedzibę Międzynarodowa Komisja Prawników (ICJ). Jest organizacją powołaną na rzecz powszechnego zrozumienia i przestrzegania zasad praworządności oraz ochrony praw człowieka. Inicjuje pracę nad nowymi konwencjami międzynarodowymi w sferze praw człowieka, wysyła obserwatorów na procesy, prowadzi studia i badania, opracowuje raporty, interweniuje na forum międzynarodowym.
W 1969 roku powstała w Londynie Grupa na Rzecz Praw Mniejszości (MGR). W jej skład wchodzą grupy działające w Europie, Australii, Ameryce Północnej. Dotychczas MGR opracowała około 100 raportów dotyczących mniejszości w różnych częściach świata.
Istnieją też NGO's, które powstały, aby służyć innym organizacjom praw człowieka poprzez ekspertyzy, konsultacje, wymianę informacji.
Są również NGO's w postaci niezależnych instytutów naukowych. Jednym z nich jest Międzynarodowy Instytut Praw Człowieka w Strasburgu.
Ponad 300 organizacji praw człowieka ma status konsultatywny przy ONZ. Dzięki temu mogą one wysyłać swoich przedstawicieli jako obserwatorów na publiczne sesje Rady Społeczno-Gospodarczej ONZ. Organy ONZ zwracają się do tych organizacji o opinie i konsultacje.
NGO's mogą zawiadamiać organy ONZ o znanych im naruszeniach praw człowieka. Mogą także w określonych warunkach składać tzw. skargi indywidualne w imieniu i na rzecz osób pokrzywdzonych z powodu naruszenia ich praw. Skargi te są rozpatrywane przez Komitet Praw Człowieka.
Marek A. Nowicki, Korzenie traw, "Społeczeństwo Otwarte" 1991 r., nr 2 (fragmenty)
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2
KOMITET HELSIŃSKI I HELSIŃSKA FUNDACJA PRAW CZŁOWIEKA
Komitet Helsiński w Polsce został powołany - jako organizacja podziemna - w roku 1982. Wkrótce zdobył sobie zaufanie jako instytucja opracowująca rzetelne raporty na temat praworządności i przestrzegania przez władze PRL norm międzynarodowych dotyczących praw człowieka, sporządzanych m.in. na potrzeby organizacji międzynarodowych, takich jak ONZ, KBWE, MOP. Od 1989 r. Komitet działa jawnie. Jest członkiem Międzynarodowej Federacji Komitetów Helsińskich, mającej swą siedzibę w Wiedniu.
Pod koniec 1989 r. członkowie Komitetu powołali Helsińską Fundację Praw Człowieka, stanowiącą aparat pomocniczy i wykonawczy Komitetu i działającą jednocześnie jako niezależny instytut na rzecz edukacji i badań w zakresie poszanowania praw człowieka w Polsce.
W skład Komitetu Helsińskiego wchodzi dwadzieścia osób. Komitet nie ma formalnego lidera, choć opinia publiczna uważa, że taką rolę pełni ktoś spośród jego najbardziej znanych członków, np. Ewa Łętowska, Marek A. Nowicki, Marek Nowicki czy Andrzej Rzepliński. Komitet Helsiński w Polsce swoją postawą w okresie stanu wojennego i aktywnością w okresie przekształceń ustrojowych wypracował sobie dość szczególną pozycję wśród organizacji społecznych działających w Polsce. Autorytet, jakim cieszy się Komitet, pozwala związanej z nim Fundacji na osiągnięcie wielu sukcesów w sferze popularyzacji praw człowieka i walki o praworządność.
Program edukacji w zakresie praw człowieka realizowany jest w formie szkoleń i działalności popularyzatorskiej. Fundacja organizuje kursy praw człowieka dla osób stykających się z tą tematyką na co dzień - dla nauczycieli, policjantów, sędziów, służby więziennej itp. Najbardziej znaną formą działań popularyzatorskich było przeprowadzenie w 1994 r. konkursu na konstytucję szkoły średniej. Społeczności szkolne: uczniowie, ich rodzice, nauczyciele i dyrektorzy szkół mieli za zadanie wspólnie opracować i przyjąć przy zachowaniu demokratycznych procedur dokument regulujący funkcjonowanie ich szkoły. Do konkursu, zakończonego w grudniu 1994 r., stanęło 181 szkół.
Fundacja Helsińska ocenia poziom przestrzegania praw człowieka w Polsce. Nieustannie obserwuje działalność rozmaitych instytucji, od których postawy zależy poziom praworządności w naszym kraju, począwszy od procesu legislacyjnego aż po działalność urzędów publicznych, sądów, policji i więziennictwa.
Komitet wraz z Kancelarią Prezydenta RP przygotował projekt słynnej Karty Praw i Wolności, aktu o randze konstytucyjnej, który wprawdzie nie został ostatecznie przyjęty przez parlament, ale jednak stanowił jeden z dokumentów wykorzystywanych intensywnie przez Komisję Konstytucyjną Zgromadzenia Narodowego w toku prac nad projektem nowej konstytucji.
Sferami szczególnego zainteresowania Fundacji są prawa osób przebywających w rozmaitych instytucjach, w których z oczywistych powodów ograniczane są prawa człowieka (więzienia, zakłady poprawcze itp.), prawa cudzoziemców (w tym zwłaszcza uchodźców) przebywających w Polsce oraz pomoc prawna obywatelom naszego kraju, którzy zdecydowali się na złożenie skargi przeciwko Polsce do instytucji międzynarodowych (Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu i Komitet Praw Człowieka w Genewie).
Komitet Helsiński i Helsińska Fundacja Praw Człowieka mieszczą się w Warszawie przy ul. Brackiej 18 m. 62.
Marek Nowicki:
"Na prawa człowieka powołują się coraz częściej politycy, usiłując udowadniać swoje, często przeciwstawne, poglądy. Liczą na niewiedzę słuchaczy. Tymczasem prawa człowieka są ponadpolityczne i uniwersalne. Nie sposób dzielić ich na burżuazyjne i socjalistyczne, chrześcijańskie czy liberalne. Prawa człowieka określają, czego władzy nie wolno robić z podległym mu człowiekiem, przy czym wszystko jedno, czy władcą tym jest król, dyktator, monopartia czy demokratycznie wybrany parlament. Wytyczają one zawsze granice ich władzy".
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3
POLSKA AKCJA HUMANITARNA
Polska Akcja Humanitarna jest fundacją powstałą w listopadzie 1992 r. Jej prezesem jest Janina Ochojska, która w 1994 r., w uznaniu jej zasług w dziedzinie pomocy humanitarnej, otrzymała tytuł Kobiety Europy '94 przyznawany przez Wspólnotę Europejską.
Działalność PAH obejmuje przede wszystkim:
* pomoc humanitarną dla ofiarom konfliktów i wojen,
* propagowanie idei humanitaryzmu w ramach programu edukacji humanitarnej,
* pomoc uchodźcom, szukającym schronienia w Polsce,
* pomoc dla dzieci z najbiedniejszych rodzin w Polsce.
PAH zdobyła sobie zasłużoną sławę głównie dzięki organizowaniu konwojów z pomocą humanitarną dla szpitali, domów dziecka i szkół w tych rejonach, gdzie trwały konflikty. Od 1992 roku do maja 1996 PAH zorganizowała łącznie 24 konwoje do krajów byłej Jugosławii, do Kazachstanu i Czeczenii. Wartość darów, przekazanych w tym czasie potrzebującym, wynosi ponad 3 200 000 DM. Pomoc humanitarna finansowana jest całkowicie przez obywateli, instytucje i organizacje polskie. Osoby pracujące w PAH uważają tę działalność za formę odpłaty za pomoc, jakiej obywatele innych krajów udzielali Polakom w latach osiemdziesiątych i jednocześnie doskonałą okazję do uwrażliwienia społeczeństwa na tragedię ofiar konfliktów narodowościowych i wojen we współczesnym świecie.
Poza pomocą humanitarną dla tych rejonów świata, w których toczą się wojny, PAH zaangażowała się w akcję pomocy dla dzieci z ubogich rodzin żyjących w Polsce, szczególnie w najbiedniejszym regionie naszego kraju: w Bieszczadach. Organizacja zbiera fundusze na dożywianie najbiedniejszych, opłaty związane z nauką (internaty, zakup podręczników itp.) i wyposażenie szkół w sprzęt kuchenny i turystyczny.
PAH pomaga również cudzoziemcom poszukującym w Polsce schronienia przed prześladowaniami, jakich doznają w swych ojczystych krajach. Prowadzone przez fundację Biuro Doradztwa i Centrum Pomocy udziela uchodźcom pomocy w załatwieniu formalności urzędowych związanych z uzyskaniem w naszym kraju statusu uchodźcy, pomaga również w rozwiązaniu ich spraw socjalnych i zapewnia podstawową opiekę prawną.
Od listopada 1993 r. PAH prowadzi program edukacji humanitarnej dla dzieci i młodzieży szkół podstawowych i średnich. Celem programu jest uwrażliwienie ich na problemy ludzi cierpiących i potrzebujących pomocy, kształtowanie postaw solidarności i niezgody na obojętność wobec tragedii innych. Od 1996 r. powstają w kraju Kluby PAH, dzięki którym młodzież może się włączyć w działalność charytatywną prowadzoną przez fundację i poprzez które organizuje akcje humanitarne w miejscu swojego zamieszkania.
Polska Akcja Humanitarna ma siedzibę w Warszawie, przy ul. Nowy Świat 41 m. 12, oddziały fundacji znajdują się w Łodzi, Krakowie i Toruniu.
Janina Ochojska:
"...jestem dumna, że z Polski możemy wysyłać pomoc do innych krajów. Staramy się ją tak organizować, aby była skuteczna, tyle, ile nam się uda zebrać, wieziemy. Jakby to łącznie policzyć, to w ciągu 2,5 roku wysłaliśmy 1000 ton. To gdzieś ludziom pomogło, być może uratowało komuś życie, nawet, jeśli jednemu człowiekowi, to było warto..." "Łatwo jest wysłać konwój, zwłaszcza na tereny niebezpieczne, a samemu zostać w domu. Raz tak zrobiłam. [Konwój] został ostrzelany przy wyjeździe z Sarajewa. Wiem, że gdybym tam była, niczego by to nie zmieniło, ale świadomość, że kogoś się wysyła, samemu zaś siedzi w bezpiecznym miejscu, jest wystarczająco przykra. Dlatego zawsze sama jadę z konwojem, który dociera w rejony niebezpieczne?.
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4
AMNESTY INTERNATIONAL (AI)
Amnesty International to międzynarodowa organizacja pozarządowa założona w Londynie w 1961 r., a znana i aktywnie działająca w 150 państwach świata. Jej celem jest kontrola przestrzegania praw człowieka przez rządy państw, informowanie opinii publicznej o przypadkach łamania tych praw i organizowanie akcji protestacyjnych, mających na celu obronę represjonowanych. AI interesuje się szczególnie ochroną wolności słowa i sumienia, prawami osób pozbawionych wolności i represjonowanych za działalność polityczną, społeczną i humanitarną. Organizacja prowadzi też programy edukacyjne, których celem jest uwrażliwienie ludzi na kwestię przestrzegania praw człowieka przez rządy krajów świata i na problemy osób prześladowanych, uchodźców i emigrantów. W 1977 r. AI została laureatem Pokojowej Nagrody Nobla.
AI zawsze interesowała się poszanowaniem praw człowieka w PRL i innych państwach komunistycznych. Jej założyciel, Peter Benenson, zdobył uznanie jako obrońca m.in. osób represjonowanych na Węgrzech za udział w powstaniu w 1956 r. Pierwsza próba powołania polskiej sekcji AI została podjęta przez grupę działaczy opozycji demokratycznej w Polsce w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. Wprawdzie Służba Bezpieczeństwa skutecznie uniemożliwiła działalność AI w Polsce, jednak doszło w tym czasie do nawiązania pierwszych kontaktów polskich działaczy z sekcjami AI działającymi w innych krajach. Dzięki temu, gdy tylko stało się to możliwe, w 1989 r., mogły powstać w Polsce dwie grupy AI, które w 1991 r. doczekały się oficjalnego uznania przez Międzynarodowy Sekretariat tej organizacji.
Polska Grupa I AI ma siedzibę w Gdańsku, Grupa II - w Warszawie. Obie grupy uczestniczą w akcjach prowadzonych przez całą organizację, takich jak: kampanie protestów przeciwko prześladowaniom religijnym, do których dochodzi w niektórych krajach, oraz kampanie protestów przeciwko porywaniu niewygodnych dla rządów osób i przetrzymywaniu ich w tajnych więzieniach czy obozach. Działacze z naszego kraju skupili się szczególnie na naruszeniach praw człowieka, do jakich dochodzi w Chinach oraz w Bośni i Hercegowinie. Najbardziej znaną formą działań AI jest organizowanie protestów przeciwko prześladowaniom konkretnych osób, przeprowadzane zazwyczaj w trzecim tygodniu października: tygodniu Amnesty International. Działacze AI kolportują w tym okresie listy protestacyjne do głów państw i szefów rządów w tych krajach, w których dochodzi do szczególnie drastycznych naruszeń prawa, które każdy może podpisać i wysłać do adresata. Ta spektakularna akcja przynosi czasem oczekiwany skutek: duży autorytet moralny AI powoduje, że rządy niezbyt często decydują się na ignorowanie listów dotyczących konkretnych osób.
Bogusław Stanisławski (koordynator Polskiej Grupy II):
"AMNESTY INTERNATIONAL - to ponad milion ludzi w ponad 150 krajach, którym trudno jest usnąć z dręczącą myślą, że gdzieś na świecie człowiekowi, w tej właśnie chwili, wyrywa się paznokcie czy przypala ciało za to, że opowiada się za inną opcją polityczną, że jest za niepodległością swojego kraju czy też, że wyznaje inną wiarę... Ci, którzy nie mogąc usnąć wstali i skracając czas wypoczynku napisali list z protestem przeciwko zadawaniu śmierci bądź dręczeniu niewinnego, znanego z nazwiska i imienia człowieka, wypełnili tym odruchem ludzkiej solidarności deklarację działacza ruchu Amnesty International. O skuteczności tych setek tysięcy listów dają świadectwo Ci, których one dotyczą - którym uratowały życie, skróciły tortury, przywróciły wolność. Gdyby nawet te listy nie skutkowały we wszystkich przypadkach, budują one potężną światową opinię publiczną na rzecz powstrzymania rządów od łamania fundamentalnych praw człowieka do wolności słowa i sumienia, do poczucia bezpieczeństwa i do poszanowania ludzkiej godności".