Międzynarodowe stosunki kulturalne
10.11.2011 (5)
Źródłosłów terminu „kultura”:
Kultura: podstawowe pojęcie współczesnej humanistyki.
Cultura (łac.) pierwotnie oznaczało uprawę ziemi, choć już Cyceron rozszerzył jego użycie na zjawiska intelektualne, nazywając filozofię - „kulturą ducha” (cultura animi).
Kultura zatem to swoisty wysiłek zmierzający do przekształcenia myślenia ludzkiego w sposób analogiczny do przeobrażeń świata przyrody na skutek intencjonalnej działalności człowieka (uprawa ziemi).
Cultus (łac.) kult (w znaczeniu religijnym).
W starożytności, obydwa pojęcia: cultura jako uprawa ziemi i cultus jako część oddawana bóstwu lub bóstwom były ze sobą ściśle związane. Przez wieku uprawa roli traktowana była jako wyraz współpracy z bóstwem, miała wymiar metafizyczny.
Znaczenie terminu „kultura” na przestrzeni wieków: dwie tradycje:
W epoce oświecenia - opozycja „kultury” zarówno w stosunku do „natury”, jak i „cywilizacji”.
Tradycja niemiecka:
Kultura przeciwstawiona wszystkiemu, co człowiek był w stanie dodać do natury, wykorzystując ją do swoich celów i ulepszając to, co od niej otrzymał. W tym ujęciu kultura to działalność nie mająca celu czysto utylitarnego, zaś cywilizacja służyć ma celom użytkowo-praktycznym
„Kultura” to jest to, co idealne i duchowe, zaś z „cywilizacją” - to, co fizyczne i materialne.
Niemcy wyobrażali sobie cywilizację jako coś zewnętrznego i użytecznego, na wiele sposobów obcego ich wartościom narodowym.
Cywilizacja posuwa się naprzód w czasie i przekracza bariery narodowe. W przeciwieństwie do Kultur, która jest ograniczona w czasie i przestrzeni oraz pokrywa się z tożsamością narodową.
Termin Kultur został wprowadzony do współczesnego dyskursu przez Herdera, a ten zaczerpnął go od Cycerona (cultura animi).
Niemiecka koncepcja Kultur od samego początku rozwijała się jako antyteza francuskiej Civilisation. To opozycja „wartości duchowych i materializmu, uczciwości i postępu, prawdziwej moralności i zaledwie powierzchownej uprzejmości”.
Kultura rozwija się w sposób organiczny, naturalny.
Cywilizacja rozwija się w sposób sztuczny, zaplanowany.
Kultura i cywilizacja są skazane na konflikt.
Max Weber
W centrum kultury znajduje się religia,
Kultura to „wyposażenie skończonego wycinka nie mającej znaczenia nieskończoności zdarzeń w świecie, sensów i znaczeń, widzianych z perspektywy istot ludzkich”,
Fundamenty kultury jako rzeczywistości duchowej jest stale podkopywano przez niszczycielskie siły nauki, racjonalizacji, biurokratyzacji i materializmu.
Oswald Spengler
„Kultura” oznacza „fazę wstępującą” procesu dziejowego, „cywilizacja” stanowi synonim czysto mechanicznego trwania, które utożsamiał z epoką schyłku i dekadencji,
„Kulturę” należy stawiać wyżej niż „cywilizację”, gdyż to ona wprowadza w życie społeczne innowacyjne rozwiązania i postęp.
Tradycja francuska i anglosaska:
Kultura to sfera duchowo-intelektualnej aktywności ludzkiej, przeciwieństwo przyrody, ale również stanu pierwotnego barbarzyństwa.
Na plan pierwszy wysuwa się pojęcie cywilizacji - pojęcie kultury odgrywa znaczenie drugorzędne.
Przeciwstawność cywilizacji (w XVIII w.) pierwotnemu, „naturalnemu” stanowi dzikich ludów; „cywilizowany” oznaczało tyle, co charakteryzujący się pewną ogląda, intelektualny, duchowy.
Intelektualiści francuscy wyobrażali sobie „historię uniwersalną” jako trzy etapy rozwoju ludzkości: od etapu początkowej dzikości, przez barbarzyństwo do cywilizacji.
Cywilizacja a idea postępu.
Cywilizacja jest pojęciem szerszym, nadrzędnym wobec pojęcie kultury. W tradycji anglosaskiej funkcjonuje także użycie nazwy „kultura” na określenie wczesnej fazy rozwoju społecznego (kultury pierwotne), zaś nazwa „cywilizacja” zarezerwowana jest dla stadium dojrzałości kulturowej.
W tradycji francuskiej i anglosaskiej, a w praktycznie każdy z wyjątkiem tradycji niemieckiej, obserwujemy zamienne używania terminów: „kultura” i cywilizacja”.
Spór o znaczenie i rozróżnienie pojęć: „kultury” i „cywilizacja”
Polski socjolog Ludwik Krzywicki uważał, że „kultura” oznacza wczesne prymitywne formy życia społecznego, zaś „cywilizacja” formy późniejsze bardziej wyrafinowane, doskonalsze w porównaniu ze stanem wyjściowym.
Amerykański historyk i etnolog Phillip Bagdy, zaproponował, by termin „kultura” zarezerwować do opisy życia na wsi, a „cywilizacja” do charakterystyki życia miejskiego.
Amerykański socjolog Robert K. Merton uważał z kolei, że „kultura” stanowi rezerwuar idei i wartości, zaś „cywilizacja” stanowi domenę służącą doskonaleniu kultury.
Henri I. Marrou proponował zachować „kulturę” dla osobnej formy życia i pozostawić „cywilizacji” zajmowanie się zjawiskami społecznymi.
Paul Barth uważał natomiast, że słowo „kultura” wyraża panowanie człowieka nad naturą, zaś słowo „cywilizacja” oznacza panowanie człowieka nad sobą samym.
Znany polski filozof Feliks Koneczny jest autorem propozycji funkcjonalistycznej, której treścią jest uznaniu kultury za integralną część cywilizacji (jako szerszego pojęcia).
Sposoby definiowania kultury we współczesnych naukach humanistycznych i społecznych
Sześć typów definicji kultury
Definicje opisowo-wyliczające to klasyczna postać wczesnych definicji etnologicznych. Np. definicja Taylora: „Kultura, czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę i nazywki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa.
Definicje historyczne kładą nacisk na czynnik tradycji konstytuujący kulturę. Używa się w nich takich pojęć jak „dziedziczenie” czy „dorobek”.
Definicje normatywne akcentują podporządkowanie normom, jako właściwość zachowań kulturalnych. Zwracają one szczególną uwagę na jedność stylu życia, charakteryzującego poszczególne kultury.
Definicje psychologiczne kładą nacisk na mechanizmy psychiczne w procesie tworzenia kultury - mechanizmy uczenia się i tworzenia nawyków. Do tej kategorii zalicza się definicje określające kulturę jako aparat przystosowawczy.
Definicje strukturalistyczne charakteryzuje koncentracja na całościowym charakterze poszczególnych kultur i ich wewnętrznym powiązaniu - mówi się w nich o określonej kulturze lub różnych kulturach, nie zaś o kulturze jako takiej, w ogóle.
Definicje genetyczne kładą nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury, jej przeciwstawianie naturze, na jej charakter jako produkt społecznego współżycia ludzi.
Charakterystyka kultury rozumianej jako atrybut człowieka:
Kultura obejmuje całokształt życia człowieka: wszystkie czynności i zachowania ludzkie są regulowane przez kulturę, jak choćby sposób jedzenia, spania czy chodzenia. Czynności kulturowe mają z definicji charakter wyuczony, a zatem zachowania instynktowne nie wchodzą w zakres kultury. Nie wszystkie jednak czynności wyuczone mają charakter kulturowy.
Tak rozumiana kultura nie ma charakteru wartościującego: kulturą jest nie tylko to, co dobre i szlachetne, ale to wszystko co jest dziełem człowieka.
Kultura jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym: powstaje i rozwija się w wyniku kontaktów między osobnikami przekazującymi sobie różne informacje i uczącymi się od siebie nawzajem, jak reagować i zachowywać w określonych sytuacjach.
Kultura narasta i przekształca się w czasie: stanowi ona skumulowane doświadczenie przekazywane z pokolenia na pokolenie w drodze poza genetycznego dziedziczenia.
Definicja kultury wg. B. Szackiej: „kultura to wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania”.
Wzory sposób myślenia, reagowania i odczuwania mogą być idealne lub realne. Wzór idealny to taki, który mówi, jak powinno się postępować, co odczuwać w jaki sposób zachować się określonej sytuacji. Wzór realny stanowią widoczne regularności zachowań członków pewnej zbiorowości. Ujawnia on jak robi większość ludzi.
Wartości są to dowolne przedmioty materialne lub idealne, w stosunku do których jednostki lub zbiorowości przyjmują im dużą rolę w swoim życiu i dążenie do ich osiągnięcia odczuwają jako przymus.
Normy są to prawidła i reguły, według których żyją poszczególni członkowie zbiorowości. Wyrastają one z wartości i wiążą się z poczuciem powinności.
Sankcje są to zarówno kary, jak i nagrody. Każda zbiorowość wypracowała i wypracowuje swój własny system nagród, za których pomocą zachęca do określonego zachowania i kar, które mają zniechęcać do postępowania uznawanego za szkodliwe dla danej zbiorowości lub jej członków.
Kryteria różnicujące poszczególne kultury:
Typ ustroju gospodarczego (kultura społeczeństw pierwotnych, rolniczych, przemysłowych, informacyjnych),
Klasa/warstwa społeczna (kultura chłopska, mieszczańska, szlachecka lub: chłopska, robotnicza, inteligencka),
Okres rozwoju historycznego (kultura starożytna, średniowieczna, renesansowa, oświeceniowa - podział charakterystyczny dla Zachodu),
Terytorium (przestrzeń geograficzna, ukształtowanie terenu oraz panujący na danym obszarze klimat) jako czynnik tworzący/towarzyszący rozwojowi danej kultury.
Granice i dynamika przestrzeni kulturowej.
Dyfuzja kulturowa - proces bezpośredniego lub pośredniego przenikania elementów jednej kultury do drugiej. Do pojęć pokrewnych zalicza się: akulturację, asymilację i innowację. Dyfuzja możliwa jest dzięki procesom komunikowania się i uczenia między kulturalnego.
Prawidłowości dyfuzji kulturowych:
Dyfuzja jest zwykle procesem dwukierunkowym (nawet dyfuzja narzucona). Najczęściej jedna kultura pełni rolę biorcy w większym stopniu niż druga.
Dyfuzja zachodzi częściej między kulturami przestrzennie bliskimi niż oddalonymi.
Intensywnej dyfuzji w jednej sferze kultury może towarzyszyć brak zmian w innych sferach.
Jeśli istnieje szczególnie trwały kontakt kulturowy, to dyfuzja nabiera szerokiego zasięgu - obejmuje stopniowo coraz to nowe sfery kultury.
Im więcej w danej kulturze elementów zapożyczonych, tym łatwiej są przyjmowane dalsze nowe elementy.
Nawet dyfuzja pojedynczych elementów może powodować głębokie przeobrażania kulturowe.
Im większe różnice między kulturami, między którymi dokonała się dyfuzja, tym ważniejszych zmian adaptacyjnych w kulturze przyjmującej wymaga zapożyczony element, aby zapożyczenie owo nie wywoływało zakłóceń i nie dezintegrowało danej kultury.
Bardziej podatne na dyfuzje są elementy kultury jawnej niż ukrytej.
Żadna kultura, w tym zwłaszcza kultura narodowa nie powstaje w izolacji
Odporność kultur narodowych na działanie niesprzyjających czynników zewnętrznych.
Tożsamość narodowa jako fakt kulturowy:
Tożsamość narodowa - jeden z najistotniejszych tematów dyskursów politycznych w wielu państwach współczesnej Europy, zarówno tych dopiero „unaradawiających się”, jak i tych już dawno „unarodowionych”.
To rekonstrukcja narodowego autowizerunku, którego celem jest podniesienie poziomu integracji społecznej wewnątrz wspólnoty narodowej, ale także zwiększenie jej atrakcyjności w relacjach międzynarodowych (nation branding).
Najważniejsze elementy konstytutywne tożsamości narodowej: epos, genos, logos, etos i topos (pentagram tożsamościowy):
Epos. Stanowi symbol pamięci historycznej, świadomość ciągłości rozwoju narodu, jego „wzlotów” i „upadków”, momentów historii, które w istotny sposób zaważyły na jego współczesnej kondycji. Rozmaite legendy tworzą atmosferę szczególnej atencji dla wspólnoty narodowej. Epos to historia zinterpretowana w szczególny sposób, nierzadko odbiegająca od faktów znajdujących potwierdzenie w badaniach naukowych, czasem od początku do końca spreparowana. „Historyczne osiągnięcia”, „bohaterskie czyny”, „nieśmiertelne dzieła” literatury i sztuki podsycają poczucie narodowej godności.
Genos. Oznacza on przekonanie o posiadaniu wspólnych przodków, często uznanych za założycieli narodu i wielkich bohaterów. Przodkowie mogą być postaciami historycznymi lub całkowicie zmyślonymi, nieistniejącymi nigdy w rzeczywistości (najczęściej mamy do czynienia z przemieszaniem faktów historycznych z rozmaitymi legendami). Genos przybiera nierzadko postać fantastycznych genalogii narodowo-plemiennych, które stają się pożywką dla różnych narodowych mesjanizmów.
Logos oznacza wspólny język etniczny lub poszerzając tę kategorię (m.in. z myślą o narodzie politycznym): powszechnie uznany i akceptowany sposób komunikacji i wyrażających je znaków werbalnych i pozawerbalnych, pewnych „zobiektywizowanych konfiguracji symbolicznych”.
Etos oznacza sakralizację całokształtu norm i instytucji regulujących życie społeczne narodu. Chodzi tutaj o uznanie za własne i poniekąd święte, różnych tradycji i zwyczajów, dzięki którymi narodów funkcjonuje jako całość, zachowuje swoją tożsamość i suwerenność. Etos oznacza pewne powszechnie akceptowane sposoby zachowania się, reagowania na różnego rodzaju sytuację, specyficzny „styl życia”/
Topos rozumieć należy jako specyficzny rodzaj przestrzeni (a raczej sposób jej pojmowania). Z jednej strony - mocno splata się on z aspektami etnicznymi (etnicznością), z drugiej - wtapia się w struktury administracyjno-polityczne.
Stanisława Ossowskiego „ojczyzna prywatna” i „ojczyzna ideologiczna”.