Rozdział I - Etnologia, antropologia, etnologia religii:

a) Ab origines:

· Etnologia religii - XIXw. - akuszer: Karol Darwin;

· Początek refleksji nad rel. pierwotnymi - oświecenie

· XVIII w. odkrycie takich form wierzeń prymitywnych jak fetyszyzm, szamanizm, totemizm, kult przodków, kult płodności

· Próba konstruowania I teorii dot. genezy religii - zwrot ku społecznościom tradycyjnym /sentymentalizm - jedyny prawdziwy kult Najwyższej istoty - wśród „dzikich”/

· Sensualiści: idee wywodzą się ze zmysłów, zatem ze św. zew. ; idea Boga także rodzi się na pewnym etapie; wcześniej epoka bezreligijna tzw. ateizm pierwotny

· Prekursorzy w metod. porównawczej w bad. nad religią: Bernard Fontenelle, Joseph Lafitau - twórca teorii pierwotnego monoteizmu jako religii przekazanej przez Boga Adamowi, a za jego pośrednictwem wszystkim ludom świata

· XIX w. ewolucjonizm: im dane społeczeństwo jest prostsze w rozw. materialnym i społecznym tym prymitywniejsze powinno być jego życie religijne tym bliższe jest ono rel. pierwotnej, pierwotne = prymitywne

· EDWARD BURNETT TYLOR!!!! : twórca teorii animizmu, prekursor antropologicznych badań nad religiami ludów pierwotnych, koncepcja survivals - przeżytków, przeżytki to procesy, zwyczaje, opinie etc. które siłą przyzwyczajenia zostały wprowadzone w nowy stan, w jakim znajduje się społ, odmienny od tego w którym powstały. Tylor był też autorem teorii magii rozwiniętej przez Frazer'a.

· ANIMIZM: ogólna nauka o istotach nadprzyrodzonych i duchach, wg Tylora najwcześniejsza forma religii pierwotnej; animizm jako minimum każdej religii; definicja religii Tylora - wiara w duchy, podział istot duchowych: duchy i dusza; animizm = spirytyzm, jest podstawą filozofii religii. Uznaje duchowość zwierząt i roślin, a w sumie to całej przyrody. Ewolucja wierzeń animistycznych: dzikość: powstawanie wierzeń animistycznych; barbarzyństwo - część duchów - zalążki idei wielkich Bogów; cywilizacja - teoria duszy ludzkiej, idea ducha - 1 Bóg; teoria duszy łączy czł. współczesnego i czł pierwotnego!

b) Antropologia i jej zakres:

· Etnologia - klasyfikacja ludów na podstawie ich cech środowiskowych i kulturowych, próba odnalezienia ich rodowodu historycznego oraz opis poszczególnych kultur - dyscyplina teoretyczna

· Etnografia - opis i analiza porównawcza kultur ludzkich w konkretnych historycznych uwarunkowaniach - nauka opisowa

· Antropologia - bliższa jest socjologii, dzieli się na społeczną kulturową

· Niemce, Francja, Rosja - etnologia; krąg anglosaski - antropologia, Wlk Brytania antropologia społeczna, Ameryka - a. kulturowa

· Antropologia - początkowo koncentrowała się na tym co dzikie, pod wpływem idei romantycznej na społ wiejskich, następnie zajęła się problemem zmiany kulturowej, a teraz zwróciła się ku społeczeństwom współczesnym; zatem dzisiaj antropologia to ogólna wiedza o ludzkości, której zadaniem jest systematyzowanie humanistyki; wychodzi poza kulturę Zachodu; bada bardziej ludy niż ludzi

c) Antropologiczne rozumienie kultury:

· def. KULTURY u Stefana Czarnowskiego: „Kulturą jest całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego człowieka, wspólnych szeregowi grup i z racji swojej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie” - obecnie należy odrzucić antropocentryzm tej definicji,

· nie można mówić o człowieku bez kultury, gdyż każda jednostka podlega procesowi socjalizacji - wyjątek ludzie wychowywani przez zwierzęta, żadnego z nich nie udało się w sposób zadawalający zresocjalizować, homo ferus - czł dziki

· opozycja natury i kultury: natura jako predyspozycje gatunkowe człowieka, całokształt jego zachowań instynktowych; kultura natomiast jest wyuczona polega na obserwacji i naśladownictwu, na Zach. poczucie wyjątkowości własnej kultury i supremacji nad innymi, ale nie ma kultur lepszych i gorszych czy niższych ze względu na rozwój technologiczny ubóstwo tech. nie jest ubóstwem duchowym ( patrz chociażby Aborygeni)

· pojęcie zobiektywizowania: przekazywanie kultury za pomocą języka symbolicznego, generalnie przyjmuje się, że elementem kult. staje się taki twór, który ulega rozpowszechnieniu i internalizacji

· dlaczego ludzie mają kultury? J. G. Herder „aby przeżyć i przekazać tę możliwość potomkom „ , z kolei reprezentacji nutru ekologicznego: kultura mimo przekroczenia prostego poziomu odpowiedzi na zmiany środowiskowe, pełni funkcję adaptacyjne, stanowi zatem narzędzie regulujące relację między człowiekiem, a środowiskiem.

· XXw. Relatywizm kulturowy - nieprzystawalność poszczególnych kultur do siebie; w efekcie zaprzeczalność istnienia obiektywnej prawdy;

· Funkcjonalistyczna definicja kultury: sposób przystosowania się do środowiska w odpowiedzi na potrzeby; potrzeby specyficzne ludzkie - Wierciński - potrzeba piękna, potrzeba emocyjnego kontaktu ze społeczeństwem, potrzeba poczucia sensu, potrzeba poznania i tworzenia modeli świata

· 3 dziedziny kultury: materialna (technologia, narzędzia, ale też np. sposób posługiwania się ciałem), duchowa ( mitologia, wierzenia, wiedza, sztuka, literatura ustna ), społeczna ( zasady organizacji życia społecznego, zwyczaje, obrzędy, zakazy, prawo, moralność),podział ten jest współcześnie uważany za niewłaściwy ze względu na traktowanie świata jako całości u społeczeństw tradycyjnych!

· Cywilizacja - pewna miejsca forma kultury, która zaczęła się rozwijać po rewolucji neolitycznej w obszarze Bliskiego Wschodu; zinstytucjonalizowanie, specjalizacje zawodowe, wzrost technologii, znajomość pisma, historii, powstanie społeczeństw narodowowych

d) Przedmiot etnologii i podejścia badawcze:

· XIXw. - zwrot ku tzw. ludom prymitywnym utożsamianymi z pierwotnymi kulturami ludzkości // niestety w dalszym ciągu utrzymuje się przeświadczenie, że jedyną pomocą dla religioznawca, jaką może służyć etnologia bądź antropologia jest własnie dopowiedzenie początków

· Ogromny pozytywny efekt styku etno i religio to właśnie moment narodzin obu dyscyplin czyli XIXw. - działalność klasyków ewolucjonizmu: Taylor, Frazer, Spencer, Wundt; kwestia genezy rel i jej rozwoju do monoteizmu

· Po tym okresie rozdzielenie obu dyscyplin: powojenna antropologia kult nie była zainteresowana całościowymi teoriami rel, a religioznawstwo zakonserwowała etno rel na poziomie XIXw.

· Antropologia kulturowa jako nauka przeszła proces zmian prowadzący od etnograficznego, kompilatorsko - ewolucjonistycznego paradygmatu do dyscypliny zajmującej się kult kontekstem człowieka

· Współcześnie w obrębie religioznawstwa: etnoreligioznawstwo lub etnologia religii - zajmują się rel plemiennymi ze względu na odmienny charakter zjawisk tych religii;

· Antropologia religii zajęła się badaniem myślenia i modelowania świata oraz stopniowym gromadzeniem doświadczeń dot roli religii w całości systemie kulturowego; metody: strukturalno - semiotyczna ( C. Levi - Strauss, E. Leach, M. Douglas ), kognitywno - symboliczna ( V. Turner, C. Geertz), ekologiczna ( M. Harris), fenomenologiczna ( M. Eliade); do lat 90. antropologowie zajmowali się jednak problematyką rel marginalnie;

· Antropologia kulturowa ofiarowuję oparte na Bad terenowych ( fetysz terenu) analizy takich zjawisk jak magia, mit i rytuał, symbole rel, mana, bada także rolę halucynogenów, doświadczenia religijnego i odmiennych stanów świadomości;

· Antropologia religii jest pojmowana jako a) poddyscyplina antropologii kulturowej/ społ zajmująca się religią jako elementem kultur ludzkich b) w obrębie religioznawstwa jako określenie synonimiczne wobec etno rel - w krajach anglosaskich) jako nowa dziedzina powstała z religio - etno, ekologii religii oraz antropologii, archeologii i innych

· Powstanie współczesnej antropologii rel. wiążę się z przezwyciężaniem trendów funkcjonalnych ograniczających badania religii do monograficznych studiów nad konkretnymi społ ( tzw case studies) i zmianą z kwestii roli religi - na badanie samego zjawiska - nacisk na rel do całości kultury, szczególnie na jej funkcję sankcjonującą zachowania ciągłości kulturowej i regulujące odniesienia do środowiska; religia jako kognitywny system,

· Instytucjonalizacja - pod jej wpływem elementy rel to jest naładowanie emocjonalnie wierzeniami i zwyczaje stają się podstawowymi czynnikami integracyjnymi społeczeństwa i wywołuje silny wpływ na pozostałe elementy systemu kultorowego

· Poł XXw. podjęcie kwestii zmiany i zainteresowania religiami społ „metysów” powstałymi w wyniku kolonizacji

· Współcześnie antropologia rel: zrozumienie „tekstów religijnych” przez znajdujące się w interakcji kultury badacza i badanych ( cross - cultural studies)

· ETNOLOGIA RELIGII - ma zajmować się „pierwotnymi formami religii, jej genezą. Podstawowy przedmiot - „przeżytki”

· Historia relgii vs etnologia religii: hist rel - zobiektywizowany system poglądów, zainteresowanie przebiegiem procesów dziejowych, metoda hist - hermeneutyczna ; Etno religii - bierze pod uwagę subiektywne przeżycia,osadza w żywym materiale badawczym, zajmuje się funkcjonowaniem a nie przebiegiem procesów

· Ekologia religii - zmierza do ustalenia tego, co w religiach stałe i niezmienne, a tego co przypadkowe i podlegające zmianie; religia i środowisko - sprzężenie zwrotne

· PRZEDMIOTEM ETNOLOGII RELIGII są religie czy też systemy ideologiczno - rytualne społeczeństw określanych jako tradycyjne.

· Tradycjonalizm - na polegać na względnej izolacji świadomościowej, zdominowaniu myślenia i działań przez logikę mityczną czy też magiczną, struktury symboliczne i zasadę wielofunkcyjności;

· Społeczeństwa tradycyjne są zimne historycznie i nieprzemakalne czyli odporne na zmiany

· Podstawowe typy społeczeństw będące w zakresie etnologii religii: społeczeństwa archaiczne - prehistoryczne, współczesne społeczności plemienne zwłaszcza Czarnej Afryki, Azji, Oceani i Ameryki, tzw. lud czyli dawna warstwa wiejsko-rolnicza

· Stewart Guthrie- antropologiczną teorię koncentrującą się na funkcjach religii podzielił na 3 grupy: 1) grupa `pobożnych życzeń' - religia służy człowiekowi w zdławieniu nieprzyjemnych uczuć 2) grupa spoistości społecznych - służy umacnianiu porządku społ 3) grupa intelektualistyczna/ kognitywistyczna - religia jest próbą wyjaśniania i wpływania na świat w ogóle. Guthrie sądzi, że teorie te są obarczone błędami, bo: religia także powoduje lęk, prowadzi do destrukcji wartości społecznych, model świata proponowany przez religie jest absurdalny dla intelektu

· Lata 60., 2 nurty : a) nurt iluzjonistyczno - materialistyczny: oparty na dorobku „ wielkich podejrzliwych”: Nietzschego, Marksa i Freuda próbuje wykazać iluzoryczność przedmiotu religii, uwypukla negatywną rolę wiary w kondycji człowieka b) nurt strukturalno - symboliczny: przesunięcie głownego toku badań na sposób myślenia w obrębie kultur tradycyjnych// „ludzie myślą socjologicznie”; prekursor: Lucien Levy - Bruhl, potem Ernst Cassirer - filozofia form symbolicznych i Evans Pritchard.

· Rewolucja w antropologii powojennej: Claude Levi - Strauss zaproponował by źródeł instytucji społ, zwyczajów, wierzeń itp. szukać w zasadach konstruowania języka, ludzie pierwotni też użytkowali intelektualną stronę mózgu! Zgodnie z jego wizją czł u podstaw myślenia leży potrzeba porządku ( klasyfikacji)

· Koncepcja religii Levi Straussa opiera się na potrzebie zapewnienia spoistości społ poprzez przezwyciężanie paradoksów i podziałów ( w każdym spół podziały i łączenia)

· Celem zachowań i wierzeń rel jest zaakceptowanie wagi podnoszonych kwestii i kreowanie z nich możliwego do zaakceptowania systemu dlatego wierzenia rel dotyczą też chociażby życia pośmiertnego

· Inn przedstawiciel strukturalizmu: Edmund LEach głowny nacisk na mediację jako anomalię, podjął się scharakteryzowania stanu liminalnego - teorię tego stanu jako sakralnego rozwinął Turner - rytuał w obrębie systemu religijnego służy wytwarzaniu poczucia SACRUM, doświad rel u Turnera - communitas

· Teoria religii jako systemu symbolicznego: Clifford Geertz; religia jest najistotniejszym ze wszystkich kulturowych systemów symboli; jego def religii: Religia to system symboli, kształtujących mocne, wszechobejmujące, trwałe nastroje i motywacje, za pośrednictwem najogólniejszego ładu istnienia, którym nadano status takiej faktyczności, ze nastroje te i motywacje wydają się osobliie rzeczywiste.

· Symbolom relig przyznany jest status oddziaływania na człowieka i kształtowania jego odbioru świata na 2 sposoby: a) symbole odzwierciedlają istniejące w świecie zew. systemy niesymboliczne, starając się zapewnić zrozumienie tym którzy się nimi posługują b) sprawiają, że otoczenie odbierane jest jako działające zgodnie z wytworzonym modelem świata

· Bez systemu symbolicznego - czł bezradny - świat - chaos

· Pytanie o SENS: w kulturach tradycyjnych - sens znajdujemy w wymiarze mit - symbolicznym, chodzi o bycie w formie, podczas gdy współcześnie chodzi o znajomość form

· Levy Strauss - całość zachowań kulturowych stanowi komunikat dekodujący podstawowe struktury mit istniejące w danej kulturze

· Wg Eliadego czł archaiczny jest od samego początku homo religiosus, natomiast wg teorii Leroi- Gourhana - twierdzi, że dopiero pojawienie się sztuki figuratywnej, może dać odpowiedź na pytania o systemy wierzeniowe.

· Najnowsze badania antropologiczne: założenie adaptacyjnego charakteru kultur, a co za tym idzie i religii. Istnieje odpowiedniość między trybem i warunkami życia społ a systemem religijnym. Poza tym pojęcie nieświadomości i wypełniających ją struktur archetypowych organizujących myślenie i twórczość czł.

· Podstawową strategią adaptacji do środowisk łowców - zbieraczy jest SZAMANIZM, który prowadzi do odkrycia możliwości przebicia się psychiki zablokowanymi w innych stanach kanałami do nieświadomości, korzystając z jej zawartości i zbudowania na jej podstawie systemu interpretacyjnego, który musi zatem stanowić pierwotną podstawę i wzór systemów religijnych.

· J Cambell: religia łowców zbieraczy: droga zwierzęcej mowy, religia rolników - droga obsianej ziemi, formacje cyw. starożytnych - droga ciał niebieskich

· Terminologia Wiercińskiego!: 1) szamanizm pierwotny, z wyróżnieniem tematu: opozycja życia i śmierci w skojarzeniu z polaryzacją dymorfizmu płciowego ( od paleolitu dolnego do środkowego), 2) szamanizm totemiczny wczesnego układu rodowo - plemiennego ( paleolit górny) 3)religie matriarchalne z centralną postacią Wielkiej Bogini matki - neolit - eneolit 4) religie astrobiologiczne starożytnych centrów cywilizacji zurbanizowanej 5) religie uniwersalistyczne, integrujące ludzi w skali ponadetnicznej i formujące się w okresie od późnej starożytności po wczesne średniowiecze

·

---