Figury słów (figurae elocutionis)

figury przez adiekcję (per adiectionem), tzn. powtórzenie lub nagromadzenie tego samego słowa lub grupy słów	figury przez detrakcję (per detractionem), tzn odłączenie, pominięcie elementów zdania, które są konieczne	figury przez sposób uporządkowania (per ordinem), tzn. połączenie zabiegów dodawania i opuszczania w odpowiednich miejscach
geminacja (geminatio) - powtórzenie słowa w kontakcie, najprostszą formą jest wołacz: „Panie, Panie...”, ale nie tylko: „Podnieście, podnieście go, jeśli potraficie z martwych.”	elipsa - pominięcie koniecznego elementu gramatycznego zdania: „I wtedy zobaczył [co?], usłyszał strzał.”	anastrofa - odwrócenie kolejności dwu sąsiadujących słów: „człowiek dobry”
epanalepsa - pomiędzy powtarzane słowo lub grupę zostaje wtrącone inne (moze to być aż parenteza): „Nie może już, nie może...”	zeugma - takie pominięcie elementu w skoordynowanych składnikach, że jego funkcje przejmuje inny składnik łączący całość (może on wystąpić na początku, w środku lub na końcu): a/ z. prosta - element pominięty był dokładnym odpowiednikiem pozostałego: „Pożądanie zwycięża wstyd, odwaga strach, głupota rozum.” b/ z. złożona - element pominięty różnił się od pozostałego, jemu paralelnego: w skrajnym przypadku jest jego homonimem (syllepsis): „Bogatszy człowiek i uczciwszy, który ma jedna duszę, niż ten, co ma [dusz] pięćset.”	hyperbaton - rozdzielenie ściśle syntaktycznie połączonych słów przez wstawienie pomiędzy nie części zdania: „ponosić dla kraju, dla narodu ofiary wszelkie”
anadiploza - powtórzenie tego, co jest na końcu członu na początku kolejnego: „Niewiele jest rzeczy równie ważnych w życiu człowieka i społeczeństwa jak posługa myślenia. Posługa myślenia, o której mówię, to w swej istocie nic innego jak służba prawdzie w wymiarze społecznym.”	asyndeton - pominięcie w połączeniu spójników: „wnetże heretycy kościoły wydzierać katolikom, imiona odejmować, dziesięcin bronić, na duchowne dobra najeżdżać, ministry heretyckie stawić, i srodze prześladować Kościół Boży poczęli.”	tmeza (tmesis) - rozdzielenie jednego słowa (prostego lub złożonego) wstawieniem innych: „trzeba pospolitej chronić nam rzeczy”
gradacja (klimaks) - wstępująca anadiploza, kolejno powtarzane słowa stopniowo się wznoszą: „Z niewinności rodzi się zacność, z zacności honor, z honoru władza, z władzy wolność.”		izokolon - zrównanie długości kolonów (członów) lub kommatów (odcinków), zwykle będące też zrównaniem słów: „Macie jednego pana i króla, jedny prawa i wolności, jedny sądy i trybunały, jedny sejmy koronne, jednę spólną matkę ojczyznę miłą, jedno ciało, z rozmaitych narodów i języków skupione i spojone, i dawno zrosłe.”
redycja (redditio, epanadiploza) - klamra, to samo słowo lub grupa na początku i na końcu: „jeden tobie, synu bogini, zamiast wszystkich jeden”		homoioteleuton - podobieństwo brzmieniowe zakończeń poszczególnych kolonów (niezależnie od długości, minimalnie w odcinkach jednowyrazowych): „cokolwiek by było, by zawsze dobrze się nam żyło”
anafora - powtórzenie początku członu lub odcinka (/x.../x....): „Jak wyjaśnię te zniechania Polkom i Polakom? Jak miałbym wyjaśnić mojej babci, gorącej patriotce i założycielce wiejskiej szkoły, że w wolnej Polsce tak mało wysiłku poświęcamy nauce naszych dzieci?”		homoioptoton - zakończenie kolonów tą sama forma przypadka gramatycznego (niezależnie od długości, minimalnie w odcinkach jednowyrazowych): „...i jako głowy ludu,braciej i członków waszych,jako stróżowie śpiącychi wodzowie nieumiejących...”
dysjunkcja - anafora zrealizowana przez powtórzenie synonimów: „stawiłbym czoła każdemu rodzajowi niebezpieczeństwa; naraziłbym się na najbardziej zdradliwe ataki, wystawiłbym się na publiczna nienawiść...”		paromojoza (upodobnienie paromoeosis) - równe człony i złożone z podobnych wyrazów, a więc zawierających homoioteleuton i homoioptoton: „życzenia szczęścia wielkiego, zdrowia trwałego, radości wielkiej i pomyślności wszelkiej”
epifora - powtórzenie zakończenia kolonu albo członu: „najpierw do wojnyy tej podburzał nas Filip, potem opuścił nas Filip...”		chiazm - krzyżowy układ, (termin współczesny ): „dość wymowy, mądrości nie dość”
kompleksja - (complexio, symploke) połączenie anafory i epifory: „tego, kogo senat potępił, tego, kogo lud potępił, tego, kogo powszechny osąd potępił...”
figury przez adiekcję z przekształceniem słowa
paronomazja, annominacja (annomonatio) - podobne brzmienie, ale różne znaczenie; ma różne stopnie: „ dobrego zawsze doborowe towarzystwo”, zabieg pozornej etymologii: „sub dio jakoby sub Deo” (tłum. pod gołym niebem jakoby po Bogiem), zbliża się do paradoksu: „miłością porazić, wolnych zniewolić bez niewoli”, słowa o podobnym przypadkowo brzmieniu i zupełnie różnym znaczeniu: „Którego jadem świat był wszystek chory,/ Wziętaś jest w niebo nad wysokie chory.”
poliptoton - powtórzenie słowa ze zmienioną formą fleksyjną: „człowiek człowiekowi wilkiem”. moze wystepowac we wszystkich pozycjach powtórzeń, jako geminacja, reduplokacja, anafora, epifora kompleksja.
synonimia - powtórzenie synonimów zachodzące we wszystkich formach powtórzeń: „nie zniosę, nie ścierpię, nie pozwolę”
tradukcja (traductio) - niemal identyczne brzmienie, ale różne znaczenie, czyli powtórzenie tylko pozornie tych samych form słownych (wtedy zbliża się do paronomazji): „Mój duch wyzionął ducha.” Użyta w dialogu to antanaklasis (reflexio).
dystynkcja (distinctio, diafora) - powtórne użycie słowa w zmienionym, emfatycznym lub negatywnym, znaczeniu: „kobieta, cóż mogą powiedzieć, to tylko kobieta”
enumeracja (enumeratio) - nagromadzenie w kontakcie, którego składniki są elementami całości: „Wszystko zdradza nas: oczy, mowa i milczenie.”
dystrybucja (distributio) - nagromadzenie na odległość: „Tu port kopią, podwalin teatru tam tłumny lud dogląda, a inni ogromne kolumny ze skał rąbią.”
epitet (ephithethon ) - także metaforyczne, metonimiczne
polisyndeton - połączenie spójnikowe (jeden lub wiele spójników) skoordynowanych wyrazów, odcinków lub członów: „Temi łańcuchy i związkami Chrystus Bóg i Pan nasz do zgody i jedności nas powiązał .”

1. ... bez nowoczesnej edukacji nie będzie nowoczesnego sołeczeństwa. Nie sprostamy wyzwaniom współczesności. Nie skorzystamy z rewolucji informatycznej i nie tylko nie zrozumiemy świata, ale i przez świat nie będziemy zrozumiani.

2. Niewiele jest rzeczy równie waznych w życiu człowieka i społeczeństwa jak posługa myślenia. Posługa myślenia, o której mówię, to w swej istocie nic innego jak służba prawdzie w wymiarze społecznym.

3. Być pracownikiem nauki zobowiązuje! Zobowiązuje przede wszystkim do szczególnej troski o rozwój własnego człowieczeństwa.

4. Dzieje ludzi! Dzieje Narodu sa przede wszystkim dziejami ludzi. A dzieje każdego człowieka toczą się w Jezusie Chrystusie. W Nim stają się dziejami zbawienia.

5. Tak wielu poniosło tak wielkie straty, dzisiaj wyrażamy żal naszego narodu.

6. „Podłączenie” Polaków [do internetu] nie musi być bajką. Nie może być bajką!

7. Idzie między Władysławy i Zygmunty, idzie między Jany i Bolesławy. Idzie nie z imieniem, lecz z nazwiskiem, świadcząc także o wielkości pracy i wielkości ducha Polski.

8. On z kraju był nie dumnych helotów i dumy tej pragnął, by była siłą, by siłę dała, by wartość mocy, potęgę Polski mieć mogła.

9. Świat zobaczył, że rodacy Amerykanie są wielkoduszni i życzliwi, zaradni i dzielni.

10. Ten konflikt zaczął się w czasie i na warunkach wyznaczonych przez innych; skończy się na sposób i w godzinie naszego wyboru.

11. Rozpacz, tragedia i nienawiść trwają tylko pewien czas. Dobro, pamięć i miłość nie mają końca i Pan życia obejmie wszystkich, którzy zmarli, i wszystkich, którzy cierpią żałobę.

12. Ten system nigdy nas nie zawiódł, ale my zawiedliśmy system.

13. Jeśli jest rzeczą słuszną, aby dzieje narodu rozumieć poprzez każdego człowieka w tym narodzie - to równocześnie nie sposób zrozumieć człowieka inaczej, jak we wspólnocie, którą jest naród.

14. Jak nas upewniono, ani smierć, ani zycie, ani aniołowie, ani księstwa, ani potęgi, ani rzeczy przyszłe, ani wysokości, ani głębokości nie mogą nas oddzielić od Boskiej miłości.

15. I dlatego- zanim stad odejdę, poproszę was, abyście całe to duchowe dziedzictwo, któremu na imię Polska, raz jeszcze przyjęli z wiarą, nadzieją i miłością - taką, jaką zaszcepia w nas Chrystus na chrzcie świętym: - abyście nie zwątpili i nie znużyli się, i nie zniechęcili, - abyście nie podcinali sami tych korzeni, z których wyrastamy.

Figury myśli- wg Lusberga

zorientowane na publiczność		zorientowane na sprawę
zwrotu do adresata	figury pytań	figury semantyczne	figury emotywne	figury dialektyczne	figury odnoszące się do 4 kategorii modyfikacji
obsekracja (obsecratio)zaklinanie, błaganie np. „w imię tych umarłych, błagam was...”	interrogacja, zapytanie, erotema (interrogatio)-stwierdzenie w formie pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi, bo: nie można zaprzeczyć, trudno udzielić odpowiedzi. interrogatio - odpowiedź tak lub nie, np. Czyż nie powiedział prawdy? questio- wymaga szczegółowej odpowiedzi, np. W jakim celu prowadzimy tę wojnę?	definicja (finitio)-stronnicza definicja pojęcia, np. „aborcja to rzeź niewiniątek”	eksklamacja (exclamatio)- wykrzyknienie	preparacja (praeparatio)-antycypacja własnego lub cudzego toku myślowego	interpozycja, parenteza (interpositio) - wtrącenie
licencja (licentia)-śmiały wyrzut, szczerość (jako rzeczywista lub podstępna)	subiekcja (subiectio)-pozorny dialog z sanyn sobą, przeciwnikiem	koncyliacja (concillatio) - wykorzystanie na własna korzyść argumentu strony przeciwnej: „czyż to nie dziwne, że ...”	unaocznienie (evidentia) hypotypoza - jasne, szczegółowe przedstawienie, sytuujące słuchaczy w pozycji świadków	koncesja (concessio)- ustapienie, paromologia, przyznanie słuszności, może być ironiczne	subneksja (subnexio) - dodanie ogólnie objaśniającej, wtórnej idei
apostrofa (apostrophe)-skierowanie wypowiedzi do innego audytorium: przeciwnika, osób nieobecnych, pojęc, rzeczy.	dubitacja,aporia (dubitatio) -wahanie, pozorna bezradność np. przez naradzanie się z audytorium co do kontynuowania mowy: -dotyczy sfery myśli - jako figura słowa: dotyczy nazwy „nie wiem, jak to określić”	korekcja (correctio)- poprawienie własnej wypowiedzi ze względu na stosowność wobec sprawy , audytorium (wraz z licencją);: ne x, lecz Y; x - x? wcale nie - y; pojawia się przed, w trakcie, lub po wypowiedzi -odnosi się do myśli - odnosi się do słów	sermocinatio, etopeja- zmyślenie stwierdzeń, rozmów osób, postać dialogowa, solilokwium lub bezdialogową	permisja (permissio) - zezwolenie na wolny wybór, działanie słuchacza: „czyń, co uznasz za słuszne”	ajtiologia (aetiologia)-dodanie przyczyny do idei głównej
	pozorne naradzanie się (communicatio) - prośba o radę dotyczącą metody, np. co wy byście uczynili?	antyteza, antitheton (contrapositum)- opozycja myśli wyrażona za pomocą kontrastujących słów lub zdań, towarzyszy jej tendencja do wyrównywania elementów, ale może istnieć opozycja zdań bez leksykalnego kontrastu, szczególne przypadki to: - oksymoron -regresja (regressio)-powtarza i wskazuje różnicę -comparatio -komutacja (commutatio) - chiastyczne uporządkowanie tematów lub funkcji składniowych	prozopopeja (fictio personae)- wprowadzenie rzeczy, pojęć, zmarłych jako mówiących		sentencja (sententia) - ogólna myśl służąca kwestii szczegółowej; w końcowej pozycji to epifonem
			ekspolicja (expolitio)-opracowanie myśli przez wariacyjne ukształtowanie językowe: od powtórzenia z innym wygłoszeniem (commutando pronuntiationem) do parafrazy słów i myśli		perkursja (percursio)-krótkie wyliczenie obiektów, z których każdy wymagałby dłuższego omówienia, skrót biegu wydarzeń - brachylogia (brevita)- lakoniczność myśli
			podobieństwo (similitudo)		pominięcie (praeteritio) - oznajmienie o zamierzonym pominięciu w wypowiedz, rzeczywuste lub pozorne, z zabarwieniem ironicznym - adiectio- „prawie uszło mojej uwadze...”
			aversio- zwrot od rozpatrywanej sprawy: - tranzycja (transitio) - przejście do... - metateza - zwrot do spraw przeszłych lub przyszłych		zamilknięcie (reticentia) aposjopeza- urwanie wypowiedzi
					alegoria - jest tym dla idei, czym metafora dla pojedynczego słowa, ciągła metafora: całkowita (bez śladów dosłownej idei) i częściowa
					ironia - zróżnicowana pod względem oczywistości
					emfaza (emphasis)- wyrażenie bardziej dokładnej idei za pomocą mniej dokładnej i „nieszkodliwej” idei, aluzja spowodowana strachem, szacunkiem, grą -emfaza słowna - dokładne znaczenie za pomocą mniej dokładnego: „trzeba żyć” - tzn. wiedzieć jak przetrwać, we frazeologii

Inne:

frequentatio, (anacephaleosis)- scalenie, rekapitulacja, zestawienie w jednym okresie głównych myśli mowy

odmiany apostrofy awersji:

- admonitio - moralizatorskie napomnienie

- obiurgatio - otwarta nagana

- comminatio - groźba lub przetroga

- execratio - przekleństwo

- deprecatio - prośba o przychylność

- adhortatio - zachęta do określonych postaw

- optatio - wyrażenie pragnień

- pollicitatio - składanie obietnic

urbanitas - wytworny żart

interpretacja (interpretatio) - jedna myśl za pomocą wyrażeń synonimicznych

epilogos - konkluzja - uwydatnienie punktu kulminacyjnego mowy za pomocą dosadnych słów

erotema, ratiocinatio - sami od siebie żądamy uzsadnienie wypowiedzi, sami pytamy o wyjaśnienie jednego tematu za drugim

gnome, sentencja

dystrybucja, merismos - podział, ta sama myśl w wielu ujęciach

mimesis, notatio - naśladowanie - odmiana etopoi, służy przedstawieniu kogoś za pomocą znamion uważanych za cechy jakiejś natury, np. wyrodnienie u gwałciciela; wg Ziomka: przekształcenie wypowiedzi z mowy zależnej w mowę wprost

paradokson, sustentatio - napięcie, trzyma się słuchaczy dłuższy czas w napięciu, a potem dorzuca coś nieoczekiwanego (np. tworzy przychylne wrażenie na temat oskarżonego i dopiero z tym zderza zaskakujący fakt)

paradeigma, exemplum - przykład , przedstawienie przeszłego faktu lub oświadczenia wraz z imieniem tego, od kogo pochodzą

hysterologia - narusza w sposób niezauważalny czasowe następstwo zdarzeń (np. w relacji świadka)

Teorie figuracji

wg Michał Rusinek: Między retoryką a retorycznością. Kraków 2003, za: Jeanne Fahnestock: Rhetorical Figures in Science. Oxford 1999.

1. tradycyjne

a/ ekspresja i aplikacja - od Teofrasta po Cycerona: figura to językowy mechanizm o konkretnrj funkcji.; by mowa „robiła wrażenie niejako obsypanej kwieciem słów i myśli, nie powinny one być równomiernie rozdzielone po całej mowie, ale tak rozmieszczone jak klejnoty i ozdoby na szacie godowej” [Cic. De oratore III 96]; funkcja „ornamentu” to nie tylko estetyczna przyjemność, także właściwość praktyczna, pozwaljąca przykuwać uwagę i naginać wolę słuchaczy (łac. ornamentum także jako sprzęt, ekwipunek żołnierz) - funkcja agonistyczna.

- Logicznym następstwem takiej definicji jest potraktowanie figur jako sygnałów emocji mówcy i elementów wywyłujących emocje słuchaczy . Nie znaczy to, że konkretne figury mają konkretne odpowiedniki w sferze uczuć, ich funkcja ekspresywna jest potencjalna, uzależniona od kontekstu (np. aposiopesis jako wyraz złości, wątpliwości, zakłopotania). Także funkcja impresywna - sygnały „sympatii” włączone do wypowiedzi dla lepszego kontaktu z odbiorcami.

- figura jako pewna „wartość dodana” , zakłada się istnienie jakiegoś niefiguralnego poziomu języka: nieozdobnego, obojętnego emocjonalnie

b/ odchylenie, substytucja i opisywalność

-Kwintylian: Institutio oratoria [IX, 1, 11]: „...termin „figura” odnosi się do zamierzonego odstępstwa, bądź w sensie, bądź w kształcie wyrażenia, od jego pospolitej i prostej postaci; amalogicznie bywa, gdy siedzimy, lezymy, odwracamy się.” [IX, 1, 14]: „Przyjmijmy zatem, że figura jest formą wyrazu kęzykowego odnowioną za pomocą jakiegoś zabiegu artystycznego.”; figura jako odstępstwo od normy:

-tropy polegają na odchyleniu semantycznym

-figury słów odchylają się od normalnej składni

-figury myśli od normalnego aktu mowy, wynikającego z określonej formy

- problem: czy norma to zbiór przyjętych w języku sposobów użycia czy typowość = to, co pojawia się najczęściej; od Arystotelesa po kongnitywistów (metafora w życiu codziennym) to drugoe znaczenie; figury są nie złamaniem norm, ale mniej przewidywalnymi określeniami, np Todorov: Tropy i figury, s. 129 : „ Figura może byc wyrażeniem powszechnym, lecz musi być mniej powszechna niż inne wyrażenia o tym samym znaczeniu.”

- Brian Vickers: nieemocjonalne, zwykłe i emocjonalne, figuratywne użycie; P. Fontanier: figuratywność zależy od tego, czy wyrażenie może być zastąpuione formą prostszą w sensie językowym, np. Ryszrd ma lwei serce- Ryszard jest odważny (substytucja)

- mit języka naturalnego, który rozumie się sam przez się, przedmiotem retoryki staje się wszystko, co odchyla się od tego prostego sposobu mówienia; czyli figurę można opisać, mowę naturalną, ze względu na jej przezroczystość - nie

c/ figuratywność jako istota języka

- ujęcie historyczne, np. Rousseau: namiętności skłoniły człowieka do mówienia, a pierwsze wyrażenia były tropami, język przenośny zrodził się jako język pierwotny

- romantyczna filozofia języka: odniesienie do czasu teraźmiejszego i synchronii języka, rozwinął Nietzsche: Przedstawienie retoryki starożytnej: „ /nie istnieje żadna „nieretoryczna” naturalność języka, do której można by się odwołać. [...] Za najważniejszy środek retoryki uchodzą tropy, przenośne oznaczenia. Wszelkie jednakże słowa są w sobie i od początku, odnośnie do swego znaczenia, tropami.”; Jonathan Culler: The Pursuit of Signs. Semiotics, Literature, Deconstruction. „ ...to, co nazywamy „znaczeniem dosłownym” lub „językiem dosłownym” nie jest niczym innym jako tylko językiem figuratywnym, którego figuratywność została zapomniana.” Nie ma języka mniej lub bardziej figuratywnego, jest tylko mniej lub bardziej świadomy swojej retoryczności.

Nietzsche:„Tylko przez zapomnienie człowiek może dojść do mniemania, że jest posiadaczem prawdy.”

d/ Jeanne Fahnestock: różnica między wyrażeniami w języku jest tylko różnicą stopnia ich ikoniczności, użytkownik języka wybiera między elementami o różnym, stopniu figuratywności. Porzucić pytanie co? to jest na rzecz pytania po co?, o funkcję. „ Figura jest emblematycznym skrótem reprezentującym pewien typ rozumowania.” „ Jest samym rozumowaniem w najbardziej skondensowanej formie, jaka tylko jest możliwa.” - czyli figury prze swój związek z formułami rozumowania mają funkcje poznawczą, styl prowadzi tok rozumowania. Problem: tylko część figur, których modele dają się przedstawić graficznie, ograniczenie się do obszaru racjonalności

e/ tendencje nowe- wyemancypowana figuratywność

- epistemologia figur może mieć charakter negatywny, gdy z tkwią w nich siły wywrotowe - Paul de Man: Alegorie czytania, np. u Locka tropy pojawiają się jako elementy mające ułatwić czytelnikowi zrozumienie, ale zarazem zwracają się przeciw założeniom autora, jego teoria języka jako narzędzia poznania jest w zasadzie teorią tropów, które to poznanie zniekształcają

- figury magą rządzić tokiem rozumowania, ale niekoniecznie podporządkowanym klasycznej logice - np. R. Barth: Wyjścia z tekstu, wg enumeratio= porządek alfabetyczny jako nieporządek, porządek pozbawiony sensu, czyli dyskurs literaturoznawczy, szerzej naukowy uwolniony od terroru logiczności, porządku

-figury nie muszą być emblematami schematów rozumowania, mogą stanowić określenie relacji między dowolnymi elementami na dowolnym „poziomie” myślenia, np. obecność struktur figuratywnych w narracji historycznej - Hayden White: Methahistory. The Historical Imagination in Ninetheen-Century Europe: ironia jako „metatrop”, mamy świadomość figuratywności; R. Nycz: Język modernizmu - opisuje modernistyczną koncepcje podmiotowości przez syllepsis= rozumienie tego samego wyrażenia homonimicznie, na dwa różne sposoby równocześnie

M. Rusinek: „ Gobalizacja retoryki polega na tym, że może się ona pojawić wszędzie: nie chodzi o to, że wszystko jest retoryką, więc retoryka jest wszystkim, czyli - zgodnie z logiką si omnia, nulla - niczym. lecz o pewną uniwersalną, a zarazem potencjalną właściwość języka. Właściwość tę dostrzeżono, sklasyfikowano i usiłowano usystematyzować, nazwano zachodzące w niej relacje i funkcjonujące mechanizmy. I to właśnie znamy pod nazwą „retoryka”. Zarazem właściwość ta nigdy nie poddała się przejrzystej klasyfikacji i systematyzacji, gdyż zbyt jest ruchliwa.”

Kwintylian: [znaczenia terminu figura] „ W pierwszym odnosi się on do wszelkiej formy, jaką może przybrać wyrażona myśl; podobnie ma się rzecz z ciałami, które w jakiejkolwiek znajdowałyby się pozycji, zawsze mają jakąś postawę. „ - „ nie ma niczego, co nie byłoby figuralne”, „ omawiana materia nie da się ująć w przypisy”

„W drugim znaczeniu, w jakim właściwie uzywa się wyrazu sch*ma, termin „figura” odnosi się do zamierzonego odstępstwa, bądź w sensie, bądź w kształcie wyrażenia, od jego pospolitej i prostej postaci; analogicznie bywa, gdy siedzimy, leżymy, odwracamy się.”

---