I FALA EMIGRACYJNA

AKADOWIE - 1. pierwsza fala migracyjna

***** 2. semicka grupa językowa

3. występowanie środkowa Mezopotamia

4. ich państwo najechali i rozbili Gutejczycy

5. jeden z najpotężniejszych ludów semickich,

EBLAICI - 1. pierwsza fala migracyjna

***** 2. semicka grupa językowa

3. zamieszkiwali Syrię

4. w I poł . III w.p.n.e. utworzyli państwo

5. uchodzą za najstarszy ze znanych ludów syryjskich

II FALA MIGRACYJNA+

AMORYCI - 1. druga fala migracyjna

***** 2. zachodniosemicka grupa językowa

3. prowadzili koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia

4. znajdowali się na obszarach okalających Pustynię Syryjską

5. opanowali większą część Mezopotamii

KANANEJCZYCY - 1. druga fala migracyjna

2. zachodniosemicka grupa językowa

3. prowadzili koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia

4. znajdowali się na obszarach okalających Pustynię Syryjską

5. dotarli do Syro -Palestyny

III FALA MIGRACYJNA

HEBRAJCZYCY - 1. trzecia fala migracyjna

2. semicka grupa językowa

3. przybyli do Kannanu na początku XIII w. p.n.e.

4. założyli państwo pod koniec XI w.p.n.e.

5. ludność pochodzenia aramejskiego

ACHLANU - 1. trzecia fala migracyjna

***** 2. semicka grupa językowa

3. koczownicze grupy aramejskie pojawiły się nad środkowym Eufratem (stepy środkowej Mezopotamii) - schyłek XIV w.p.n.e.

4. nie stworzyli żadnego państwa

ARAMEJCZYCY - 1. trzecia fala migracyjna, zwani ''synami pustyni''

2. semicka grupa językowa

3. lud koczowniczy

4. w XII w.p.n.e. migrowali z półwyspu Arabskiego w kierunku Syrii i Mezopotamii

5.opanowali prawie całą Syrię oraz północną i środkową Mezopotamię(z wyjątkiem Asyrii)

FENICJANIE - 1. trzecia fala migracyjna

***** 2. semicka grupa językowa

3. lud żeglarzy, odkrywców i handlarzy

4. główne miasta Byblos, Tyr i Akka

5. nie mieli wielkich osiągnięć w literaturze i sztuce

6. wynaleźli szkło, alfabet fenicki (przejęli go Grecy - powstał alfabet łaciński)

CHALDEJCZYCY - 1. trzecia fala migracyjna

2. semicka grupa językowa

3. lud semicki

4. między X - VIII w.p.n.e. najechali na obszar Babilonu 5. największy władca Nabuchodonozor I

ASYRYJCZYCY - 1. trzecia fala migracyjna

2. semicka grupa językowa

3. pojawili się w Mezopotamii w II tys. p.n.e.

4. historia państwa dzieli sie na 3 okresy : stare, średnie i nowe państwo

5. Szamszi- adad I twórca państwa starosyryjskiego

INDOEUROPEJSKA GRUPA JĘZYKOWA

HETYCI - 1. trzecia fala migracyjna

***** 2. indoeuropejska grupa językowa

3. pojawili się na ziemiach Anatolii ok II tys. p.n.e.

4. Hattusilis I - twórca państwa hetyckiego

5. Hattusas - stolica

6. tzw. Ludy Morza w XII w.p.n.e. zniszczyły państwo hetyckie

7. rozwinęli własne piśmiennictwo

LUWICI (LUWIJCZYCY) - 1. indoeuropejska grupa językowa

2. koczowniczy lud indoeuropejski

3. osiadły w południowo - zachodniej Anatolii

4. w XV - XIV w.p.n.e. kultura, język i pismo luwijskie stają się dominujące i z czasem wypierają pismo, język i kulturę Hetytów

5. w XII w. p.n.e. po upadku kraju Hetytów wypierani ze swoich siedzib osiedlali się w północnej Syrii i częściowo we wsch. Anatolii

PALAJCZYCY - 1. lud indoeuropejski

2. indoeuropejska grupa językowa

3. przybyli do Anatolii w początkach II tys. p.n.e.

4. nie utworzyli państwa

AHIJAWA - 1. indoeuropejska grupa językowa

***** 2. państwo o tej nazwie prawdopodobnie istniało w pd- zach Anatolii

3. ich kontakty z państwami Bliskiego Wschodu miały charakter handlowy lub łupieżczy

4. wyparci przez Dorów osiedlili sie w końcu II tys.p.n.e w Tesalii

FRYGOWIE . 1. indoeuropejska grupa językowa

***** 2. pojawili się w Anatolii u schyłku II tys.p.n.e. w wyniku migracji Ludów Morza

3. w VIII w. p.n.e. utworzyli silne państwo Frygię

4. uczestniczyli w wymianie kulturowej miedzy Grecją a Wschodem

5. VII w.p.n.e. upadek państwa

PROTOORMIANIE (Protoaramejczycy) -1. indoeuropejska grupa językowa

***** 2.pojawili się w Anatolii i na Wyżynie Aramejskiej w wyniku wędrówki Ludów Morza

3. prawdopodobnie to oni zniszczyli ostatecznie państwo hetyckie

LIDYJCZYCY - 1. indoeuropejska grupa językowa

***** 2. lud indoeuropejski zamieszkujący Lidię

3. Gyges - twórca państwa (stolica Sardes)

4. uważa się ich za twórców pieniądza

5. przejęli alfabet od Greków

KIMMEROWIE - 1. indoeuropejska grupa językowa

***** 2. koczowniczy lud pochodzący prawdopodobnie z terenów Ukrainy i Krymu

3. najechali Frygię, doprowadzili do jej upadku

4. uderzyli na Lidię, doszczętnie ją złupili

5. osiedlili się w pn -zach. Anatolii - całkowicie zasymilowali się z ludnością lokalną

SCYTOWIE - 1. indoeuropejska grupa językowa

2. bardzo duże plemię, nie znali pisma

3. lud koczowniczy, pasterski

4 utrzymywali kontakty z kupcami greckimi, dostarczając im: zboże, skóry, bydło, niewolników

5. utworzyli państwo o wysokiej kulturze (złotnictwo)

6. najechali Medię, Persję, Urartu

MEDOWIE - 1. indoeuropejska grupa językowa

***** 2. lud indoirański

3. przełom VIII/VII w.p.n.e. utworzyli państwo Medię

4. Ekbatana - stolica

PERSOWIE - 1. indoeuropejska grupa językowa

***** 2. pasterski lud indoirański, blisko spokrewniony z Medami pojawił się w Iranie w I tys. p.n.e.

3. I poł VII w. p.n.e. zjednoczenie wszystkich plemion perskich

4. ok . poł. VI w. Cyrus II Starszy utworzył państwo perskie, które stało się potęga

STAROKAUKASKA GRUPA JĘZYKOWA

HURYCI - 1. starokaukaska grupa językowa

2. III tys.p.n.e. przybyli z Wyżyny Armeńskiej do pn Mezopotamii

3. stworzyli potężne państwo Mitanni

4. walczyli z Egiptem o wpływy w Syrii

URARTOWIE - 1. starokaukaska grupa językowa

***** 2. lud spokrewniony z Hurytami

3. utworzyli państwo Urartu (stolica Tuszpa)

4. uprawiali gł. zboże i winorośl

5. kraj posiadał potężne fortece

AFROAZJATYCKA GRUPA JĘZYKOWA

EGIPCJANIE - 1. afroazjatycka grupa językowa

2. w pierwszych epokach historycznych lud ten był w miarę jednolity etnicznie

3. rozwijał się w izolacji i nie przyjmował do siebie obcych obyczajów

4. na wysokim poziomie gospodarka, nauka i kultura

NUBIJCZYCY - 1. afroazjatycka grupa językowa

2. afrykański lud ościenny dla Egiptu

3. stał na niskim poziomie rozwoju i organizacji

4. podzielony na 2 części: Nubię Dolną i Nubię Górną

LIBIJCZYCY - 1. afroazjatycka grupa językowa

***** 2. afrykański lud ościenny dla Egiptu

3. stał na niskim poziomie rozwoju i organizacji

4.walczyli z Egiptem o kontrolę nad oazami,ale nie byli dla niego zagrożeniem,byli zbyt słabi

5. byli rekrutami w egipskiej piechocie

AZJANICKA GRUPA JĘZYKOWA

SUMEROWIE -1. azjanicka grupa językowa

2. zamieszkiwali pd Mezopotamię

3. twórcy pisma klinowego i pierwszych miast- państw

4. nie znane ich pochodzenie

5. osiadły tryb życia (uprawa roli, hodowla, rybołówstwo, handel, rzemiosło)

ELAMICI - 1. azjanicka grupa językowa

2. stary i mało poznany lud - brak źródeł

3. zamieszkiwali tereny dzisiejszego Iranu

4.wynaleźli pismo,ale brak danych nie pozwala śledzić jego rozwoju w późniejszych epokach

5. upadek państwa po najazdach Asyryjczyków, Medów i Persów

GUTEJOWIE (GUTEJCZYCY) i LULUBEJOWIE - 1. azjanicka grupa językowa

****** 2. górskie plemiona z Zagrosu

3. najechali Mezopotamię niszcząc staroakadyjskie państwo

4. wędrowali między miastami, nie osiedlali się na stałe, nie asymilowali się z miejscową ludnością

5. mieszkali w warownych obozach, ściągali daniny i terroryzowali miasta

KASYCI - 1. azjanicka grupa językowa

***** 2. lud nieznanego pochodzenia

3. mieszkali u stóp gór Zagros

4. opanowali Babilonię dając początek tzw. dynastii kasyckiej - Gandasz jej założyciel

5. pełna asymilacja z ludem babilońskim

HATYCI - 1. azjanicka grupa językowa

2. lud nieznanego pochodzenia

3. od nich wywodzi się nazwa państwa hetyckiego - Hatti

4. Hetyci przejęli od nich religię

KASKA - 1. azjanicka grupa językowa

2. lud nieznanego pochodzenia

3. istnieje hipoteza , że to lud indoeuropejski

4. lud koczowniczy, zajmował się wypasem bydła

5. nie stworzyli państwa

HYKSOSI - 1. azjanicka grupa językowa

***** 2. prawdopodobnie lud semicki pochodzący z Azji

3. w wyniku wędrówki ludów przybyli do Egiptu

4. dysponowali nową bronią (rydwany bojowe zaprzężone w konie)

5. pokonani przez władców tebańskich z XVII i XVIII dynastii

FILISTYNI - 1. azjanicka grupa językowa

2. jeden z tzw. Ludów Morza niesemickich

3. Biblia mówi, że pochodzą z Krety

4. nie wytworzyli jednolitego państwa, ale system miast - państw

5. umiejętność wytwarzania ceramiki i wytopu żelaza

LUDY MORZA - 1. azjanicka grupa językowa

***** 2. migrowali w okresie od XIII do XI w.p.n.e.

3. historia ich wędrówek zaczyna się nad Dunajem

4. o innych Ludach Morza (prócz Filistynach) niewiele wiemy

5. jako całość reprezentują ludność egejsko- bałkańsko- anatolijską

MOABICI - 1. koczownicza pasterska ludność semicka, na początku XIII w. p.n.e.
przybyła do Palestyny (Kannanu)

2. spokrewnieni z Hebrajczykami, Edomitami i Ammonitami

3. zorganizowani w plemiona i rody, tylko na czas wędrówek i najważniejszych wspólnych działań dla osiągnięcia doraźnych korzyści lub zdobyczy łączyli się w większe grupy plemienne

EDOMICI - 1. koczownicza pasterska ludność semicka, na pocz. XIII w. p.n.e. przybyła do Palestyny (Kannanu)

2. spokrewnieni z Hebrajczykami i Ammonitami

3. zorganizowani w plemiona i rody, tylko na czas wędrówek i najważniejszych wspólnych działań dla osiągnięcia doraźnych korzyści lub zdobyczy łączyli się w większe grupy plemienne

AMMONICI - 1. koczownicza pasterska ludność semicka, na początku XIII w. p.n.e. przybyła do Palestyny (Kannanu)

2. spokrewnieni z Hebrajczykami i Edomitami

3. zorganizowani w plemiona i rody, tylko na czas wędrówek i najważniejszych wspólnych działań dla osiągnięcia doraźnych korzyści lub zdobyczy łączyły się w większe grupy plemienne

BLISKI WSCHÓD

STAROŻYTNY BLISKI WSCHÓD TO OBSZAR DZISIEJSZYCH PAŃSTW:

1. Turcja, Cypr, Armenia, Liban, Izrael, Jordania, Irak, Egipt oraz częściowo Iran (zachodnie prowincje), Sudan (część północna), Arabia Saudyjska i inne państwa z Półwyspu Arabskiego

2. W starożytności, prócz największych centrów cywilizacyjnych jak Mezopotamia i Egipt, ogromną rolę kulturotwórczą odgrywały też Elam, Anatolia, Syria i Palestyna

WSZYSTKIE TE OŚRODKI MIMO ZRÓŻNICOWANIA KULTUROWEGO TWORZYŁY JEDEN KRĄG CYWILIZACYJNY wyznaczony obszarem ŻYZNEGO PÓŁKSIĘŻYCA

ŻYZNY PÓŁKSIĘŻYC - termin geograficzny i kulturowy, określający większą część Bliskiego Wschodu - obszar ponad pustynią syryjską, od Palestyny przez Syrię i fragment wschodniej Anatolii po Mezopotamię i Elam

Chronologia Bliskiego Wschodu:

1. początek historii - III tysiąclecie p.n.e.

2. koniec dziejów Bliskiego Wschodu - powstanie lub upadek imperium perskiego w wyniku najazdu Aleksandra Macedońskiego

KRAINY HISTORYCZNE DLA MEZOPOTAMII (str 31) :

1. SUMER (od początku epoki historycznej (I poł. III tys.) do panowania Sargona Akadyjskiego) - Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Mitania i Chaldea

2. SUMERO- AKAD lub SUMER i AKAD (pn część) - II poł. III tys.

3. BABILONIA - od momentu najazdu Amorytów lub od powstania państwa Hammurabiego - początek II tys. aż po epokę hellenistyczną

4. CHALDEA (Kaldu) - I poł. I tys.

DŻEMDET NASR - 1. (epoka) ok. 3000-2800 r.p.n.e. - nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego leżącego na pn - wsch. od Babilonu

2. pojawienie się źródeł pisanych

3. pozwalają ustalić, że twórcą cywilizacji mezopotamskiej byli Sumerowie, którzy w pd Mezopotamii przebywali przynajmniej od IV w.p.n.e.

4. ukształtował się podział polityczny Sumeru na miasta - państwa

5. w skład miasta - państwa wchodził 1 ośrodek centralny + kilka lub kilkanaście mniejszych miejscowości

6. większość miast sumeryjskich leżała w pd Mezopotamii między Eufratem a Tygrysem

ALALACH (Mukisz) - 1. silne księstwo w pn Syrii

***** 2. w końcu VI w.p.n.e kontrolował je władca Mitanni Parattarna

3. VII w.p.n.e. zdobyte i złupione przez Hattusilisa I

4. odkryto tu archiwum tabliczek klinowych

5. znajdował się tu wspaniały pałac i statua króla Alalach

REWOLUCJA NEOLITYCZNA - przejście od biernego pozyskiwania żywności w formie łowiectwa, myślistwa i zbieractwa do podjęcia produkcji rolniczej i hodowlanej, zmiana trybu życia na całkowicie osiadły

URUK - 1. miasto- państwo w pd Mezopotamii

***** 2. silny ośrodek religijny i polityczny

3. pierwsze ślady osadnictwa ok. pocz. IV tysiąclecia p.n.e. (tzw. kultura Uruk)

4. przez kilka pokoleń miasto było hegemonem w Sumerze

5. w legendach miasto Gilgamesza

UR - 1. miasto portowe w starożytnej Mezopotamii

2. zdobyty przez Sargona

3. rozkwit pod rządami III dynastii

4. stolica założonej przez nich monarchii

5. miejsce kultu boga księżyca Sina  

MARII - 1. starożytne miasto-państwo w Mezopotamii
2. rozkwit w I poł. II tysiąclecia p.n.e. pod rządami dynastii amoryckiej 3. znaleziono tam ok. 20 tys. glinianych tabliczek z pismem klinowym - najważniejszy zbiór dokumentów do poznania dziejów Mezopotamii

ESZNUNNA - 1. ważny ośrodek polityczny w Mezopotamii

2. powstał tu jeden z najstarszych w Mezopotamii zbiór praw tzw. kodeks z Esznunny

3. rozkwit pod rządami dynastii amoryckiej

4. zależna od Hammurabiego od II poł. XVIII w.p.n.e., zniszczona przez powódź

TELL - sztuczne wzgórze, kryjące w sobie ruiny starożytnego miasta, pokryte warstwą naniesionego przez wiatry piasku i ziemi

NIPPUR - 1. miasto w pd Mezopotamii

***** 2. nie miało większego znaczenia politycznego

3. święte miasto wszystkich Sumerów, tu świątynia głównego boga sumeryjskiego Enlila

4. odkryto tu archiwum świątynne - zbiory tabliczek w języku sumeryjskim i akadyjskim

LAGASZ - 1. silne miasto-państwo w Sumerze

2. duże znaczenie pod rządami dynastii Ur- Nansze

3. walki z sąsiednim państwem Ummą o żyzne i dobrze nawodnione tereny przygraniczne

UMMA - 1. miasto-państwo w Sumerze

2. walki z sąsiednim państwem Lagasz o żyzne i dobrze nawodnione tereny przygraniczne

3. Lugal-zagesi - książę Ummy

4. podbita przez Sargona Wielkiego

KISZ - 1. silne miasto - państwo w Mezopotamii

***** 2. ważny ośrodek kultury sumeryjskiej

3. rozkwit w IV i III tysiącleciu p.n.e.

4. tytuł króla Kisz używany był przez władców panujących nad całym Sumerem

5. przez wiele lat Kisz pełniło rolę hegemona w Sumerze

6. pierwszym władcą Kisz był Enme - baragesi

ENME - BARAGESI - 1. pierwszy pewny władca sumeryjski, założyciel I dynastii z Kisz

***** 2. zbudował świątynię Enlila w Nippur

3. toczył walki z Elamem

4. kontrolował pn i środkowy Sumer

AGA - 1. król Kisz, syn i następca Enme- baragesiego

***** 2. chciał podporządkować cały Sumer

3. zajął Adab, Ummę i Zabalam, próbował zająć Uruk

GILGAMESZ - 1. na pół legendarny władca sumeryjski z I dynastii z Uruk

***** 2. odparł ataki króla Kisz Agi

3. dzięki niemu Kisz stało się na kilka pokoleń hegemonem w Sumerze

MESILIM - 1. władca Kisz, pochodził z miasta Der,

2. Kisz ponownie pełniło rolę hegemona

3. arbiter w sporze między miastami Lagasz i Umma

E-ANA - TUM - 1. wybitny władca sumeryjski, rozgromił Ummę

2. podporządkował sobie cały środkowy i pn Sumer, łącznie z Nippur i Kisz

3. tytułował się ''królem Kisz''

LUGAL - ZAGESI - 1. książę Ummy miasta-państwa w Sumerze w Mezopotamii

2. podbił Lagasz, Uruk, Ur, Eridu

3. jego cel: zjednoczenie Sumeru

4. panował 25 lat

5. pokonany przez Sargona, skończył w pohańbieniu przywiązany do bram świątyni Enlila

SARGON AKADYJSKI - 1. twórca państwa akadyjskiego ***** 2. wg tradycji syn ogrodnika i kapłanki Isztar

3. stworzył 1 imperium na Bliskim Wschodzie

4. wybudował nową stolicę Akad

5. przyjął tytuł ''króla świata''

6. zmarł opromieniony sławą

NARAM - SIN - 1. król Akadu, wnuk Sargona Akadyjskiego

***** 2. przyjął tytuł ''króla potężnego, króla Akadu, króla 4 stron świata''

3. odrodzenie imperium

4. stłumił powstanie miast Sumeru i Akadu

5. ustanowił kult własnej osoby

GUDEA - 1. XXII w.p.n.e., sumeryjski władca Lagasz z II dynastii

2. twórca jego dobrobytu i bogactwa (rozwój handlu - kontakty z Syrią i Elamem)

3. zachowały się posągi przedstawiające jego postać

UTU- HENGAL - 1. król Uruk w Mezopotamii, założyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii

2. wypędził z Sumeru barbarzyńców - Gutejczyków

UR- NAMMU- 1. sumeryjski władca Ur, założył III dynastię

***** 2. utworzył państwo nawiązujące do tradycji Sumeru i monarchii akadyjskiej

3. odbudował administrację, kodyfikował prawo, rozbudował system irygacyjny

4. jego dzieło kontynuował syn Szulgi

SZULGI - 1. III tysiąclecie p.n.e., sumeryjski władca z III dynastii z Ur

2. panował 48 lat, wielki rozwój imperium

3. prowadził politykę ubóstwiania osoby panującego, któremu po śmierci wznoszono sanktuaria i kaplice

ENSI - 1. prawdopodobnie pierwotnie wysoki rangą kapłan odpowiedzialny za prace budowlane w świątyni

2. okres starosumeryjski - określenie sumeryjskiego władcy miasta-państwa

3.od czasów Sargona Akadyjskiego ''ensi'' podporządkowany królowi- cywilny namiestnik prowincji

LUGAL - 1. z sumeryjskiego ''król'', dosłownie ''wielki człowiek''

***** 2. tytuł władców sumeryjskich

3. niekiedy stosowany z terminem ensi

4. później jako jedyny oznaczał w pełni niezależnego i suwerennego władcę

EN - 1. w języku sumeryjskim najwyższy kapłan, władca lub pan

***** 2. tytułu tego używali pierwsi władcy miast sumeryjskich (np. Uruk)

SZAGINA - w czasach III dynastii z Ur dowódca lokalnego garnizonu wojskowego i zarządca znajdujących się na jej terenie majątków królewskich

IBI - SUEN - 1. ostatni król sumeryjski z III dynastii z Ur

2. najazdy Amorytów, Hurytów i Elamitów

3. rozkład wewnętrzny kraju

4. zajęcie stolicy - upadek królestwa

5. król został uprowadzony i słuch po nim zaginął - skończył się czas Sumerów

LARSA - 1. starożytne miasto w pd Mezopotamii

2. początek II tysiąclecia p.n.e. - pod rządami dynastii amoryckiej doszła do wielkiego znaczenia

3. za Rim - sina najpotężniejsze państwo w pd Mezopotamii

4. podbita przez Hammurabiego

LIPIT - ISZTAR - 1. król Larsy, władca z Isin

2. piąty przedstawiciel II dynastii

3. hegemonia Isin skończyła się wraz z nim

4. autor kodeksu praw (XX w.p.n.e.)

BABILON - 1. starożytne miasto nad Eufratem, główne miasto Babilonii

2. założony w III tys. p.n.e.

3. ośrodek kultu Marduka

4. zdobyty przez Cyrusa II Wielkiego i włączony do państwa perskiego

5. monumentalna architektura, ośrodek nauki zwł. astronomii i medycyny

BABILONIA - 1. państwo utworzone przez Hammurabiego ze stolicą w Babilonie

2. pod rządami dynastii chaldejskiej stała się potęgą (Nabuchodonozor II)

3. podbita przez Persów

SUMU - ABUM - 1. król Babilonu, założyciel dynastii amoryckiej (XIX w.p.n.e.)

*****

SIN -MUBALLIT - 1. ojciec Hammurabiego z Babilonu

***** 2. budował liczne twierdze i fortyfikacje

3. na jakiś czas podporządkował sobie Isin

4. wzmocnił ekonomicznie niewielkie jeszcze państewko, przygotował grunt pod przyszłe sukcesy syna

HAMMURABII - 1. władca z dynastii babilońskiej, twórca państwa w Mezopotamii ze stolicą w Babilonie

2. z czasem podporządkował sobie całą pd Mezopotamię

3. okres świetności państwa (sprawny system administracyjny, rozbudowany system irygacyjny, zbiór praw tzw. Kodeks Hammurabiego)

KODEKS HAMMURABIEGO - 1. wydany przez króla Babilonu Hammurabiego (ok.1750 r.p.n.e.)

2. jedyny zachowany prawie w całości i w oryginale kodeks umieszczony na kamiennych stelach

3. zbiór praw i orzeczeń wydanych przez króla w ciągu jego rządów

4. niesłusznie kojarzy się go gł. z karami krwawej zemsty

5. jego prawo nie było doskonałe, ale służyło kolejnym prawodawcą

OSIĄGNIĘCIA BABILŃCZYKÓW - 1. na wysokim poziomie stała astronomia (na podstawie ruchu gwiazd określali pory roku)

2. rok podzielili na 12 miesięcy po 30 dni

3. koło wymyślone przez Sumerów podzielili na 360 stopni

4. zaczęli stosować zegary, dobę podzielili na godziny, te na 60 minut, a minuty na 60 sekund

5. na wysokim poziomie medycyna, lekarze stawiali diagnozę na podstawie objawów i stosowali wiele sposobów leczenia

SAMSU - ILUNA - 1. syn i następca władcy Babilonu Hammurabiego

***** 2. utracił wiele ziem zdobytych przez ojca

3. zagrożenie ze strony Kasytów

4. zbudował system fortyfikacji, które na kilkadziesiąt lat powstrzymały wdzieranie się Kasytów w głąb kraju

AWILUM - 1. wolni, pełnoprawni obywatele w Babilonii (I poł. II tysiąclecia p.n.e.)

***** 2. posiadali własną ziemię i środki produkcji

MUSZKENI (muszkenowie) - 1. warstwa społeczna w Babilonii (I poł. II tys. p.n.e.)

***** 2. ludzie będący na służbie państwowej, funkcjonariusze i pracownicy królewscy związani z majątkami królewskimi

3. ludzie wolni, ale ekonomicznie uzależnieni od króla; byli podporą jego władzy

WARDUM - 1. niewolnicy, 3 grupa w społeczeństwie starobabilońskim

***** 2. nie było ich wielu, było to raczej niewolnictwo domowe, a nie produkcyjne

3. uznawane przez prawo małżeństwa niewolników z wolnymi kobietami

NAM -LUGAL - ''władza królewska'' została zesłana z nieba i kolejni panujący przejmowali ją po sobie

POCHODZENIE SUMERÓW - 1. nieznane

2. dominują 2 teorie:

a) przybyli w II poł. IV w.p.n.e. drogą morską lub lądową prawdopodobnie z terenów Tybetu lub Indii Północnych

b) zamieszkiwali już te tereny wcześniej, już w okresie kultury ubajdzkiej

LITERATURA SUMERYJSKA - 1. cechy literatury sumero-akadyjskiej: utylitaryzm,
tradycjonalizm treści i formy oraz różnorodność form i gatunków

2. poł. III tys. - najstarsze zabytki liryki (pieśni ''harfy'')

3. pocz. II tys. kanon literatury sumeryjskiej (liczne eposy)

4. największy poemat ''Epos o Gilgameszu''

5. bajki, utwory filozoficzno- dydaktyczne ''Monolog cierpiącego'' ''Lato i zima''

6. epika - eposy, poematy, legendy, opowiadania

7. inne utwory np. hymny, pieśni, teksty rytualne i liturgiczne, podręczniki do wróżb

8. piśmiennictwo prawno - sądowe (np. kodeks Hammurabiego) str. 67 (literatura Mezopotamii)

NAUKA SUMERYJSKA - 1. wynalezienie pisma - pismo klinowe

******* 2. określili system miar ciężkości (talent) i długości (stopa, łokieć)

3. wymyślili zero i system sześćdziesiętny

4. wynaleźli koło

KUDURRU- 1. z akadyjskiego stella graniczna

2. występujący w Babilonii kasyckiej rodzaj inskrypcji w formie kamienia granicznego, zawierającej tekst nadania majątku królewskiego w użytkowanie osobie prywatnej, często wraz z immunitetem podatkowym.

ZIKKURAT - 1. w starożytnej Mezopotamii budowla kultowa o formie wieżowej, wznoszona na ***** planie kwadratu, obok głównej świątyni

2. na samym szczycie niewielka kaplica

3. zikkurat z Ur utożsamiany z biblijną Wieżą Babel

AKITU- 1. święto Nowego Roku w Babilonii, trwało 12 dni

2. najważniejsze święto państwowe, łączące się z przedłużeniem boskiej inwestytury dla króla dokonywane przez symboliczne ujęcie przez niego dłoni narodowego boga Marduka

MARDUK - 1. lokalny bóg Babilonu, później jako bóg państwowy przejął wiele cech innych bogów 2. stwórca wszechświata, opiekun państwa i ludzi, bóg mądrości i magii

3. BABILON - główny ośrodek kultu

ENLIL - 1. główny bóg sumeryjski, bóg powietrza i wiatrów, syn Anu dzierżący naczelną ***** władzę nad bogami i ludźmi

2. świątynia w NIPPUR - główne miejsce kultu

3. mąż bogini Ninlil

SIN (SUEN) - 1. babiloński bóg księżyca, decydujący o ludzkim zdrowiu i życiu

2. pierworodny syn Enlila

3. UR miejsce kultu

ISZTAR - 1. babilońska bogini miłości, uciech, czarów, wojny

***** 2. była boginiom ambitną zazdrosną, kochliwą, mściwą

3. dla zdobycia władzy lub kochanka gotowa na wszystko

4. przejęła wiele cech innych bogiń

5. URUK, AKAD, NINIWA --główne miejsca kultu

TAMMUZ (DUMUZI) - 1. bóg babiloński, spokojny pasterz

2. mąż Isztar, wtrącony przez nią do świata podziemnego

3. powraca co roku na wiosnę, kojarzy się z odradzającą się przyrodą i wegetacją

ANU (AN) - 1. babiloński bóg nieba stojący formalnie na czele panteonu choć pozbawiony realnej władzy

2. ojciec wszystkich bogów, jego małżonką była Antu

3. URUK główne miejsce kultu

EA (ENKI) - 1. babiloński bóg słodkich wód, bóg mądrości, przychylny ludziom

2. mieszkał w podziemnym oceanie, z którego wyglądał na świat

3. Damkina jego żona

4. ERIDU miejsce kultu

SZAMASZ (UTU) - 1. babiloński bóg słońca, opiekun sędziów i bóg sprawiedliwości, brat Sina

2. LARSA i SIPPAR miejsca kultu

3. jego wizerunek znajduje się na steli z Kodeksem Hammurabiego

NINTU - 1. bogini babilońska, pradawna boska rodzicielka, opiekunka porodów

2. miała wiele postaci i imion

3. utożsamiano ją z wieloma innymi boginiami

KUR - 1. w wierzeniach mieszkańców Mezopotamii świat podziemny (kraina bez powrotu)

2. ponure, pełne cierpienia i beznadziei miejsce

3. znajdują się tu błądzące bez celu dusze zmarłych, które żywią się tylko prochem i pyłem

DŻAZIRA- 1. kraina geograficzna w Mezopotamii, jej największa część (pn. i środkowy obszar)

2. obszar bardzo urozmaicony (wyżynno- równinno-stepowy)

3. małe opady, rolnictwo uzależnione od irygacji

4. doskonały obszar dla pasterstwa nomadycznego

AKAD - 1. kraina geograficzna w pd. Mezopotamii (pn część Babilonii )

2. stolica utworzonego przez Sargona Akadyjskiego państwa akadyjskiego ( III tys. p.n.e.)

ARCHITEKTURA I SZTUKA MEZOPOTAMII

1. budowle wznoszono z cegły glinowej - nie zachowały się do naszych czasów

2. świątynie w Sumerze wznoszono od niepamiętnych czasów, to ze świątyń powstały państwa -miasta

- najstarsze zabytki architektury świątynnej pochodzą z V tys . p.n.e.

3. budowa zikkuratów

4. pałace mezopotamskie (sumeryjskie, babilońskie, asyryjskie) nie były jak w Egipcie jedynie domami władców, ale ogromnymi, otoczonymi murami kompleksami mieszkalno-administracyjno-gospodarczymi

- ściany sal i korytarzy pałacowych ozdabiano malowidłami, reliefami lub kolorową glazurą.

5. miasta mezopotamskie od I poł. III tysiąclecia otaczały mury obronne

6. zachowało się niewiele grobowców królewskich ( podziemne groby komorowe)

- wiara Sumerów w życie pozagrobowe

7. sztuka - płaskorzeźby ( reliefy), nieduże rzeźby, posągi, wyroby rzemiosła artystycznego,ślady malarstwa ściennego (ruiny pałacu w Marii)

8. stella Hamurabiego i kudurru

GOSPODARKA MEZOPOTAMII str.62

1. opierała się na rolnictwie i hodowli

a) ROLNICTWO

- głównie irygacyjne

- uprawiano zboże ( najwięcej jęczmienia) - artykuł eksportowy

- bujny rozwój sadownictwa (gł. palmy daktylowe i figowce) i ogrodnictwa (Sumerowie znali dziesiątki roślin uprawnych, w tym warzyw: cebula, czosnek, ogórki, z sezamu produkowali olej)

b) HODOWLA

- wykorzystywali zwierzęta do użyźniania pól

- hodowano - owce, bydło rogate, kozy, muły,osły

- na mniejszą skalę świnie i drób

- przetwórstwo produktów hodowlanych- z mięsa, mleka,sera, wełny, skór, ścięgien

- pd część Babilonii - rozwój RYBOŁÓWSTWA i przetwórstwa TRZCINY (maty, kosze, obuwie, budowa łodzi, domów, pokarm dla zwierząt hodowlanych)

c) HANDEL - eksport tekstyliów

d) RZEMIOSŁO - uzależnione od handlu, bo w Mezopotamii nie było większości bogactw naturalnych (metali, kamieni, drewna)

- metalurgia, jubilerstwo, kamieniarstwo, ciesielstwo, stolarstwo- rozwój

BABILONIA W CZASACH KASYCKICH (okres średniobabiloński, II poł. II tys. p.n.e.)

(może wypracowanie !!!!! str. 51)

KARDUNIASZ - 1. pd Mezopotamia, to nazwa Babilonii w czasach kasyckich (II poł. II tys. p.n.e.)

KRAJ NADMORSKI - 1. czasowe określenie pd części Babilonii (II tys.p.n.e.)

1. opanowanie przez Kasytów Babilonii (o Kasytach w plemionach)

2. królestwo kasyckie przypominało konfederację autonomicznych księstw (''krajów'') niż jednolite państwo 3. wokół Babilonu istniało centrum królestwa, zarządzane bezpośrednio przez króla, południową Babilonię obejmował Kraj Nadmorski

4. GUENNA (guennoku) - 1. najwyższy funkcjonariusz administracyjny w kasyckiej Babilonii (''wezyr'')

2. na stałe rezydował w Nippur

3. jego urząd był prawdopodobnie dziedziczny

4. zajmował się też kontaktami międzypaństwowymi

5. PIHATU -1. z akadyjskiego, nazwa okręgu administracyjnego lub całej prowincji w Babilonii w

czasach panowania Kasytów oraz w Asyrii

GANDASZ - 1. założyciel tzw. kasyckiej dynastii w Babilonii (okres średniobabiloński)

2. II poł. II tys. p.n.e.

KURIGALZU I STARSZY - 1. król babiloński z dynastii kasyckiej

***** 2. zjednoczył kasycką Babilonię

3. rozkwit państwa, stosunki dyplomatyczne z Egiptem, Mitanni i krajem Hatti

4. wybudował nową stolicę Dur - Kurigalzu (''Twierdza Kurigalzu'')

KURIGALZU II MŁODSZY - 1. król babiloński z dynastii kasyckiej

2. walki z Elamem (podporządkował go sobie na 20 lat)

3. wojna z Asyrią

4. po jego śmierci Babilonia zeszła do roli drugorzędnego państwa

NABUCHODONOZOR I - 1. władca kasyckiej Babilonii z II dynastii z Isin

2. krótkotrwały, polityczny rozkwit kraju

3. złupił stolicę Elamu - Suzę

4. nabytki terytorialne- po jego śmierci ich utrata (NIE POMYLIĆ GO Z NABUCHODONOZOREM II )

MITANNI - HURYCKA POTĘGA (wypracowanie!!!!!) str.54

MITANNI - 1. państwo utworzone w XVI w.p.n.e. przez Hurytów w pn. Mezopotamii

***** 2. miało konfederacyjny charakter

3. rywalizowało z Egiptem w Syrii

4. Waszuganni stolica państwa

5. upadło w XIII w.p.n.e., zeszło do roli państwa drugorzędnego, zależnego od króla Hetytów

WASZUGANNI - 1. starożytne miasto w pn. Mezopotamii

2. stolica huryckiego państwa Mitanni

3. XIV wieku p.n.e. zdobyta i zniszczona przez Hetytów

1. PARATTARNA - 1. pierwszy znany władca Mitanni

2. wyprawy poza Mezopotamię, kontrola nad księstwem Alalach w pn Syrii

2. SZAUSZTATAR - 1. król Mitanni, wielki zdobywca

2. polityka podbojów (pn Syria)

3. ARTATAMA I - 1. władca Mitanni

2. utrzymał zdobycze ojca

3. walczył z Egiptem o wpływy w Syrii - zawarto pokój, rozdzielono strefy wpływów

4. TUSZRATT - 1. król Mitanni

2. chaos w kraju, straty terytorialne

3. najazd Hetytów i Asyrii (zdobycie i złupienie stolicy)

5. Mitanni zeszła do roli państwa drugorzędnego, zależnego od króla Hetytów, z czasem tracąc swe rdzenne terytoria na rzecz Asyrii

6. ORGANIZACJA - trwałość władzy mitannijskiej nad podporządkowanymi terenami wynikała z:

a) silnej formacji bojowych rydwanów

b) dość luźnej zwierzchności władzy centralnej (respektowanie lokalnej tradycji, pozostawienie u władzy miejscowych rodów panujących pod warunkiem lojalności i solidności w płaceniu kontrybucji)

c) konfederacyjny charakter królestwa

POWSTANIE ASYRII str. 48 (wypracowanie!!!!!)

Okres staroasyryjski

1.Asyria powstała pod koniec XIX w.p.n.e. (cała pn. i środkowa Mezopotamia)

SZAMSZI - ADAD I - 1. twórca państwa staroasyryjskiego

***** 2. pochodził z królewskiego rodu, z miasta Terka

3. zdolny i przedsiębiorczy przywódca

4. utworzył nowa stolicę

5. po jego śmierci państwo upadło

---- Asyria upadła i od poł. XVIII w.p.n.e. nie odgrywała znaczącej roli w Mezopotamii

---- włączona do państwa Hammurabiego

---- zmiany na początku XIV w.p.n.e.

Okres średnioasyryjski (str. 57-59)

ASZUR - UBALLIT I - 1. pierwszy władca Asyrii z okresu Średniego Państwa, pocz. XIV w.p.n.e.

2. ambitny i zdolny władca

3. zreorganizował administrację państwową

4. wzrost Asyrii na arenie międzynarodowej - dzięki zwycięskim walką i dyplomacji

ADAD - NIRARI I - 1. władca i twórca potęgi państwa średnioasyryjskiego

2. rozwój terytorialny kraju

3. podporządkował obszary dawnej Mitanni

4. dbał o rozwój gospodarczy kraju (gł. handel)

SALMANASAR I - 1. władca państwa średnioasyryjskiego

2. kontynuował politykę ojca

3. rozszerzał kontrolę nad nowymi szlakami handlowymi, opanowywał źródła surowców

TUKLTI - NINURTY I - 1. władca państwa średnioasyryjskiego

2. państwo przeżywało okres świetności

3. jako 1 władca Asyrii przekroczył Eufrat

4. opanował i złupił większą część miast Babilonii

5. ostatecznie państwo upadło (przyczyniła się zła ekonomika kraju)

TIGLATPILESAR I - 1. ostatni władca państwa średnioasyryjskiego

***** 2. znakomity strateg i polityk 3. usiłował powstrzymać upadek państwa (na krótko przywrócił świetność krajowi)

4. pokonał Frygów, najechał Babilonię, dotarł do Fenicji

5. po jego śmierci rozpad Asyrii

Okres nowoasyryjski (str. 171)

ASZUR- DAN II - 1. władca Asyrii (Nowe Państwo)

2. uporządkował wewnętrzną sytuację państwa (m.in. sprawy ekonomiczne)

3. zrekonstruował administrację

ADAD - NIRARI II - 1. władca Asyri (Nowe Państwo)

2. syn Aszur- dana II

3. traktat pokojowy z Babilonią (uregulował spory o granicę)

4. zwycięskie walki z plemionami aramejskimi i huryckimi

TUKULTI - NINURTA II - 1. władca Asyrii (Nowe Państwo)

2. syn i następca Adad- Nirari II

3. utrwalił zdobycze ojca

4. panował tylko kilka lat

ASZUR- NASIR- APLI II - 1. władca Asyrii (Nowe Państwo)

***** 2. wielki wojownik

3. wyprawy do Syrii i Fenicji (wielkie łupy)

4. jako 3 władca Asyrii dotarł do M. Śródziemnego

5. na drodze swych podbojów brutalnie tłumił wszelki opór

6. rozbudował stolicę

TIGLATPILESAR III - 1. wybitny władca Asyrii (Nowe Państwo)

2. panowanie rozpoczął w chwili upadku kraju

3. reformy wojskowe

4. opanował wsch. Mezopotamię, Urartu, Syrię, Fenicję, Izrael, zdobył Babilon

SARGON II WIELKI - 1. wybitny władca Asyrii (Nowe Państwo)

***** 2. założył dynastię SARGONIDÓW

3. odzyskał Babilon

4. zbudował nową stolicę Dur- Szarrukin (''Twierdza Sargona'')

5. zdobył i zniszczył państwo Urartu

SANHERIB - 1. władca Asyrii (Nowe Państwo), syn Sargona II

2. odzyskał Babilon, który potem złupił i zniszczył

3. stłumił bunt w Judei 4. zamordowany przez synów

ASARHADON - 1. władca Asyrii (Nowe Państwo)

2. zajął Dolny Egipt

3. zagrożenie ze strony Scytów, Kimmeriów i Medów

4. dzięki polityce wewnętrznej rozkwit kraju

ASURBANIPAL - 1. władca Asyrii (Nowe Państwo)

2. rozkwit kraju

3. zakończył wojnę z Egiptem rozpoczętą przez ojca - kontrolował cały Egipt

4. zagrożenie ze strony Scytów i Kimmeriów (utrata ważnych szlaków handlowych) 6. prowadzone wojny zniszczyły ekonomikę i administrację kraju

SIN-SZAR-ISZKUN - 1. ostatni władca Asyrii

***** 2. utrata Babilonii (władzę przejęli Chaldejczycy)

3. zdobycie i zniszczenie Aszur i Niniwy

4. za sprawą Chaldejczyjków i Medów państwo przestaje istnieć (VII w.p.n.e.)

TURTANU - 1. najwyższy urzędnik administracji w imperium asyryjskim i
głównodowodzący armii

2. faktycznie druga osoba po królu

ASZUR (Asur) - 1. asyryjski odpowiednik Marduka, narodowy bóg Asyrii

***** 2. ASZUR - miejsce kultu

3. bogini Isztar jego żona

4. bóg wojny i księżyca

KARUM - 1. starożytne faktorie handlowe zakładane na początku II tys. p.n.e. przez kupców asyryjskich na terenie Anatolii

2. „osada handlowa”

3. najczęściej dzielnica handlowa w mieście

4. mieszkający w niej kupcy cieszyli się własnym samorządem, przywilejami, prawami

NINIWA - 1. miasto asyryjskie w północnej Mezopotamii

***** 2. główny ośrodek religijny, miejsce kultu bogini Isztar

3. stolica państwa asyryjskiego, siedziba władz

4. słynna z okazałych pałaców

ORGANIZACJA IMPERIUM ASYRYJSKIEGO (wypracowanie!!!!! str. 182)

1.państwa zależne - to miasta, państwa lub całe królestwa, które z własnej inicjatywy, bez oporu uznały zależność króla Asyrii (miały dużą autonomię wewnętrzną)

2.asyryjskie prowincje - to obszary które siłą trzeba było wcielić do imperium

3.król - wybraniec i ulubieniec boga Aszura, stał na czele imperium + urzędnicy państwowi i funkcjonariusze pałacowi (turtan ''wezyr'')

4.dobrze zorganizowana komunikacja dróg, poczta i królewscy posłańcy

5.okresowa kontrola w prowincjach przez specjalnych wysłanników króla

Imperium asyryjskie zostało opanowane przez Medów (obszary na wschód i północ od Tygrysu), chaldejską Babilonię (Mezopotamia) i Egipt (cała Syria i Palestyna). W przyszłości pojawi się król Persów - Cyrus II Wielki, który pokona wszystkich przeciwników i utworzy największe w dziejach starowschodnich imperium

ELAM - 1. starożytne państwo w Iranie, powstało ok. połowy III tysiąclecia p.n.e.

2. utrzymywał kontakty z Mezopotamią

3. dzielił się na 2 krainy: Suzjanę i Elam właściwy

4. główne miasto Suza

5. podbili go Asyryjczycy, a w I poł. II tysiąclecia Persowie

EGIPT

NUBIA - 1. starożytny kraj położony na południe od Egiptu Górnego

2. dzieliła się na 2 krainy:

a) Nubia Dolna (WAWAT)

--- związana z Egiptem kulturowo, gospodarczo, administracyjnie i politycznie od zawsze

b) Nubia Górna (KUSZ)

--- stanowiła obszar penetracji i wpływów Egiptu, podległy mu bezpośrednio jedynie w okresach jego największej potęgi

KUSZ - 1. starożytna kraina w Górnej Nubii

2. obszar penetracji Egiptu

3. pod dużym wpływem kultury egipskiej, ale rozwijała się niezależnie od niego

4. główne miasto Napata

5. w I tys. p.n.e. wobec osłabienia Egiptu władcy Kusz zdobyli władzę w Górnym Egipcie i rządzili jako XXV dynastia blisko 100 lat

MANETHON - 1. kapłan, historyk egipski piszący po grecku

***** 2. żył w III tysiącleciu p.n.e., autor dzieła o dziejach Egiptu (znamy tylko fragmenty)

3. wprowadził stosowany do dziś podział na dynastie

MENES (Narmer) - 1. pierwszy władca zjednoczonego Egiptu i założyciel I dynastii

2. wywodził się z Górnego Egiptu gdzie powstał jeden ośrodek władzy w Thinis (1 stolica) który podporządkował sobie nomy Dolnego Egiptu

3. zbudował nową stolice w Memfis

DŻOSER - 1. faraon, władca Egiptu (Stare Państwo)

2. prawdopodobnie założyciel III dynastii

3. stworzył podstawy potęgi politycznej i ekonomicznej Egiptu

4. przeprowadził reformy administracyjne

IMHOTEP - 1. wezyr, współpracownik króla Egiptu Dżosera (Stare Państwo)

***** 2. inżynier, architekt, lekarz, poeta

3. wzniósł kompleks grobowy faraona z piramidą schodkową w Sakkara

SNOFRU - 1. faraon, władca Egiptu (Stare Państwo)

2. założyciel IV dynastii

3. zdobywca (liczne wyprawy wojenne) i sprawny administrator (absolutne rządy monarchy i centralne zarządzanie krajem)

CHEFREN - 1. król Egiptu z IV dynastii (Stare Państwo)

2. zaniedbał politykę zagraniczną i podboje

3. budowniczy słynnej piramidy w Gizie

CHEOPS - 1. faraon z IV dynastii, władca Egiptu (Stare Państwo)

2. mało aktywna polityka zagraniczna, skupił się na sprawach wewnętrznych

3. rozwój kraju, budowniczy słynnej piramidy w Gizie

SAHURE - 1. król Egiptu z V dynastii (I poł. XXV w.p.n.e.)

2. wyprawy do Libii, Nubii i na Synaj - duże łupy

3. zaprzestał ogromnych robót publicznych rujnujących kraj

4. rozwój handlu

NOM - 1. z gr. okręg administracyjny w Egipcie

2. podział na nomy liczono osobno dla Górnego (22 nomy) i Dolnego Egiptu (20 nomów)

NOMARCHA - 1. z gr. zarządca nomu, urzędnik stojący na czele okręgu administracyjnego w Egipcie

2. podlegały mu rzesze niższych urzędników (m.in. poborcy podatkowi, pisarze, inspektorzy)

PEPI I - 1. król Egiptu (Stare Państwo)

2. pochodził z VI. dynastii

3. prowadził bardzo aktywną polityką zagraniczną

PEPI II - 1. król Egiptu (Stare Państwo)

2. wg tradycji rządził 94 lata

3. słaby i nieudolny, upadek autorytetu władzy, paraliż administracji centralnej

4. upadek państwa

CHETI I - 1. I poł. XXII w. nomarcha Herakleopolis podporządkował sobie nomy Górnego i Dolnego Egiptu i uznał się królem i następcą faraonów VI dynastii

MENTUHOTEP II - 1. król Egiptu z XI dynastii, wybitny polityk i administrator

***** 2. zjednoczył Egipt, rozpoczynając nowy okres jego rozkwitu tzw. Średnie Państwo

3. otworzył nowy szlak handlowy do kraju PUNT

AMENEMHAT I - 1. król Egiptu (Średnie Państwo)

2. założył XII dynastię

3. wzmocnił władzę centralną i autorytet króla

4. zlikwidował dziedziczność urzędu nomarchy

5. rozbudował system irygacyjny

SEZOSTRIS III - 1. król Egiptu z XII dynastii ( Średnie Państwo), wielki zdobywca

2. umocnił egipskie panowanie w Nubii

3. walczył w Azji, zajął Palestynę i dotarł do Fenicji

4. nowe szlaki handlowe, kontrola nad nowymi bogatymi kopalniami

AMENEMHAT III - 1. król Egiptu z XII dynastii, ostatni wybitny przedstawiciel okresu Średniego Państwa

2. rozkwit gospodarczy państwa (budowa wielkiej tamy i system grobli w oazie Fajum)

JAHMES - 1. król Egiptu (Nowe Państwo), założyciel XVIII dynastii

2. wyparł z Egiptu Hyksosów

3. wyprawy do Azji, podbój kraju Wawat

4. umocnienie pozycji króla (czystki wśród nomarchów kolaborujących z Hyksosami)

TOTMES I - 1. król Egiptu (Nowe Państwo)

2. przedstawiciel XVIII dynastii

3. panował tylko kilkanaście lat

4. wielki zdobywca, jako 1 faraon miał przekroczyć Eufrat i wedrzeć się do Mezopotamii

HATSZEPSUT - 1. królowa Egiptu z XVIII dynastii (Nowe Państwo)

***** 2. rządziła Egiptem jako regentka za Totmesa III

3. wzniosła wiele świątyń

4. zorganizowała wyprawę handlową do kraju Punt

5. kraj cieszył się pokojem i opływał w bogactwa

TOTMES III - 1. król Egiptu (Nowe Państwo)

***** 2. przedstawiciel XVIII dynastii

3. wstąpił na tron jako dziecko, ale władzę objął po śmierci macochy królowej Hatszepsut ( usunął wszelkie ślady jej rządów)

4. największy zdobywca egipski

5. rozwój gospodarczy kraju

AMENHOTEP IV (ECHNATON) - 1. król Egiptu (Nowe Państwo)

***** ***** 2. przedstawiciel XVIII dynastii

3. przeprowadził reformę religijną (tzw. rewolucja amarneńska) - uznany za heretyka

4. wewnętrzny upadek kraju

5. przeniósł dwór i stolice do nowo wzniesionego miasta ACHET- ATON

tzw. REWOLUCJA AMARNEŃSKA ECHNATONA - 1. faraon egipski z okresu Nowego Państwa

2. reforma ta osłabiała pozycję boga AMONA i jego tebańskich kapłanów

3.naczelnym bogiem państwowym uczynił faraon boga ATONA; sam zmienił imię na Echnaton

4. skutki rewolucji religijnej

- paraliż administracyjny państwa, upadek wewnętrzny kraju oraz upadek znaczenia monarchy (uznanie go za heretyka)

NEFRETETE - 1. królowa Egiptu, żona faraona Echnatona z XVIII dynastii

TUTENCHAMON- 1. król egipski z XVIII dynastii (Nowe Państwo)

2. porzucił kult Atona i przywrócił znaczenie Amonowi

3. zmienił swoje pierwotne imie Tutenchaton na Tutenchamon

4. nigdy nie zyskał autorytetu ani poważania, był marionetką w rekach kapłanów Amona

HOREMHEB - 1. dowódca armii w Egipcie, formalnie ostatni przedstawiciel XVIII dynastii

2. zlikwidował wszelkie przejawy kultu Atona

3. DEKRET HOREMHEBA - porządkujący system administracyjny kraju

RAMZES I - 1. pierwszy władca Egiptu z XIX dynastii (Nowe Państwo)

***** 2. pochodził z arystokratycznego rodu z Tanis

3. zapoczątkował rozkwit kraju

4. jego synem był Seti I

SETI I - 1. wybitny faraon egipski z XIX dynastii (Nowe Państwo), syn Ramzesa I

2. podbił min. fenickie miasta Tyr i Akko

3. odzyskał egipskie panowanie nad pd. Syrią
4. jego synem i następcą był Ramzes II

RAMZES II - 1. król Egiptu z XIX dynastii (Nowe Państwo).

***** 2. walczył z Hetytami o Syrię - bitwa pod Kadesz

3. twórca potęgi ekonomicznej państwa

4. wielki budowniczy - świątynie w Karnaku i Luksorze

RAMZES III - 1. król Egiptu z XX dynastii

***** 2. odparł ataki Libijczyków i tzw. Ludów Morza

3. dążył do odbudowy świetności państwa z czasów Ramzesa II

4. wzniósł liczne budowle świątynne i pałace

KADESZ- 1. starożytna twierdza w Syrii

***** 2. starcie wojsk hetyckich i egipskich w wojnie o dominację nad Syrią (ok. 1300 r.p.n.e.)

3. bitwa nie rozstrzygnięta, choć górą byli raczej Hetyci

4. zawarto traktat rozdzielający strefy wpływów

MERENPTAH - 1. król egipski z XIX dynastii (Nowe Państwo), syn Ramzesa II

***** 2. odparł 1 falę Ludów Morza, stłumił rozruchy w Palestynie

PSAMETYK I - 1. władca Egiptu, założyciel XXVI egipskiej dynastii tzw. „saickiej”

2. syn księcia saickiego

NECHO I - 1. król Egiptu z XXVI dynastii

2. przyjął tytuł „ króla Górnego i Dolnego Egiptu”

3. uporządkował wewnętrzne sprawy kraju

4. wzmocnił swoją władzę

NECHO II - 1. król Egiptu z XXVI dynastii

2. poniósł klęskę pod Karkemisz

3. rozwój gospodarczy kraju

4. rozbudował flotę

5. zorganizował morską wyprawę Fenicjan dookoła Afryki

6. rozpoczął budowę kanału łączącego M. Śródziemne z M. Czerwonym

APRIES - 1. faraon egipski z XXVI dynastii saickiej

2. nieudane wyprawy wojenne przeciw Grekom i Babilonii

3. bunt armii egipskiej pozbawił go władzy, został zgładzony

WEZYR - 1. najważniejszy urzędnik w starożytnym Egipcie

***** 2. stał na czele całej hierarchii urzędniczej

3. w imieniu króla zarządzał krajem i nadzorował administrację

RE - 1. egipski bóg- słońce, pan wszechświata i nieba

2. HELIOPOLIS miejsce kultu

OZYRYS - 1. egipski bóg świata umarłych

***** 2. symbolizował też odradzającą się przyrodę i był bogiem wegetacji

3. zabity i pocięty na kawałki przez brata Seta

4. siostra i żona Izyda znalazła i pochowała jego członki

5. od czasu Starego Państwa każdy faraon po śmierci stawał się Ozyrysem

IZYDA - 1. bogini egipska

***** 2. siostra i żona Ozyrysa, matka Horusa

3. bogini miłości i nieba, magii i czarów, opiekunka władzy królewskiej, patronka rodziny, małżeństwa i macierzyństwa

HORUS - 1. egipski bóg nieba, przedstawiany jako sokół lub człowiek z głową sokoła

2. opiekun faraona

3. syn Ozyrysa i Izydy, walczył z Setem by pomścić śmierć ojca

4. utożsamiany z bogiem RE

AMON - 1. egipski bóg słońca i powietrza, opiekun Teb, utożsamiany z bogiem RE

2. jego zwierzętami był baran i gęś nilowa

3. szczyt jego kultu przypada na okres Nowego Państwa

ATON - 1. egipski bóg tarczy słonecznej

2. w wyniku tzw . rewolucji amarneńskiej (faraon Amenhotep IV) stał się naczelnym bogiem państwowym

3. po śmierci faraona jego kult został zniesiony

MUT - 1. bogini egipska, żona Amona, matka Chonsu (bóg księżyca)

2. miała świątynię w Karnaku

TOT (THOT)- 1. egipski bóg pisma, mądrości i nauki, posłaniec bogów

2. przez greków utożsamiany z Hermesem

3. przedstawiano go jako ibisa lub pawiana

APIS - 1. egipski bóg - byk czczony w Memfis

2. symbol płodności

3. łączony z Ptahem i Ozyrysem

4. po śmierci ciało byka mumifikowano i grzebano, po 70 dniach żałoby kapłani wyszukiwali nowego Apisa którego otaczano czcią

ANUBIS - 1. egipski bóg zmarłych, czuwał nad mumifikacją

2. KYNOPOLIS miejsce kultu

3. przedstawiany jako szakal

PTAH- 1. egipski bóg świata, główne miejsce kultu Memfis

2. patron rzemiosł i sztuki

3. jego symbolem był byk Apis

MASTABA- 1. grobowce egipskie w formie 2 lub 3 stopniowych platform pod którymi znajdowała się komora grobowa.

KULTURA EGIPTU

1. poczatek III tysiąclecia pojawiło się pismo hieroglificzne, następnie powstała uproszczona forma czyli pismo hieratyczne (kapłańskie), od początku VII w. p.n..e. jeszcze bardziej uproszczona forma pismo demotyczne

2. literatura

a) pierwsze teksty (papirus, ściany grobów, świątyń i pałaców) powstały w okresie Starego Państwa - utwory epickie - opowiadania (Rozbitek, Książę Zaklęty), dydaktyczno- moralizatorskie, poematy (Prawda i Kłamstwo), utwory religijno - kultowe (Księga Umarłych), liryka (Hymn ku czci Atona ), utwory dramatyczne (Powrót Seta)

3. architektura

a) potężne świątynie, pałace, piramidy - główny materiał budowniczy kamień

- potężna i nieco ciężka architektura sakralna - świątynie w Karnaku i Luksorze

- pałace o lekkiej konstrukcji, ściany i kolumny sal pałacowych ozdabiano malowidłami

b) grobowce (mastaby) i piramidy

4. sztuki plastyczne

a) powstał kanon sztuki egipskiej (Stare Państwo)

- kanon proporcji ciała i specyficzny dla sztuki egipskiej sposób przedstawiania ludzkich postaci - głowa i od biodra w dół z profilu a ramiona i część torsu na wprost

- realistyczne przedstawianie otoczenia człowieka ( przyroda, zwierzęta itp.)

- obowiązek przedstawiania faraona jako pięknego i młodego

b) reliefy i malarstwo naścienne- w grobowcach, drobna i monumentalna rzeźba

EGIPT RAMESSYDÓW (może być wypracowanie!!!!!) str. 97 (panowanie XIX i XX dynastii)

1. XIX dynastia

a) Ramzes I

b) Seti I

c) Ramzes II (ogromne inwestycje i zaniedbanie. administracji państwa, nieudolna polityka jego następców - upadek XIX dynastii)

2. XX dynastia

a) powolny upadek Egiptu powstrzymany na krótko przez jedynego wybitnego przedstawiciela dynastii - Ramzesa III

b) kłopoty wewnętrzne i zewnętrzne - najazd Ludów Morza (odparty) oraz migracje Aramejczyków i Hebrajczyków odmieniły mapę polityczną Syrii i Palestyny- zniknęli sojusznicy Egiptu - większość palestyńskich i południowosyryjskich księstw, które uznawały zwierzchność Egiptu)

c) po śmierci faraona kraj pogrążył się w chaosie, walkach wewnętrznych, anarchii i wkrótce stał się łatwym łupem dla obcych najeźdźców

ANATOLIA

ANATOLIA - 1. nazwa używana przez starożytnych Greków na określenie Azji Mn., zwłaszcza jej zachodnią część objętą kolonizacją grecką

2. obecnie termin geograficzno- historyczny stosowany wobec całej azjatyckiej części Turcji

KIZUWATNA  - 1. kraina i księstwo na terenie Cylicji (Azja Mniejsza), II tysiąclecie p.n.e.

***** 2. wchodziła w skład państwa asyryjskiego ( Que ), egipskiego (Kode) i babilońskiego (Hume)

ARZAWA- 1. kraina i państwo obejmujące Pamfilię i okolice (II poł. II tysiąclecia )

***** 2. podbita przez Mursilisa II

AHIJAWA- 1. kraina na pd - zach. wybrzeżach Anatolii i okolicznych wyspach

***** 2. zasiedlona przez Greków achajskich (II poł. II tys. p.n.e.)

3. ekonomicznie i kulturowo związana z basenem M. Egejskiego

4. mało znany konflikt hetycko - ahijawski o miasto Milawanta  

KANESZ - 1. starożytne miasto w Anatolii

***** 2. ważny ośrodek polityczny i handlowy

3. tu znajdowało się największe asyryjskie karum które pełniło centrum koordynujące działalność wszystkich faktorii handlowych w całej Anatolii

EBLA- 1. połowa III tys. p.n.e., silne starożytne państwo syryjskie

2. ważne centrum handlowe

3. zniszczona przez najazdy Sargona i Naram-Sina i włączona do państwa akadyjskiego

4. stopniowo straciła na znaczeniu.

UGARIT - 1. nadmorskie państwo - miasto syryjskie 2. niezależne choć zapewne pod silnym wpływem Ebli

3. tu powstało klinowe pismo kananejczyków (alfabet z Ugarit)

4. uznało zwierzchnictwo króla Hetytów

KARKEMISZ - 1. starożytne miasto w Syrii

***** 2. założone przełom III/ II tys. p.n.e.

3. tu skrzyżowanie szlaków handlowych Bliskiego Wschodu

4. miejsce zwycięstwa Nabuchodonozora II nad wojskami egipskimi faraona NECHO II (605 r.p.n.e.)

ARAM - 1. najsilniejsze aramejskie państwo w Syrii

2. stolica: Damaszek

3. gł. z jego inicjatywy tworzono antyasyryjskie koalicje

4. Ben -Hadad II najwybitniejszy władca

5. szczególny rozwój w X w.p.n.e.

URARTU - 1. aramejskie państwo (pn. Syria i pn. - zach Mezopotamia)

2. utworzone przez miejscową ludność spokrewnioną z Hurytami (II poł. IX w.p.n.e.)

3. przez 2 stulecia rywalizowało z Asyrią o wpływy w pn Syrii

4. doszczętnie zniszczone przez Sargona II (VIII w. p.n.e.), nie odzyskało swej siły

JAMCHAD- 1. potężne królestwo kananejskie

2. Halab stolica i główny ośrodek

3. podporządkował sobie pn. Syrię

4. Sumu-Epuh - pierwszy znany z imienia władca Jamchadu

MALIKU - to zachodniosemicki tytuł króla, który stał na czele scentralizowanego państwa eblaickiego

EL - 1. stary bóg kannanejski, stał na czele panteonu, stwórca świata i ojciec wszystkich bogów

2. odsunięty od władzy przez boga Baala

3. mąż bogini Aszera

4. wyobrażony z rogami na głowie lub jako siwy starzec z brodą

ASZERA - 1. bogini kananejska, rodzicielka bogów

2. żona boga Ela

BAAL - 1. młody kannanejski bóg burzy, deszczu i urodzaju

2. groźny i wojowniczy

3. główny bóg Syro -Palestyny

4. rozkwit jego kultu w Rzymie w czasie cesarstwa

BYBLOS - 1. potężne miasto fenickie ( III tys. p.n.e.)

2. największy port całej Syro -Palestyny

3. zniszczone przez Ludy Morza (upadek znaczenia)

TYR - 1. fenickie miasto założone w III tys. p.n.e. na wyspie ( w IV w. p.n.e. połączone groblą z lądem)

2. liczne kolonie na Cyprze, Sycylii, Hiszpanii, największa to Kartagina

3. podbity przez Aleksandra Wielkiego

AKKO - 1. ważne miasto fenickie

2. podbite przez władcę Egiptu Setiego I

3. rozkwit w czasach rzymskich

4. od VII p.n.e. pod panowaniem Arabów

FRYGIA - 1. państwo w Anatolii utworzone przez Frygów w VIII w. p.n.e.

2. stolica: miasto Gordion

3. stworzyli wysoką kulturę

4. szczyt potęgi za panowania króla Mity (prawdopodobnie Midasa I)

5. rozwój państwa przerwany na poczatku VII w.p.n.e. najazdem Kimmerów

MITA (MIDAS I) - 1. władca Frygii (MUSZKU)

2. panował w II poł. VIII w.p.n.e.

3. w legendach jest królem, od dotyku którego wszystko zamieniało się w złoto

LIDIA - 1. państwo w Anatolii, utworzone na początku VII w. p.n.e. przez Gygesa

2. Sardes stolica państwa

3. zamieszkała przez Lidyjczyków

4. rozkwit i upadek za panowania króla Krezusa - podbita przez Cyrusa II Wielkiego ( później w państwie Aleksandra Wielkiego)

ALYATTES - 1. król lidyjski, żył w VI w. p.n.e.

2. bitwa z królem Medów Kyaksaresem, granica na rzece Halys

3. podporządkował sobie część miast greckich (Smyrna, Kolofon)

PAŃSTWO HETYTÓW - KRAJ HATTI (może wypracowanie !!!!! str. 118-125)

1. Historię monarchii hetyckiej dzielimy na 2 okresy:

a) państwo starohetyckie (połowa XVII w.p.n.e.)

b) imperium nowohetyckie ( XIV- XIII w.p.n.e.)

c) przedzielone słabo znanym wiekiem ciemnym (XV w.p.n.e. ) - czasy upadku, walk

wewnętrznych, spisków pałacowych, rozbicia jedności

ANITTAS - 1. pierwszy znany władca hetycki

***** 2. król Kussary, w poł. XVIII w. p.n.e. podbił spore obszary Anatolii centralnej min. Nessę, Hattusas, Zalpuwę

3. o jego istnieniu dowiadujemy się ze szczątkowej hetyckiej listy królów

1. HATTUSILIS I - 1. pierwszy potwierdzony historycznie król hetycki

***** 2. twórca państwa Hetytów - kraju Hatti, prawdopodobnie założyciel dynastii

3. założył stolicę HATTUSAS

4. łupieżcze wyprawy do Syrii

HATTUSAS - 1. starożytne miasto w Azji Mn.

***** 2. stolica państwa hetyckiego, rozbudowana i umocniona przez Hattusilisa I

3. odkryto tu 2 archiwa z tysiącami tabliczek zapisanych pismem klinowym

3. MURSILIS I - 1. władca Hetytów - II poł. VI w.p.n.e.

***** 2. podbił Syrię, zdobył i złupił Babilon oraz Jamchad

3. rzadko bywał na dworze, został zamordowany

4. kraj pogrążył się w chaosie - utrata wszystkich zdobyczy, walki wewnętrzne

4. TELEPINUS - 1. władca Hetytów, II poł. VI w.p.n.e.

***** 2. podjął próbę restauracji monarchii (zabiegi dyplomatyczne)

3. tzw. dekret Telepinusa - ustalał zasady dziedziczenia tronu w kraju Hatti

DEKRET TELEPINUSA - 1. edykt królewski regulujący zasadę następstwa tronu w państwie hetyckim

2. określał uprawnienia króla, jego potomków i rady starszych (pankus)

3. miał on cechy dokumentu konstytucyjnego

4. wcześniej w kraju Hatti nie istniał system dynastyczny, a każdorazowo następcę wybierał ustępujący władca, jednak po jego śmierci nowy władca i tak musiał zyskać akceptację rady starszych, ponieważ jego prawo do tronu nie wynikało z prawa naturalnego, przyrodzonego

5. SUPPILULIUMAS I - 1. władca nowego państwa hetyckiego, twórca jego potęgi, wielki zdobywca 2. wyprowadził kraj z kryzysu i umocnił jego granice

3. zdobył Mitanni i podporządkował pn. Syrię

4. zmarł na zarazę przyniesioną przez egipskich jeńców

6. MURSILIS II -1.władca nowego państwa hetyckiego, objął tron niespodziewanie
po śmierci starszego brata

2. walki w obronie dziedzictwa

3. rozszerzył swe panowanie (podbił Arzawę, dotarł do M. Egejskiego)

7. MUWATALLIS II - 1. władca nowego państwa hetyckiego, syn Mursilisa II

2. walki z Egiptem o panowanie nad Syrią, ok. 1300 r.p.n.e. - bitwa pod KADESZ z Ramzesem II - bitwa nie rozstrzygnięta, choć górą byli raczej Hetyci, którzy utrzymali stan posiadania w Syrii

8. HATTUSILIS III - 1. władca nowego państwa hetyckiego, syn Muwattalisa II

***** 2. traktat pokojowy z Egiptem (Ramzes II)

3. jego rządy czas spokoju

9. TUDHALIJAS IV - 1. ostatni wybitny władca hetycki, panujący nad rozległymi obszarami Anatolii i Syrii

2. utrzymywał dyplomatyczne stosunki z Asyrią

3. odpierał najazdy ludów Kaska

10. SUPPILULIUMA II - ostatni król kraju Hatti, państwo zniszczone przez najazdy Ludów Morza

USTRÓJ, SPOŁECZEŃSTWO, GOSPODARKA HETYTÓW (wypracowanie!!! str. 127-128)

1. król - na czele społeczeństwa

-- reprezentował wobec bogów cały kraj jako najwyższy kapłan, mimo to jego pozycja nie była całkiem absolutna

2. towananna - specjalna rola królowych

TOWANANNA - 1. z hetyckiego ''królowa'', tytuł i często imię tronowe żon hetyckich władców

PANKUS - 1. rada starszych i drużyna królewska w państwie Hetytów

***** 2. składała się z przedstawicieli arystokracji rodowej i często odgrywała istotną rolę w sprawowaniu władzy w kraju

3. jego kompetencje uregulował i ograniczył dekret Telepinusa

NAMRA - 1. jeńcy wojenni w państwie hetyckim

***** 2. nie byli niewolnikami, mogli żenić się z wolną ludnością miejscową

3. pracowali gł. w majątkach królewskich lub świątynnych, nie mogli ich opuszczać

1. Społeczeństwo Hetytów

a) arystokracja rodowa - najwyższa, najbogatsza (majątki ziemskie), mająca największe wpływy grupa społeczna w państwie

b) wojownicy i urzędnicy państwowi

c) wolni chłopi i rzemieślnicy - największa grupa ludności

d) jeńcy wojenni (namra) i niewolnicy

2. Gospodarka opierała się na rolnictwie

a) ziemia należała do króla, świątyń, arystokracji, też do wolnych chłopów (musieli przez określony czas pracować w dobrach arystokracji)

b) uprawiano:

--- zboża (jęczmień, pszenicę)

--- zakładano sady, ogrody, winnice

c) hodowano:

--- bydło rogate, owce, kozy, osły, coraz częściej konie

d) rozwój rzemiosła (metalurgia)

--- prawdopodobnie Hetyci zaczęli pierwsi wytapiać żelazo, które było cenniejsze od srebra i złota (koniec I poł. II tys. p.n.e.)

RELIGIA HETYTÓW (wypracowanie!!!!!!!! str. 128-130)

1. Rozwinęła się pod dużym wpływem Hurytów

2. Kraj Hatti uchodził za ''kraj tysiąca bogów'' - mieszały się wierzenia ludności anatolijskiej, potem hetyckiej, huryckiej, Mezopotamii i Syrii

3. Bogowie hetyccy byli podobni do ludzi - cieszyli się, płakali, cierpieli, kłamali, byli mściwi, okrutni itp.

4. formy kultu np. libacje

5. HALENTIU - prawdopodobnie kaplica pałacowa

TESZUB - 1. w wierzeniach hetyckich, stojący na czele panteonu bóg burzy i piorunów żyjący na szczytach górskich

2. jego żoną była bogini HEBAT

HEBAT - 1. hetycka bogini - matka, żona boga Teszuba 2. syryjskie miasto HALPA - centrum kultu Hebat

WURUSZEMU - pradawna hetycka bogini słońca, uznawana za ''królową kraju Hatti'', później utożsamiana z Hebat

EBLA (wypracowanie!!!!!! str.135)

1. pierwsze lepiej znane w historii państwo syryjskie ( III tys. p.n.e.)

2. leżało w środkowej Syrii, było najsilniejszym państwem regionu

3. swoją pozycję zawdzięczało gł. handlowi

4. istniała zasada dziedziczności tronu

5. najazdy Sargona i Naram- Sina położyły kres potędze Ebli - zapewne chcieli przejąć gł. szlaki handlowe i zaopatrzeniowe

6. po tych klęskach miasto nie odgrywało już większej roli politycznej - w czasach kananejskich zależne od królestwa Jamchadu

7. ustrój str. 140-141

a) król stał na czele eblaickiego państwa

b) ''malikat'' ustrój Ebli

8. społeczeństwo

a) rodowo-urzędnicza warstwa panująca oraz kapłani - skupiona wokół pałacu

b) wolni rzemieślnicy, rolnicy, pasterze, nieliczni niewolnicy prywatni, świątynni i państwowi

9. gospodarka

a) majątki królewskie i świątynne oraz pola prywatne

SKUTKI WIELKICH MIGRACJI oraz powstanie nowego porządku politycznego i etnicznego w I połowie I tysiąclecia p.n.e. w zachodniej części starożytnego Bliskiego Wschodu (wypracowanie!!!! str. 154-155)

1. polityczne, etniczne i kulturowe zmiany na wszystkich obszarach starożytnego Bliskiego Wschodu (może z wyjątkiem Egiptu)

2. Zniknął świat kananejski (Syro- Palestyna), hetycki (Anatolia i Syria) oraz mykeński

3. W ich miejsce pojawiły się: hebrajska Palestyna, Fenicja, aramejsko- poshetycka (luwijska) Syria, zarameizowana Mezopotamia zachodnia, chaldejsko - aramejska Babilonia, później frygijsko - lidyjska Anatolia i klasyczny świat grecki M. Egejskiego i Krety

4. Zmiany językowe - niezwykłe rozpowszechnienie się języka aramejskiego

Stał się on pierwszym powszechnym językiem większości mieszkańców obszaru starożytnego Bliskiego Wschodu ( z wyjątkiem Egiptu i Anatolii) oraz drugim w historii (po akadyjskim) językiem międzynarodowym

KSIĘSTWA ARAMEJSKIE I POSHETYCKIE W SYRII I CYLICJI (skutek wielkich migracji - wypracowanie!!!!!!!! str. 155-156)

1. państwa aramejskie i poshetyckie ukształtowały się w XI -X w.p.n.e. po przejściu najsilniejszych fal migracyjnych

2. wszystkie przez pierwsze 2 wieki cieszyły się względna swobodą, niekiedy dochodząc do wspaniałego rozwoju gospodarczego i kulturalnego

3. od pocz. IX w. znalazły się pod wpływem Urartu i Asyrii, która w VIII w.p.n.e. przystąpiła do ich podboju

4. straciły niezależność po działaniach Tiglatpilesara III i Sargona II

5. mieszkańcy państewek poshetyckich to gł. przodkowie państwa hetyckiego kultywujące pewne jego tradycje i przybyli z Anatoli Luwici też związani z kulturą hetycko- hurycką

---- za sprawą Luwitów społeczeństwa poshetyckie przejęły anatolijskie pismo obrazkowe zwane niekiedy pismem luwijskim

---- najważniejsze księstwa poshetyckie: Karkemisz, Hilakku, Tabal, Que, Gurgum - wszystkie w Cylicji; inne Melid, Unki

6. państwa aramejskie: Aram (najważniejsze, stolica Damaszek), Hama, Jaudi - ich naturalnym zapleczem były silne aramejskie państwa plemienne w pn-zach. Mezopotamii

PAŃSTWO HEBRAJSKIE (żydowskie) w Palestynie (Kananie) (wypracowanie!!!!! str. 156-161)

1. utworzone przez plemiona hebrajskie pod koniec XI w.p.n.e. - pierwszy król zjednoczonego królestwa żydowskiego - SAUL, pochodził z izraelskiego rodu Beniamina

DAWID - 1 władca państwa hebrajskiego

2. mieszkały w nim plemiona, które dzieliły się na: rody izraelskie (północ) i judejskie (południe)

3. nowa stolica Jerozolima

4. zachował pewne elementy monarchii dualistycznej (odrębne dowództwo armii, dwaj arcykapłani do sprawowania kultu państwowego)
5. zajął całą Palestynę

SALOMON - 1. król Hebrajczyków, syn króla Dawida

2. umocnienia obronne państwa

3. rozwój handlu

4. budowa świątyni w Jerozolimie

5. po jego śmierci rozpad państwa na 2 królestwa

Rozpad państwa na 2 królestwa:

a) IZRAEL ( stolica Sychem, potem Samaria) - zajęte przez Asyrię (VIII w.p.n.e.)

b) JUDEA ( stolica Jerozolima) - zajęte przez Babilonię (II poł. VI w.p.n.e.)

c) oba królestwa poszły własnymi drogami, bardzo często walcząc ze sobą i osobno
stawiając czoło najeźdźcą zewnętrznym

NIEWOLA BABILOŃSKA - 1 przymusowe przesiedlenie ludności żydowskiej do ***** Babilonii przez Nabuchodonozora II po zdobyciu Jerozolimy

2. władca perski Cyrus II Starszy zezwolił Żydom na powrót do Palestyny i odbudowę świątyni jerozolimskiej

2. Religia - wiara w jednego Boga, stwórcę świata i ludzi, najwyższego sędziego i prawodawcę

--- upadek jedności państwa nie oznaczał zachamowania doktryny, a wręcz przeciwnie (str. 159)

--- powstawanie w ciągu wieków (VII- V w.p.n.e.) świętej księgi judaizmu Biblii

BIBLIA (Stary Testament) - 1. którą znamy dziś została zredagowana w końcu I w.n.e.

2. napisana klasycznym pismem hebrajskim, tzw. pismem kwadratowym

3. składa się z 39 ksiąg tworzących 3 zasadnicze części:

a) TORĘ (''Nauka'' lub ''Prawo'') - najważniejsza i najstarsza część St. Testamentu, obejmuje tzw. Pięcioksiąg, najświętsze księgi objawienia, są to:

--- Księga Rodzaju

--- Księga Wyjścia

--- Księga Kapłańska

--- Księga Liczb

--- Księga Powtórzonego Prawa

b) NEWIIM (Prorocy)

--- Księgi Jozuego

--- Księgi Sędziów

--- Pierwsza i Druga Księga Samuela

--- Pierwsza i Druga Księga Królewska

c) KETUWIM (Pisma)

--- księgi o treści historycznej

--- utwory typowo literackie i poetyckie: pieśni, psalmy, literatura filozoficzna, przypowieści, przepowiednie (resztę poczytać str. 160)

FENICJA (wypracowanie!!!! str. 161- 166)

1.Fenicjanie osiedlili się w końcu XIII w.p.n.e. w wąskim pasie wybrzeża środkowej części Syro- Palestyny

2.Lud wielkich żeglarzy, odkrywców, handlarzy, piratów, dyplomatów, kupców, lud niechętnie walczący

3.Najważniejsze miasta: Arados (na wyspie), Byblos, Sydon, Tyr (na wyspie), Akko, później powstały Trypolis i Berytos

4.Fenicja została włączona do powstałego imperium perskiego - do V satrapii, obejmującej całą Syro- Palestynę, ale utrzymała wewnętrzną autonomię - swoboda w handlu i gospodarce (str. 164)

5.w miastach-państwach władzę sprawowali:

--- dziedziczni królowie - też funkcje kultowe (kapłańskie)

--- rada starszych - przedstawiciele arystokracji ziemskiej, rodziny kupieckie i rzemieślnicze

6.nie ma sztywnych, klarownych podziałów społeczeństwa

--- wolna ludność miała swobodę działalności gospodarczej (pozycja zależała od majątku i wykonywanego zawodu, a nie od przywilejów)

--- duże znaczenie rodów kupieckich

--- niewolnicy nie odgrywali roli w produkcji

7.nie mieli wielkich osiągnięć w literaturze, sztuce i nauce teoretycznej

--- słynęli z wyrobów jubilerskich, wyrobów ze SZKŁA, produkcji i barwieniu tekstyliów tzw. '' PURPURA FENICKA '' - pozyskiwana z morskich ślimaków (technologie wyrobów ze szkła i produkcję purpury ukrywano przez stulecia)

-- wynaleźli alfabet fenicki

8.rozwinięte rolnictwo: sadownictwo, ogrodnictwo (oliwki, granaty, figi, daktyle, winna latorośl)

KOLONIE FENICKIE - 1. XII w. p.n.e. -- KADYKS (Hiszpania), LIKUS (wybrzeże Maroka), ***** UTYKA, GADES

2. KARTAGINA (VII p.n.e.)

3. skolonizowany cały Cypr

4. później kolonizacja punicka (kartagińska): pn. wybrzeże Afryki, Iberia (Hiszpania), Baleary, Sardynia, pn.-zach. Sycylia, Malta, penetrowali też wyspy M. Egejskiego, Italię i Korsykę

KARTAGINA - 1. VII w.p.n.e. najpotężniejsza fenicka kolonia, założona przez Tyr

***** 2. pełniła rolę koordynującą wobec większości kolonii fenickich na zachodzie

3. utrzymywała związki z dawną metropolią mimo, że prześcignęła ją gospodarczo i politycznie

PAŃSTWA ANATOLII - FRYGIA I LIDIA (wypracowanie!!!!! str. 166)

CHALDEJSKA BABILONIA (wypracowanie!!!! str. 191-195)

CHALDEA (KALDU) - 1. tak w I poł. I tys.p.n.e. nazywano pn część Babilonii, kiedy to osiedliły się tam plemiona chaldejskie

NABOPOLASAR - 1. twórca państwa neobabilońskiego i założyciel dynastii chaldejskiej

***** 2. początkowo lojalny wobec Asyrii (uzyskał tytuł namiestnika Kraju Nadmorskiego)

3. opanował Babilon i koronował się na króla

4. jego główny cel: zniszczyć Asyrię

NABUCHODONOZOR II - 1. król chaldejskiej Babilonii

***** 2. pokonał Egipt pod Karkemisz

3. zajął Syrię, Fenicję, Palestynę, sporą część Arabii

4. on sprawcą tzw. niewoli babilońskiej

5. rozkwit gospodarczy kraju

NABONID II - 1. ostatni władca chaldejskiej Babilonii

***** 2. zaniedbał politykę zagraniczną

3. chciał aby naczelnym bóstwem imperium był bóg księżyca Sin

4. prawie 10 lat był poza krajem, władzę w Babilonie pozostawił synowi Baltazarowi

5. upadek państwa - najazd Cyrusa II Wielkiego

BALTAZAR (Bel -szar-usur) - 1. syn ostatniego władcy chaldejskiej Babilonii Nabonida II

***** 2. pod nieobecność ojca rządził krajem

3. zginął we własnym pałacu podczas uczty

PAŃSTWO MEDÓW (wypracowanie!!!! str. 196)

PAŃSTWO PERSKIE

SATRAPIA - 1. nazwa prowincji w imperium perskim

2. Dariusz I Wielki podzielił państwo perskie na 20 satrapii

SATRAPA - 1. w państwie perskim zarządca ( namiestnik) prowincji

***** 2. miał dużą samodzielność pod warunkiem lojalności wobec władcy

KUNAKSA - 1. starożytne miasto niedaleko Babilonu

***** 2. 401 r. p.n.e. miejsce bitwy Cyrusa Młodszego i wspomagających go greckich najemników z królem perskim Artakserksesem II (śmierć Cyrusa Młodszego, który był bratem króla)

3. dramatyczny odwrót Greków z Persji tzw. „wyprawa dziesięciu tysięcy”

tzw. WYPRAWA DZIESIĘCIU TYSIĘCY - 1. odwrót najemników greckich, którzy walczyli wraz z Cyrusem Młodszym przeciw królowi perskiemu Artakserksesowi II pod Kunaksą

2. po śmierci Cyrusa i wymordowaniu greckich dowódców powrót gr. żołnierzy z serca Persji Grecji

3. wyprawę opisał jej uczestnik historyk Ksenofont

ASTYAGES - 1. ostatni król Medów, dziadek Cyrusa II Wielkiego

CYRUS II WIELKI - 1. król i twórca państwa perskiego

***** 2. żył VI w. p.n.e.

3. zdobył Lidię i Babilon

4. podporządkował centralną Azję

5. pozwolił Żydom na powrót z niewoli babilońskiej i odbudowę Świątyni Jerozolimskiej

KAMBYZ II - 1. król perski z dynastii Achemienidów (na nim kończy się gł. linia dynastii)

2. syn Cyrusa II Wielkiego

3. zdobył Egipt ( zajął Memfis)

4. zmarł lub zginął w drodze powrotnej z Egiptu

DARIUSZ I WIELKI - 1. król perski z bocznej dynastii Achemenidów (VI /V w.p.n.e.)

***** 2. podzielił państwo na 20 satrapii

3. stłumił powstanie Greków w Jonii

4. wyprawa przeciw Atenom, zakończona klęską pod Maratonem

KSERKSES - 1. VI / V w.p.n.e., król perski, syn Dariusza I Wielkiego

***** 2. pokonany pod Salaminą i Platejami

3. zburzył i złupił Babilon

4. został zamordowany a władzę przejął jego młodszy syn.

ARTAKSERKSES I - 1. władca imperium perskiego, syn Kserksesa

2. władca ostrożny i roztropny

3. stosował dyplomatyczne metody w polityce (np. przekupstwa, intrygi)

ARTAKSERKSES II - 1. król perski, pokonał brata Cyrusa Młodszego pod Kunaksą (401 r. p.n.e.)

2. narzucił Grekom tzw. „pokój królewski” (387/386r. p.n.e.)

DARIUSZ III KODOMAN - 1. żył IV r. p.n.e., ostatni król perski z dynastii Achemenidów

2. pokonany przez Aleksandra Wielkiego pod Issos i Gaugamelą

3. zamordowany przez jednego z satrapów

BESSOS - 1. satrapa Baktrii i ostatni król perski

2. zamordował Dariusza III Kodomana

3. ścigany przez Aleksandra III Wielkiego

ARTAFERNES - 1. wódz, bratanek Dariusza I króla perskiego

2. wraz z Datysem na czele wyprawy perskiej przeciw Ateńczykom, zakończonej klęską pod Maratonem (490 r. p.n.e.)

DATYS - 1. wódz perski, zięć Dariusza I króla perskiego

2. wraz z Artafernesem na czele wyprawy perskiej przeciw Ateńczykom, zakończonej klęską pod Maratonem (490 r.p.n.e.)

MARDONIOS - 1. wódz perski, zięć Dariusza I

2. w czasie bitwy pod Platejami dowodził wojskami perskimi, które zostały rozbite przez Ateńczyków, a on sam zginął

MAZDAIZM - 1. staroperska religia

***** 2. z niej w końcu VII w.p.n.e. wyłonił się ZARATUSZTRANIZM, kierunek związany z działalnością proroka ZARATUSZTRY

3. głosił on dualizm świata dobra i zła

4. AWESTA - święta księga w której spisano nauki głoszone przez proroka

MANI (MANICHEUSZ) - 1. perski reformator religijny, prorok, III w.p.n.e.

2.twórca MANICHEIZMU

3. nawoływał do ascezy i celibatu, który obowiązywał wszystkich kapłanów jego kościoła

MANICHEIZM - 1. perski nurt religijny (odłam ZARATUSZTRANIZMU) głoszony w III tys. p.n.e. przez proroka MANIEGO (MANICHEUSZ)

2. czerpał wiele z chrześcijaństwa i dawnych irańskich wierzeń

3. prorok nawoływał do ascezy i celibatu, który obowiązywał wszystkich kapłanów jego kościoła

AHURAMAZDA - 1. perski bóg dobra i światła

2. stwórca całego świata i wszechświata, jego porządku i harmonii, pan wszystkich istot żywych

3. jego konkurentem był zły bóg

Grecja

1. Krainy geograficzne Grecji: od północy: Macedonia, Tesalia, Epir, Etolia, Fokida, Beocja, Attyka, Megaryda, dalej na Peloponezie: Przesmyk Koryncki, Achaja, Arkadia, Elida, Mesenia, Lakonia.

2. Góry w G. są dość ubogie w kopaliny; w starożytności wydobywano z nich niewielkie ilości rud miedzi i żelaza oraz złoto i srebro, ale większość z tych surowców, jak również cynę niezbędną do produkcji brązu, sprowadzano spoza Grecji; klimat śródziemnomorski czyli suche lata i wilgotne zimy.

3.Uprawiano: zboża (podstawa wyżywienia), drzewa oliwkowe i owocowe (np. figi), winną latorośl; hodowano gł. owce i kozy.

DZIEJE STAROŻYTNEJ GRECJI DZIELIMY NA:

1.okres ARCHAICZNY - od początku wieku VIII p.n.e. do początku wieku V p.n.e. lub połowy tego wieku (zakończenie wojen grecko- perskich),

2.okres KLASYCZNY - wieki V i IV p.n.e.

3.okres HELLENISTYCZNY - od śmierci Aleksandra Macedońskiego (323 r.p.n.e.) do podboju przez Rzymian Egiptu, ostatniej z wielkich monarchii hellenistycznych (30 r. p.n.e.)

KULTURA MINOJSKA - 1. zwana też kulturą kreteńską rozwinęła się na Krecie na początku III ***** tysiąclecia p.n.e.

2. wyspa zasiedlana była przez ludność przybyłą gdzieś z Azji Mniejszej lub Syrii

3. nazwa kultury pochodzi od imienia mitycznego władcy Minosa

4. ludność trudniła się rolnictwem, hodowlą, rybołówstwem i handlem (m.in. z Egiptem, Cyprem, wyspami Morza Egejskiego)

5.budowano okazałe pałace, które były centrum życia politycznego, gospodarczego i religijnego (najwspanialsze to pałace w Knossos, Fajstos i Malia, wzniesione po 1700 r. p.n.e. - cywilizacja pałacowa)

6. w pałacu istniały warsztaty rzemieślnicze (m.in. wyroby luksusowe z brązu, złota, kości słoniowej)

7. rozwój sztuk plastycznych, ceramiki i malarstwa ściennego

8. kreteńczycy posługiwali się archaicznym pismem (pismo linearne A i B)

9.religia miała charakter politeistyczny (MOŻE BYĆ WYPACOWANIE !!!!!!)

THALASSOKRACJA - 1. czyli panowanie Krety na morzu (sprawa dyskusyjna) ksero str. 58

RELIGIA MINOJSKA - 1.mieszkańcy Krety czcili swoich bogów gł. w grotach górskich, chociaż
niewielkie sale dla potrzeb kultu znajdowały się też w pałacach (zmierzch sanktuariów na szczytach przypada na XV w.p.n.e.)

2. prości ludzie otaczali kultem drzewo, słup czy kamień - budowano kapliczki

3. na ofiarę bogom składano płody rolne, figurki zwierząt, broń, narzędzia

4. zmarłych grzebano z przedmiotami codziennego użytku, co świadczy o istnieniu wiary w jakąś formę życia pozagrobowego

5. III tys.p.n.e. pochówki w grobach kopułowych również w jaskiniach

6. cechą charakterystyczną religii minojskiej była dominująca rola bóstw żeńskich
- możliwe, że kobiety kapłanki (również kapłani)

7. czczono boginię nieba i ziemi, boginię płodności oraz boginię dzikiej części przyrody, panią zwierząt

***** Prawdopodobne przyczyny upadku kultury minojskiej

1. najazd na Kretę Mykeńczyków z Grecji kontynentalnej

2. trzęsienie ziemi, zamieszki wewnętrzne

3. wybuch wulkanu na wyspie Thera, który zniszczył znaczną część wyspy

KULTURA MYKEŃSKA - 1. środkowa i pd Grecja, od XVI w.p.n.e. do XI w.p.n.e.

2. nazwa pochodzi od Myken - najważniejszego ośrodka nowej kultury (centrum administracyjne, kulturalne i polityczne)

3. pałac - najważniejsza instytucja, którą tworzył władca i jego urzędnicy

4. domeną pałacu była produkcja rzemieślnicza i handel (wymiana handlowa dzięki dobrze rozwiniętej żegludze)

5. rzemiosło na wysokim poziomie (wyroby z brązu, drewna, kości słoniowej, rozwijało się tkactwo, ceramika, malarstwo, rzeźba i złotnictwo)

6. hodowla głównie bydła, owiec, w mniejszym zakresie hodowla kóz

7. budowano zamki obronne, drogi i mosty

8. ludność żyła w większości w społecznościach wiejskich, stosunkowo zamkniętych, wypełniała zobowiązania wobec pałacu, ale nie uczestniczyła w jego życiu

9. Mykeńczycy przejęli pismo od Kreteńczyków, ale dostosowali je do własnych potrzeb (pismo linearne B)

10. wierzenia oparte na wielobóstwie (bogowie i boginie występujące pod postaciami zwierząt) (MOŻE BYĆ WYPRACOWANIE!!!)

SYSTEM PAŁACOWY - 1. PAŁAC - wielki kompleks budynków w świecie mykeńskim, to
NAJWAŻNIEJSZA INSTYTUCJA, którą tworzył WŁADCA I JEGO URZĘDNICY

2. punktem centralnym pałacu było podwórze, wokół którego wznoszono liczne pomieszczenia o różnym przeznaczeniu

3. pomieszczenia gospodarcze (warsztaty, magazyny) zajmowały parter, pomieszczenia mieszkalne i oficjalne były na piętrze; zazwyczaj piętro projektowano z większą dbałością o wystrój ( ściany zdobiono malowidłami)

4. DOMENĄ PAŁACU była PRODUKCJA RZEMIEŚLNICZA I HANDEL

a) rzemiosło na wysokim poziomie - wyroby z brązu, drewna, kości słoniowej, rozwijały się tkactwo, ceramika, złotnictwo

b) handel odgrywał ogromną rolę w mykeńskiej gospodarce (eksportowano ceramikę, wino, zboże i niewolników, sprowadzano gł.
złoto, cynę)

RELIGIA MYKEŃSKA- 1. czczono wiele bóstw z klasycznego greckiego panteonu: Zeusa, Herę
czy Posejdona ( był gł. bogiem czczonym przez Mykeńczyków na Peloponezie)

2. bogom na ofiary składano zboże, zioła, oliwę, miód, przedmioty ze złota, zwierzęta i niewolników

3.do celów kultowych służyły zarówno odrębne budynki poza pałacem, jak i specjalne pomieszczenia wewnątrz niego - MEGARONY

4. brak śladów kultu na szczytach gór, istniały sanktuaria wiejskie

5. istniały groby jamowe i skrzynkowe, które upowszechniły się po upadku pałaców, następnie bogato zdobione groby szybowe, później 2 typy grobów: kopułowe (chowano władców) i komorowe (dla elity)

UPADEK KULTURY MYKEŃSKIEJ - 1.koniec XIII w.p.n.e. - początek upadku kultury mykeńskiej
efektem czego było zniszczenie i opuszczenie pałaców, znika
monumentalna architektura (też groby kopułowe), ogólny poziom
życia ulega znacznemu obniżeniu

2. konflikty wewnętrzne: spory między władcami, bunty ludności niechętnej pałacowej administracji

3. konflikty zewnętrzne: najazd z północy plemienia Dorów

4. kultura mykeńska nie zniknęła nagle, jej agonia trwała około 150 lat, a okresy walk przeplatały się z krótkimi
okresami spokoju kiedy to podejmowano trud odbudowy
zniszczeń (BYŁO WYPRACOWANIE!!!!!!!)

PYLOS - 1. w Mesenii, w świecie mykeńskim ważny ośrodek polityczny, w którym istniał kompleks pałacowy zbudowany w XIII w.p.n.e.

2. jego władca panował nad znacznym obszarem

3. wg mitów Pylos założył przybyły z Beocji NELEUS (jego syn był bohaterem wojny trojańskiej)

PISMO LINEARNE A i B - 1. pismo sylabiczne z II tysiąclecia p.n.e.

***** 2. linearne A (nie odczytane) używane na Krecie

3. linearne B (odczytane po II wojnie światowej ) używane na Krecie i w Grecji kontynentalnej

4. linearne, bo niektóre tabliczki liniowano przed zapisem

5. pewne jest, że teksty pisma A należą do innego języka niż teksty B

6. tabliczki gliniane służyły do podręcznych notatek, nie były przeznaczone do trwałego przechowywania, wypaliły się przypadkowo w czasie pożaru

KULTURA CYKLADZKA - 1. III tys. p.n.e., wyspy archipelagu Cyklad (choć nie tylko)

2. łączyły je bliskie stosunki z Grecją i Kretą, ale rozwinęły swoją oryginalną kulturę i zachowali znaczną odporność na obce wpływy

3. osady zakładane na wybrzeżach, w większości pozbawione systemów obronnych (bardziej obawiano się trzęsień ziemi niż obcych najazdów)

4. wyspy leżały na najbardziej uczęszczanym szlaku morskim

5. dobry klimat dla rozwoju rolnictwa, rybołówstwa i hodowli

6. wymiana handlowa z Azją Mniejszą oraz Grecją

7. surowce naturalne: rudy metali, marmur, szmergiel stosowany przy obróbce kamienia

8. groby szkieletowe zbud. z płyt kamiennych lub kopułowe

WANAKS - 1. władca, król, wódz wojowników w społeczeństwie mykeńskim

***** 2. niejako z urzędu podlegała mu cała ziemia, mógł ją nadać pałacowym dostojnikom lub wojownikom za co oni zobowiązani byli do służby wojskowej

3. tytuł ten znikł wraz ze światem mykeńskim

HEKETAI - tworzyli najbliższą świtę wanaksa

DEMOS - lud, zależał w pełni od wanaksa i arystokracji, zobowiązany był dostarczać do magazynów pałacowych produkty rzemieślnicze i rolnicze

DOULOI - niewolnicy, stali najniżej w społeczeństwie mykeńskim, byli nieliczni i trudno zauważyć większe różnice w ich statusie, a statusem zależnego ludu

tzw. KODEKS GORTYŃSKI - 1. powstał w V w.p.n.e. w Gortynie, mieście na Krecie

2. dotyczył praw niewolników czyli zależnych chłopów

3. mogli występować w sądzie i otrzymać odszkodowanie od człowieka wolnego

4. mogli żenić się z wolnymi kobietami, a gdy będą mieszkać   w domu żony to ich dzieci będą wolne

WIEKI CIEMNE - 1. to okres między upadkiem kultury mykeńskiej, a początkiem kolonizacji greckiej (czyli okres od połowy XI w.p.n.e. do połowy VIII w.p.n.e.)

2.regres cywilizacyjny, duże obszary Grecji wyludniły się, ogólne zubożenie ludności, kryzys w rolnictwie, powrót do pasterstwa

3.niewielkie, stosunkowo ubogie osady, bez oznak większego zróżnicowania ekonomicznego

4.wyposażenie grobów w tym czasie było skromniejsze, pozbawione cennych przedmiotów

5.nie wszędzie nastąpił całkowity upadek - Attyka, Eubeia - dość dobra sytuacja ekonomiczna, kontakty handlowe z Egiptem, Syrią i Cyprem

6.początek VIII w.p.n.e. pojawienie się ceramiki geometrycznej - ( gł. ośrodek produkcji ceramiki to Ateny)

7.obserwuje się bogatsze wyposażenie grobów

8.zaczyna kształtować się religia właściwa dla późniejszej Grecji klasycznej - powstają pierwsze ogólnogreckie sanktuaria np. Delfy w Grecji Środkowej, na Peloponezie Olimpia czy Apollina na Delos

9.silne ekonomicznie osady helleńskie np. Smyrna czy Ateny przekształcały się w ośrodki protomiejskie stając się zalążkiem przyszłych polis

10. koniec VIII w.p.n.e. upowszechnienie się żelaza na terenie Grecji kontynentalnej - zastosowanie w rzemiośle i rolnictwie

Wieki ciemne dzielimy na 3 podokresy, wedle 3 dających się wyróżnić typów dekoracji ceramiki:

a) SUBMYKEŃSKA (do połowy XI w.p.n.e.)

b) PROTOGEOMETRYCZNA (do połowy X w.p.n.e.)

c)GEOMETRYCZNA (do połowy VIII w.p.n.e.)

W Grecji archaicznej podział społeczeństwa na 2 grupy:

I ) POLITAI - 1. w Grecji archaicznej ludzie wolni 2. związani z miastem, ta więź wynikała z udziału we wspólnych ceremoniach kultowych i wyprawach wojennych

3.członkowie politycznych wspólnot

a) społeczność politai dzieliła się na:

ESTHLOI - ludzie bogaci i wpływowi

- AGATHOI - dobrzy, wartościowi

-ARISTOI - czyli najlepsi ***** 1. w Grecji archaicznej przedstawiciele arystokracji rodowej 2. posiadali ziemię uprawną, piastowali urzędy 3. posiadali znaczne stada bydła, zajmowali się handlem 4. zamiłowanie do muzyki, poezji, sportu i polowań

II ) LUDZIE NIEWOLNI:

- KAKOI - czyli źli, w Grecji archaicznej ci, którzy musieli pracować, aby żyć, uważani przez arystokratów (aristoi) za gorszych, wolni członkowie wspólnoty

- DEILOI - niewiele warci

Silny kontrast między tymi grupami, ale nie stanowią oni odrębnych stanów. Aristoi w wyniku nieszczęścia może stać się kakoi, a kakos, byleby zdobył bogactwo pozwalające na życie na poziomie rodzin możnych, stanie się aristoi

FYLE - 1. jednostka podziału wszystkich obywateli w archaicznej Grecji
2. w każdej polis były 3 lub 4 grupy (fyle)
3. przynależność do nich była dziedziczna
4. fyle znaczy ''rasa, szczep, gatunek'', grupy te jednak nie miały na ogół nic wspólnego z
pokrewieństwem, nawet dalekim

FRATRIA - 1. w Grecji archaicznej rodzaj bractw, których członkowie uważali, ze pochodzą od ***** wspólnego boskiego przodka

2. organizacja w ramach której odbywało sie m.in. przyjmowanie nowych członków do obywatelskiego grona

3. wewnątrz fratrii bracia nie byli między sobą równi, byli '' źli'' i ''dobrzy'' zależnie od majątku 4. fratria składała się z kilku lub kilkunastu PATRAI (patra lub patria to grupa jednej rodziny
wpływowej i wielu rodzin podrzędnych)
5. raz do roku obchodzono wielkie święto zwane APATURIA

GENOS - 1. tylko w Atenach, od czasów archaicznych do przynajmniej VI w.p.n.e. grupa rodzin wchodząca w skład każdej fratrii

2. czuli, że łączy ich wspólna więź braterska silniejsza niż ta która łączyła wszystkich członków fratrii

Ukształtowanie się 2 typów organizacji społeczeństwa w Grecji:

a) POLIS - 1. miasto-państwo - podstawowy typ państwowości greckiej 2. powstawanie polis początek VIII w.p.n.e. 3. polis często nie tworzyły nawet miasta, ponieważ nie były miejscem zamieszkania (obywatele nadal żyli we wsiach), a składały się jedynie z agory i otaczających ją budynków publicznych)
4. polis epoki archaicznej znacznie różniła się od polis epoki Peryklesa

Przyczyny ukształtowania się takiej formy państwa - polis:

a) warunki geograficzne - pasma górskie dzieliły Grecję na niewielkie, zamknięte krainy

b) brak większego zewnętrznego zagrożenia (pojawi się dopiero u schyłku VI w. p.n.e., gdy wybrzeża Azji Mniejszej opanowane zostaną przez Persów)

b) ETHNE - 1. w Grecji archaicznej państwa o charakterze plemiennym, o luźnych strukturach 2. brak centrum politycznego
3. powstawały na terenach gdzie był słaby wpływ kultury mykeńskiej, zamieszkiwane przez społeczności pasterskie
4. z czasem niektóre ethne wykształciły wspólne instytucje i przekształciły się w państwa związkowe np. Związek Tesalski

METOJKOWIE -1.w starożytnej Grecji ludność pochodzenia obcego-cudzoziemcy na stałe osiadli w poleis 2. wolni, ale pozbawieni praw politycznych

3.ich obowiązkiem było płacenie specjalnego podatku oraz służba w armii głównie we flocie 4. zajmowali się handlem i rzemiosłem
5. nie mogli nabywać ziemi

XSENOS - cudzoziemcy przebywający przez czas określony w greckiej polis

LITURGIE - 1. w starożytnych Atenach obowiązkowe świadczenia ludzi bogatych na rzecz wspólnoty 2. TRIERARCHIA - całoroczne utrzymanie triery 3.CHOREGIA - opłacanie chóru biorącego udział w przedstawieniu teatralnym 4. uważano je za zaszczytny obowiązek, darczyńców traktowano z szacunkiem

TRIERA- 1. okręt wojenny (ok. 38 m dł.) we flocie ateńskiej

2. zaopatrzony w 3 rzędy wioseł, które obsługiwało 170 wioślarzy

3. szybki i zwrotny, ale nie odporny na duże fale (słabe poszycie kadłuba), przeznaczony na krótkie podróże (brak miejsca na zapasy)

SYNOJKIZM - w starożytnej Grecji proces tworzenia się polis, polegający na łączeniu się kilku osad w jedną wspólnotę i wyznaczaniu miasta pełniącego rolę centrum politycznego, w niektórych wypadkach towarzyszyło mu przemieszczanie się ludności

FALANGA - 1. starożytna Grecja, nowy sposób ustawienia wojowników w czasie walki
2. szyk ciężkozbrojnych piechurów (hoplitów) 3. prawdopodobnie po raz 1 zastosowano ją w II poł. VII w. p.n.e. 4. aby użyć go w bitwie należało mieć rozległą równinę

5. o wyniku bitwy decydowało braterstwo i dyscyplina wojownika

HOPLITA - 1. w starożytnej Grecji, ciężkozbrojny żołnierz służący w piechocie

***** 2. tworzył tzw. falangę

3. uzbrojenie: hełm, metalowy pancerz, krótki miecz, włócznia i okrągła tarcza z 2 uchwytami

SYMPOZJON - 1.w starożytnej Grecji uczty arystokracji, podczas których pito wino, dyskutowano, słuchano poetów, grano w gry towarzyskie

2. było to męskie spotkania, prócz niewolnic, które były tancerkami, w ucztach mogły brać udział jedynie hetery

HEKTEMOROI - 1.starożytna Grecja, nazywa niewolnych chłopów, którzy uprawiali ziemię eupatrydów

2. nazwa od sposobu podziału plonów - 5|6 zatrzymywali dla siebie, 1|6 oddawali właścicielowi

3. ci którzy nie wywiązywali się ze zobowiązań popadali w niewolę za długi, wielu z nich sprzedano za granicę

SMYRNA - 1. VII w.p.n.e. - jedna z pierwszych kolonii greckich w Azji Mniejszej

2. otoczona murem obronnym, agora, owalne domy z sadami (brak zwartej zabudowy)

3. istnienie sanktuarium

ARGOS - 1. VII w.p.n.e. miasto- państwo na Peloponezie

2. duże znaczenie polityczne

3. przeciwnik Sparty, należał do Związku Arkadyjskiego

 4. tu po ostracyzmie schronił się Temistokles

WIELKA KOLONIZACJA

początek - połowa VIII w.p.n.e.

Przyczyny:

1. głód ziemi, pragnienie wzbogacenia się, dzięki temu awans społeczny

2. handel - poszukiwanie nowych źródeł pozyskiwania surowców

3. chęć posiadania własnych faktorii w dalekich krajach

4. przyrost demograficzny i przeludnienie w polis Grecji właściwej

5. napięcia społeczne wewnątrz polis

APOIKIA - 1. nowa osada założona na terenie niezamieszkałym przez Greków - kolonia

***** 2. niezależne poleis, chociaż o ustroju wzorowanym na strukturach metropolii

3. metropolie nie ingerowały w wewnętrzne sprawy nowej osady i nie miały żadnych
przywilejów we wzajemnej wymianie handlowej

EMPORIA- 1.rodzaj faktorii handlowych zakładanych przez Greków

***** 2. punkt zaopatrzenia i wymiany dla kupców

3. nie posiadały żadnej autonomii politycznej i ich istnienie zależało od dobrej woli władz lokalnych

OJKISTES - 1.w starożytnej Grecji osoba kierująca wyprawą, której celem było założenie kolonii

***** 2. przewodniczył ceremonią religijnym poprzedzającym wytyczenie granic nowego miasta i miejsca pod świątynie

3. nadzorował podział ziemi miedzy kolonistów i spisanie prawa

4. po śmierci w nowej polis czczony był jako heros - założyciel

KOLONIE GRECKIE

ITALIA POŁUDNIOWA (wybrzeża M. Tyrreńskiego) - 1. PITHEKUSSAY (775 r.p.n.e.) 2. KYME (751 r.p.n.e.) 3. REGION - pierwsze greckie kolonie na zachodzie założone przez przybyszy z Chalkis i Eretrii na Eubei - ELEA (Fokaja 2 poł. VI w.p.n.e.)

SYCYLIA - II poł. VIII w.p.n.e. pierwsze kolonie

***** 1. MEGARA, NAKSOS, LEONTINOJ, KATANA - zał. przez Eubejczyków

2. SYRAKUZY (733 r.p.n.e.) - zał. przez Koryntczyków

3. GELA (689 r.p.n.e.) - zał. przez Rodyjczyków

NA ZACHODZIE - 1. MESSALIA (600 r.p.n.e. ) -dzisiejsza Marsylia 2. ALALIA (565 r.p.n.e.) na Korsyce - zał. Fokajczyków

NA WSCHODZIE - 1. AL - MINA
2. POSIDEION (Syria) 3. NAUKRATIS (Egipt)

PÓŁNOCNE WYBRZEŻA M. PÓŁNOCNEGO - 1. najstarsza MENDE (zał. przez Eretrię) 2. TORONE (zał. przez Chalkis (Eubeja)) 3. KYZYKOS - nad Propontydą (dziś M. Marmara) - najstarsza

(czarnomorskie)

NAD MORZEM CZARNYM - zał. przełom VII i VI w.p.n.e. - 1. BIZANTION ***** 2. MEGARA 3. SYNOPA 4. ODESSOS 5. OLBIA 6. PANTIKAPAJON 7. AMISOS 8. KIOS

Dlaczego Grecy osiedlali się nad M. Czarnym? (mimo trudnych warunków: mroźne długie zimy,gorące i suche lata)

a) urodzajne ziemie (lessy, stepowe czarnoziemy)

b) obfitość ryb

Skutki kolonizacji:

1.pojawienie się gr. osad na Sycylii, w południowej Italii, na wybrzeżach dzisiejszej Francji i Hiszpanii oraz nad M. Czarnym, w Syrii, Egipcie

2.nowe szlaki handlowe w basenie M. Śródziemnego

3.poprawa sytuacji ekonomicznej w Grecji

4.zmiana mentalności mieszkańców Grecji (poszerzył się horyzont geograficzny przeciętnego Greka)

5.nowe polis stają się znaczącymi ośrodkami kulturalnymi, promieniującymi też na starą Grecję

ALALIA - 1. starożytne miasto na Korsyce

***** 2. kolonia grecka założona przez Fokajczyków (VI w.p.n.e.)

3. w jej pobliżu flota gr. pokonała sprzymierzone siły Etrusków i Kartagińczyków

4. opuszczona i powtórnie zasiedlona przez Fokajczyków uciekających przed Persami

KYME - 1. jedna z najstarszych greckich kolonii założona w Italii ok. 770 r.p.n.e.

***** 2. utrzymywała dobre stosunki z Rzymem i miała duży wpływ na przejmowanie przez Rzymian kultury greckiej

3. miejsce morskiej bitwy Etrusków z Grekami - klęska Etrusków (474 r.p.n.e.)

NAJSTARSZE PRAWA EUROPEJCZYKÓW

AJSYMNECI - mędrcy pochodzący z arystokracji, którzy rozsądzali spory między arystokracją a ludem, ale nie zawsze występujący w jej obronie

1. Pierwszy gr. prawodawca ZALEUKOS z Lakroi (pd. Italia)

- prawdopodobnie działał ok. 660 r.p.n.e.

- niewiele o nim wiemy, prawdopodobnie skupił się na prawie karnym i stosował prawo odwetu ''oko za oko''

2.CHARONDAS z Katany na Sycylii

- żył w VI w.p.n.e.

- jego prawa służyły gł. koloniom założonym przez miasta eubejskie

- były to prawa gł. obyczajowe, nie naruszały przywilejów społecznych i politycznych arystokracji

3. PITTAKOS z Mitylene na wyspie Lesbos

4. DRAKON i SOLON z Aten

DRAKON - 1. żył VII w.p.n.e.

***** 2. wg tradycji ateńskiej archont i pierwszy prawodawca

3. 621 r.p.n.e. skodyfikował prawo zwyczajowe, gł. karne przez wprowadzenie surowych kar, zwł. kary śmierci za przestępstwa przeciw życiu i mieniu (kradzież, podpalenie) - (stąd drakońskie prawo)

4. rozróżnił zabójstwo nieumyślne od morderstwa, zerwał z krwawą zemstą

MOŻE BYĆ WYPRACOWANIE !!!!!

TYRAN - osoba która przejęła władzę w polis w sposób nielegalny str 259

TYRANIA - typ rządów objętych przez uzurpatora

1. Tyrania jest zjawiskiem charakterystycznym przede wszystkim dla epoki archaicznej i jej pojawienie związane jest z konfliktami społecznymi.

2. Tyrani wywodzili się z reguły z rodzin arystokratycznych.

3. Tyran by osiągnąć swoje cele musiał mieć własne zasoby materialne i poparcie części rodzin możnych.

4. Ambicje i poczynania tyrana naruszały interesy arystokracji jako grupy społecznej.

5. Skupienie władzy w jednym ręku pozbawiło innych dostępu do niej.

6. Stąd arystokracja jako grupa była przeciwna tyranii (tyranowi), niemal zawsze upadek tyranii był jej dziełem.

7. Występując przeciw własnej grupie tyran musiał szukać poparcia u innych stając się rzecznikiem ich interesów.

8. Pewne jest, że aby dłużej utrzymać się przy władzy tyran musiał współpracować z obywatelami niearystokratycznymi.

9. Tyrani nie zmieniali istniejących instytucji politycznych: zgromadzenia, rady, ale owe urzędy obsadzali w większości swoimi ludźmi.

10. Tyrani: inicjatorzy wielkich prac budowlanych (budowa świątyń, wielkich ołtarzy, budynków w miastach, wodociągów) - dzięki temu okazja do zarobku dla dużej rzeszy ludzi.

11. Koniec tyranii - niezbyt stabilna forma sprawowania rządów i jeśli tyran utrzymał władzę w 2 pokoleniu, to z reguły w 3 ją tracił:

-- silny opór arystokracji

-- brak zasad przekazywania władzy - śmierć tyrana, gdy nie było następcy - koniec tyranii.

TYRANI z KORYNTU - VII w.p.n.e.

Korynt jednym z pierwszych miast gr. (jeśli nie pierwszym) gdzie pojawiła się tyrania.

Wprowadzenie tyranii przez grupę rodzin zwaną BAKCHIADAMI - pozostałą arystokrację usunięto od władzy.

Co roku władzę obejmował inny jej reprezentant - nosił tytuł król; zawierali małżeństwa wyłącznie między członkami grupy.

KYPSELOS - 1. pierwszy tyran Koryntu
2. polemarcha (dowódca armii) 3. panował prawie 30 lat, cieszył się poparciem ludu 4. prawdopodobnie dokonał podziału gruntów 5. wprowadził podatek od dochodów, który był nowością

PERIANDER - 1. VII-VI w.p.n.e., tyran Koryntu

2. wprowadził armię najemną

3. zniósł podatek od dochodów

4. prowadził politykę zewnętrzną

5. intensywna działalność kolonizacyjna

6. wybudował drogę przecinającą Przesmyk Koryncki, po której przeciągano statki

PSAMETYK - tyran Koryntu, następca Periandera, krótko rządził, do władzy wróciła arystokracja

KOLONIE KORYNTU - 1. zach. wybrzeże Adriatyku: AMBRAKIA, LEUKAS, ANAKTORION, APOLLONIA

2. półn. wybrzeże M. Egejskiego: POTIDAJA, KYPSELA

TYRANI GELI i SYRAKUZ (koniec VI w. i pocz. V w.)

Tyrania polis na Sycylii rozwinęła się późno, pod koniec VI w.p.n.e., gdy na innych obszarach greckich ta forma rządów zaczynała zanikać.

GELA - miasto na Sycylii, tyranię wprowadził Kleander (VI-V w.), po nim władzę przejmuje jego brat Hippokrates, po nim Gelon

GELON - 1. tyran greckiego miasta Gela na Sycylii, V w.p.n.e.

***** 2. dowódca jazdy, ma poparcie części arystokracji

3. opanował Syrakuzy

4. 480 r.p.n.e. pokonał pod HIMERĄ Kartagińczyków, stając się faktycznym panem Syrakuz

5. po śmierci czczony jako heros

HIERON- 1. tyran Geli i Syrakuz na Sycylii, V w.p.n.e.

2. kontynuował politykę brata Gelona

3. na jego dworze przybywali i tworzyli: Pindar, Ajschylos, Symonides

4. utrzymywał najemników, którym dawał potem obywatelstwo Syrakuz

THRASYBULOS - 1. tyran Geli i Syrakuz na Sycylii, V w.p.n.e.

2. brat Hierona, w wyniku rewolty tyrania zlikwidowana, inne miasta sycylijskie zrzucają panowanie Syrakuz

Tyrania Syrakuz ma własne i odrębne cechy:

a) wyrosła jak inne z konfliktów wewnętrznych

b) obalała władzę ludu, a nie arystokracji

c) duża armia, ambicje panowania nad znacznymi obszarami, olbrzymie środki jakie ma do dyspozycji

d) Syrakuzy jedno z największych ówczesnych miast, bogate, tak jak inne sycylijskie miasta, zamożniejsze od miast Grecji właściwej

TYRANIA PIZYSTRATYDÓW w ATENACH

PIZYSTRAT - 1. arystokrata, tyran Aten, VI w.p.n.e.

***** 2. wspierał rozwój ekonomiczny Aten

3. polecił spisać i uporządkować pieśni Homera

4. ustanowił święta: Wielkie Dionizje i Wielkie Panatenaje

5. umarł śmiercią naturalną (rzadkość wśród tyranów)

Po wyjeździe Solona z Aten zaostrzyły się konflikty społeczne.

O władzę w Atenach walczyło 3 ludzi: LIKURG, PIZYSTRAT i MEGAKLES z rodu Alkmeonidów

Przy poparciu Megaklesa władzę przejął Pizystrat.

Popierali go zarówno biedni rolnicy jak i ubodzy mieszkańcy Aten.

Później 2 razy tracił władzę i ją odzyskiwał.

Zmarł śmiercią naturalną.

Władzę przekazał swoim synom: Hippiaszowi i Hipparchowi.

Hipparch został zabity przez 2 arystokratów (motywem zbrodni względy osobiste), 2 syn wygnany z Aten przez przedstawicieli rodziny Alkmeonidów, schronienie znalazł na dworze perskim.

Rodzina Alkmeonidów, która była na wygnaniu, przy pomocy Sparty obaliła tyranię w Atenach

Rządy Pizystrata:

a) nie ingerował w kompetencje urzędników i nie ograniczał kompetencji istniejących instytucji politycznych (obsadzał je w większości swoimi ludźmi)

b) powołał sędziów przysięgłych, aby zapewnić opiekę prawną chłopom

c) jego rządy to okres rozwoju Aten (rozbudowa miasta - dzięki temu wiele miejsc pracy)

d) na jego dworze tworzyli poeci (Anakreont i Symonides) oraz rzeźbiarze

e) udzielał chłopom pożyczek

f) rozwój rzemiosła (gł. garncarstwa)

g) wspierał politykę religijną (Pizystrat i jego synowie popierali przede wszystkim kulty 2 bóstw: Ateny i Dionizosa)

h) politykę zewnętrzną prowadzili z rozmachem

Cechy tyranii w Atenach:

1. Ateńską tyranie cechowało znaczne umiarkowanie, umiejętność godzenia władzy z działaniem organów polis.

2. Duża zasługa Pizystrata, który był politykiem giętkim, inteligentnym, ale też postawa społeczeństwa.

3. Ateńczycy potrafili rozwiązywać spory w drodze kompromisu, unikając skrajnych metod walki politycznej, stanowiącą dość pospolitą plagę greckich polis.

KULTURA GRECJI ARCHAICZNEJ

HOMER - 1. legendarny grecki poeta

2. autor dwóch poematów - ''Iliada'' i ''Odyseja'' 3. autor tzw. hymnów homeryckich ( zbiór ok. 30 utworów o różnej długości)

ILIADA i ODYSEJA - 1. dwa poematy, autor legendarny gr. poeta Homer

2. powstały w Jonii w VIII w.p.n.e.

3. napisane heksametrem, językiem poetyckim odbiegającym od mowy potocznej

4. styl odniosły, tworzy heroiczną atmosferę

5. ''Iliada'' - kilkadziesiąt dni ostatniego roku w. trojańskiej, ale nie z tych ostatnich, które zakończył szturm i spalenie miasta

6. ''Odyseja'' - składa się z kilku wątków, ale wyróżniamy 2 podstawowe: nowelistyczny ( powrót męża po latach do wiernej żony) i baśniowy (opowieści o potworach, cudownych ocaleniach)

HEZJOD - 1. grecki poeta okresu archaicznego; beocki rolnik

***** 2.żył na przełomie VIII i VII w.p.n.e.

3. pisał poematy

4. do naszych czasów przetrwały dwa utwory: ''Teogonia'' (Narodziny bogów) i ''Prace i dnie''

ARCHILOCH - 1.grecki poeta liryczny z Paros

2. żył prawdopodobnie w VIII/VII w.p.n.e.

3. służył jako najemnik

4. jego utwory mają głównie charakter osobisty

5. wykpiwał ideały arystokratyczne

TYRTAJOS (TYRTEUSZ)- 1. spartański poeta liryczny

***** 2. żył poł. VII w.p.n.e.

3. elegie głoszące męstwo wojowników 4. poezja tyrtajska zagrzewała do walki w obronie zagrożonego kraju

ALKAJOS - 1. grecki poeta z wyspy Lesbos

***** 2. przedstawiciel liryki monodycznej

3. żył przełom VII i VI w.p.n.e.

4. autor m.in. pieśni biesiadnych

SAFONA - 1. grecka poetka z wyspy Lesbos

2. przedstawicielka liryki monodycznej

3. żyła na przełomie VII i VI w.p.n.e.

4. tworzyła głównie poezję miłosną

ANAKREONT - 1. grecki poeta z Teos

2. przedstawiciel liryki monodycznej

3. żył VI w.p.n.e.

4. autor krótkich utworów o tematyce miłosnej

ALKMAN - 1. poeta spartański, przedstawiciel liryki chóralnej

2. tworzył VIII/VII w.p.n.e.

STESICHOROS - 1. grecki poeta, przedstawiciel liryki chóralnej

2. żył przełom VII i VI w.p.n.e.

3. tworzył na Sycylii

PINDAR - 1. pochodził z Teb

2. poeta, arystokrata, wybitny przedstawiciel liryki chóralnej

3. żył na przełomie VI i V w.p.n.e.

4. pisał na zamówienie tyranów

5. autor wierszy sławiących zwycięzców w ogólnogreckich igrzyskach

FILOZOFIA - umiłowanie mądrości

FILOZOFOWIE - ludzie, którzy pojawili się na przełomie VII i VI w.p.n.e. w Jonii i miastach południowej Italii

TALES z Miletu - 1.Grek, uważany za pierwszego filozofa

***** 2. żył w VI w.p.n.e.

3. wg niego wszechświat zbudowany jest z wody

ANAKSYMANDER - 1. grecki filozof z Miletu

2. żył w VI w.p.n.e.

3. wg niego wszechświat to nieokreślony '' bezkres'' z którego wyłaniają się wciąż nowe światy

ANAKSYMENES - 1. grecki filozof z Miletu

2. żył w VI w.p.n.e.

3. wg niego wszechświat zbudowany jest z powietrza

HERAKLIT z Efezu - 1. grecki filozof, żył na przełomie VI i V w.p.n.e.

2. wg niego wszystko co istnieje jest w ciągłym ruchu (płynąca rzeka)

3. uważał, że tworzywem świata był ogień

PARMENIDES - 1. grecki filozof z pd Italii 2. żył na przełomie VI i V w.p.n.e.

3. negował możliwość poznania za pomocą zmysłów i nauczał, że świat odbierany zmysłami jest złudzeniem

4. stworzył pojęcie Absolutu czyli doskonałego i nieznanego bytu

PITAGORAS - 1. grecki filozof, mistyk i matematyk z Samos
2. żył schyłek VI w.p.n.e. 3. założył szkołę filozoficzną

4. autor twierdzenia geometrycznego dotyczącego trójkąta prostokątnego

5. wierzył w wędrówkę dusz

EMPEDOKLES - 1. grecki filozof, żył w I połowie V w.p.n.e. na Sycylii

2. cieszył się sławą kapłana i cudotwórcy

3. uważał, że wszystko powstaje z łączenia lub podziału 4 żywiołów: wody, ognia, ziemi i powietrza

DEMOKRYT - 1. grecki filozof z Abdery, żył V/IV w.p.n.e.

***** 2. głosił teorię, że świat składa się z niezliczonej liczby niepodzielnych cząstek, które nazwał atomami

3. pisał o astronomii, naukach przyrodniczych, matematyce, literaturze, etyce

SZTUKA Grecji archaicznej

1. Ceramika - gł. ośrodki Ateny, Korynt, wyspy Paros (M. Egejskie); II poł. VI w. Sycylia i pd Italia; od wieku V gł. centrum produkcji ceramiki najwyższej jakości są tylko Ateny

2. Wiek VII i VI wpływy Wschodu w ceramice (tzw. styl orientalizujący), złotnictwie, rzeźbie

3. STYL CZARNOFIGUROWY w zdobieniu ceramiki - od VI w.p.n.e. (tło miało czerwony kolor palonej gliny, a figury były czarne)

4. STYL CZERWONOFIGUROWY - przełom VI i V w.p.n.e. (tło czarne, a figury czerwone, technicznie łatwiejszy i dawał większe możliwości ukazywania szczegółów)

ARCHITEKTURA I RZEŹBA Grecji archaicznej

1. VIII w.p.n.e. - wraz z rozwojem polis pojawiają się drewniane świątynie

2. VII w.p.n.e. upowszechniają się budowle z kamienia, ustala się plan świątyń obowiązujący w Grecji; VI w.p.n.e. rezygnacja z drewna w budownictwie sakralnym

3. koniec VII w.p.n.e. wykształciły się 2 style: joński (świątynia Artemidy w Efezie), dorycki (Partenon wzniesiony w V w.)

4. rzeźba posągowa z kamienia (poł. VII w.p.n.e.), VI w.p.n.e. rzeźba z brązu

5. powstają dzieła sztuki na zamówienie (gł. posągi)

AGONY - 1. rywalizacja, współzawodnictwo w starożytnej Grecji

***** 2. zawody sportowe lub konkurs poetycki

AGORA - 1. początkowo ''zgromadzenie'', ''wiec'' 2. później ''miejsce zgromadzeń'' czyli centralny plac w miastach greckich, gdzie koncentrowało się życie publiczne
3. od epoki klasycznej też miejsce handlu

EISPHORA - 1. podatek

2. w Atenach w V w.p.n.e. płacony tylko w nadzwyczajnych sytuacjach (wojna)

3. w IV w.p.n.e. obciążono nim najbogatszych

PROSKYNESIS - 1. czołobitny pokłon oddawany przez dworskich dostojników królowi perskiemu

2. w Grecji oddawany tylko bóstwom

EFEBIA - 1. w epoce hellenistycznej system wychowania w wielu miastach greckich (poprzedzał przyjęcie do wspólnoty obywatelskiej)

2. najlepiej znany z Aten (IV w.p.n.e.)

3. głównym elementem efebii było szkolenie wojskowe, z czasem militarny charakter efebii zatarł się, więcej uwagi poświęcano ogólnohumanistycznemu wykształceniu

SPARTA

1. Leży na Peloponezie, na rozległej i żyznej równinie nad rzeką Eurotas w krainie zwanej LAKONIĄ

2. jako polis powstała w wyniku synojkizmu 4 wsi pod koniec IX w.p.n.e.

3. II poł. VIII w.p.n.e. ekspansja ku Mesenii

SYMACHIA - przymierze zawiązane przez niezależne greckie poleis w celu prowadzenia wspólnej polityki zewnętrznej i działań militarnych; przewodnictwo w sojuszu należało do hegemona

HEGEMONIA - przywództwo polityczne, w ramach którego sprzymierzone poleis powierzają jednostce lub państwu władzę nad wspólną armią i nadzór nad finansami

SYMACHIA SPARTAŃSKA

1. utworzona w VI w.p.n.e.

2. Sparta + sprzymierzeńcy - wiele poleis z Peloponezu, Korynt

3. członkowie symachii nie płacili żadnych danin, ale byli zobowiązani na wezwanie Sparty dostarczyć wojsko na wspólną wyprawę

4. sprzymierzeni mieli możliwość odmowy

5. z czasem do podjęcia akcji militarnej potrzebna była zgoda zgromadzenia Spartiatów i kongresu sprzymierzonych, który odbywał się zwykle na Istmie Korynckim

TARENT - 1. jedyna kolonia Sparty, zał. pod koniec VIII w. p.n.e. w pd Italii

2. założona przez grupę Spartan wykluczonych ze społeczności

3. z czasem ogromny port handlowy i ośrodek artystyczny (wyrób waz, rzeźby)

4. zajęty przez Rzym

I WOJNA MESEŃSKA - 1. 740 -720 r.p.n.e., wojna Sparty z Mesenią

2. zajęcie Mesenii, mieszkańcy zostali zepchnięci do roli ludności zależnej (heloci)

II WOJNA MESEŃSKA - 1. 650-620 r.p.n.e., wojna Sparty z Mesenią

2. Mesenia próbuje zrzucić z siebie jarzmo Sparty

3. długa i bardzo ciężka wojna

4. ostatecznie Sparta zajmuje całą Mesenie, a mieszkańcy zostali zepchnięci do roli ludności zależnej (heloci)

LIKURG - 1. prawodawca spartański

***** 2. żył prawdopodobnie w VIII w.p.n.e.

3. wprowadził wychowanie spartańskie i wspólne posiłki

4. możliwe, że autor tzw. WIELKIEJ RETRY, dokumentu w którym zostały zawarte zasady funkcjonowania ustroju Sparty

5. przeprowadził podział ziemi

LEOTYCHIDAS - 1.król spartański, bohater wojen grecko- perskich

2. zwycięzca spod Mykale

3. pozbawiono go tronu za przekupstwa

PAUZANIASZ - 1. król spartański, bohater wojen persko-greckich

***** 2. zwyciężył Persów pod Platejami

3. oskarżony o zdradę na rzecz Persji, skazany na śmierć (zamurowano go żywcem w świątyni Ateny, wypuszczono go gdy już konał, by śmiercią nie zbezcześcił świątyni)

CHILON - efor, reformator państwa spartańskiego, żył połowa VI w.p.n.e.

AGOGE - 1. surowe wychowanie chłopców w Sparcie

***** 2. od 7 roku życia spędzali czas w grupach rówieśników

3. w wieku 12 lat opuszczali dom rodzinny i przenosili się do wspólnego obozu

4. żyli w trudnych warunkach, źle ubrani, skąpo karmieni

5. przejście z jednej klasy wieku do drugiej związane było z licznymi obrzędami i próbami

6. nacisk na zdobycie sprawności fizycznej, panował duch ciągłej rywalizacji

7. w wieku 20 lat młody człowiek wchodził do grona dorosłych

KRYPTEJA- 1. obrzęd inicjacyjny w Sparcie po zakończeniu agoge

2. uczestniczyli w nim najlepsi młodzieńcy

3. zostawiano ich na pewien czas nagich w odludnym miejscu z nożem jako jedyną bronią, aby przeżyć zmuszeni byli często zabijać

4. też: swego rodzaju instytucja, której celem było sianie lęku wśród helotów

Społeczeństwo Sparty:

SPARTIACI - mówili o sobie ''jednakowi 1. w Sparcie, niewielka grupa pełnoprawnych obywateli, przechodzili agoge

2. zamknięta, dziedziczna warstwa zawodowych wojowników

3. tylko oni posiadali prawa polityczne 4. posiadali ziemię, którą uprawiali heloci (nie mogli jej sprzedać ani zastawić)

5. obowiązek uczestniczenia we wspólnych posiłkach (sessytia)

PERIOJKOWIE - 1. druga grupa obywateli w Sparcie

***** 2. dosłownie ''ci co mieszkali wokół''

3. wolni, niezależni ekonomicznie

4. często zamożni, zajmowali się uprawą ziemi, hodowlą oraz handlem i rzemiosłem

5. nie mieli praw politycznych

6. zobowiązani do służby wojskowej i płacenia podatków

HELOCI - 1. trzecia grupa obywateli w Sparcie

***** 2. zależni chłopi, gł. potomkowie podbitych mieszkańców Mesenii

3. uprawiali ziemię należącą do spartiatów, całkowicie od nich zależni

4. powoływano ich do służby wojskowej

O przynależności do grupy spartiatów (homoioi) decydowały w Sparcie 3 elementy:

a) urodzenie (cudzoziemiec nie mógł zostać spartiatą)

b) przejście tzw. agoge - wychowanie spartańskie

c) obowiązek uczestniczenia we wspólnych wieczornych posiłkach (syssytia) - wiązało się to z wniesieniem składki w naturze

Powody wykluczenia z grupy homoioi:
a) ubóstwo

b) tchórzostwo okazane w walce

c) uchylanie się od małżeństwa

Ustrój Sparty:

APELLA - 1. Zgromadzenie Ludowe w Sparcie

***** 2. należeli do niej tylko spartiaci

3. wybierała gerontów i eforów

4. na zgromadzeniu (w odróżnieniu od Aten) nie debatowano, pojedynczy obywatel nie miał prawa głosu

5. zwoływana przez geruzję

GERUZJA - 1. ''rada starców'' w Sparcie

***** 2. 30 osobowa rada - 2 królów + 28 spartiatów powyżej 60 roku życia, wybieranych dożywotnio

3. podejmowała uchwały, decydowała o najważniejszych sprawach w państwie

4. pełniła funkcję najwyższego trybunału

EFOROWIE - 1. w Sparcie 5 najważniejszych urzędników wybieranych na 1 rok

***** 2. zwoływali zgromadzenie, przyjmowali poselstwa, nadzorowali urzędników

3. kierowali przebiegiem agoge, pilnowali wewnętrznego bezpieczeństwa

4. byli sędziami, nadzorowali helotów i periojków

FYLE - 1. w Sparcie podział obywatelskiego grona na 3 fyle (grupy)

2. przynależność do nich była dziedziczna i niezależna od miejsca zamieszkania

OBY - jednostki terytorialne w Sparcie, odpowiadające 4 wsiom, w których mieszkali Spartanie

AGIADZI - 1. w starożytnej Sparcie drugi (oprócz EURYPONTYDÓW ) ród królewski
2. wywodzili się od Eurystenesa i jego syna Agisa I 3. panowali od poł. VI do poł. III w. p.n.e 4. główni przedstawiciele: Kleomenes I i III, Leonidas, Pauzaniasz  .

EURYPONTYDZI - 1. w starożytnej Sparcie drugi (oprócz Agiadów) ród królewski

***** 2. panowali od poł. VI do poł. III w.p.n.e.

3. przedstawiciele m.in. Agesilaos i Agis IV

4. przeciwnicy mocarstwowej polityki Agiadów

AGESILAOS- 1. król spartański z dynastii Eurypontydów

2. podczas tzw. wojny korynckiej dowodząc armią rozbił wojska koalicji antyspartańskiej pod Koroneą (395 r. p.n.e.)

AGIS IV - 1. król spartański z dynastii Eurypontydów

***** 2. próby reform(min.nowy podział gruntów, przywrócenie tradycji wspólnych posiłków i agoge)

3. jego projekty napotkały silny opór, został zamordowany

KLEOMENES III - 1. król spartański z dynastii Agiadów, dokonał zamachu stanu

***** 2. zlikwidował urząd eforów i siłą doprowadził do nowego podziału ziemi.

3. zamierzał odbudować hegemonię Sparty na Peloponezie

4. popełnił samobójstwo

ATENY

-- polis Ateny powstały w drodze synojkizmu, którego inicjatorem miał być mityczny Tezeusz

-- nie brały udziału w wielkiej kolonizacji

KYLON - 1. tyran, arystokrata ateński, nieudana próba przejęcia władzy w Atenach (VII w.p.n.e.)

2. jego plany pokrzyżowała wpływowa rodzina ALKMEONIDÓW, która krwawo rozprawiła się z jego zwolennikami

3. zięć tyrana Megary, który udzielił mu pomocy

SOLON - 1. ateński prawodawca, polityk i poeta (elegie)

***** 2. był archontem, zreformował ustrój Aten

3. zniósł niewolę za długi

4. podzielił społeczeństwo na 4 grupy majątkowe

5. przeprowadził reformę miar i wag

6. twórca Rady Czterystu

***** Reformy Solona (było wypracowanie !!!)

1. jednorazowe umorzenie długów (''strząśnienie długów'')

2. zniósł niewolę za długi

3. niewolnych chłopów uczynił wolnymi (nie otrzymali praw obywatelskich, ani na własność uprawianej ziemi, musieli pozostać w majątkach właścicieli, bo inaczej nie mieliby z czego żyć, ale mogli opuszczać grunty i udawać się poza Attykę)

4. podzielił obywateli na 4 klasy majątkowe (wg osiąganego dochodu):

a) najbogatsi obywatele - 500 medymnów rocznego dochodu

b) tzw. hippeis (jeźdźcy) - ponad 300 medymnów rocznego dochodu

c) zeugici - ponad 200 medymnów rocznego dochodu czyli ''ci którzy znajdują się pod wspólnym jarzmem'', prawdopodobnie byli to hoplici

d) teci - ci co nie posiadają stałego dochodu

5. złamał monopol arystokracji na dostęp do urzędów, zapoczątkował rządy oligarchii oparte na cenzusie majątkowym

6. wprowadził Radę Czterystu przygotowującą obrady zgromadzenia ludowego

7. przypisuje mu się utworzenie HELIAI czyli instytucji sędziów przysięgłych

8. reformy w handlu i rzemiośle

9. reformy miar i wag

***** Konsekwencje reform Solona:

1. nie dokonał podziału gruntów, utrzymał zarówno stan posiadania jak i polityczną pozycję arystokracji, choć jego reformy osłabiły ich siłę

2. w konfliktach społecznych zajął miejsce pośrednie

3. nie skorzystał z objęcia władzy tyrańskiej w Atenach czego spodziewał się po nim lud (uważał, że tyrania jest dla Aten najgorszym złem i niebezpieczeństwem)

4. choć jego reformy nie zapewniły Atenom wewnętrznego spokoju (w dużym stopniu miały charakter doraźny i łagodziły tylko skutki kryzysu nie likwidując jego przyczyn) i wydawać by się mogło, że ich skutki były skromne, jednak sprawiły, że w przyszłości dzieje Aten są znacznie bardziej ustabilizowane niż innych polis. Nowe instytucje i zbiór praw istniały dalej, nawet wtedy gdy pojawiła się tyrania (Pizystratydów)

 

ZEUGICI - 1. wg podziału Solona 3 grupa ateńskiego społeczeństwa

***** 2. tzn. ci którzy mają od 200 do 300 medymnów rocznego dochodu

3. prawdopodobnie z inicjatywy Peryklesa mogli piastować urząd archonta

TECI - 1. wg podziału Solona 4 grupa ateńskiego społeczeństwa

***** 2. tzn. ci którzy mają poniżej 200 medymnów rocznego dochodu
3. utrzymywali się z pracy najemnej (nie mieli stałego dochodu), z nich rekrutowali się doskonali, zawodowi wioślarze

4. nie mieli dostępu do ważniejszych urzędów

RADA CZTERYSTU - 1. wg tradycji powołana w Atenach przez Solona

2. w jej skład wchodziło po 100 ludzi z każdej z 4 fyl

3. działała obok Areopagu

KLEJSTENES - 1. polityk ateński, V-VI w.p.n.e.

***** 2. przeprowadził reformy ustrojowe Aten

3. wprowadził nowy podział administracyjny kraju - demy

4. podzielił obywateli na 10 nowych fyl

5. wprowadził ostracyzm oraz Radę Pięciuset

***** Reformy Klejstenesa (może być wypracowanie!!!)

1. wprowadził nowy podział administracyjny kraju - demy

2. podzielił obywateli Aten na 10 nowych fyl

3. utworzył Radę Pięciuset dzięki czemu wzrosło znaczenie Zgromadzenia Ludowego (eklezji)

4. powołał urząd 10 strategów

5. wprowadził ostracyzm

6. zniósł instytucję rodu i jego znaczenie polityczne

7. reforma systemu nazwisk (odtąd po imieniu własnym Ateńczyka zapisywano nazwę demu, a nie imię ojca - co zmniejszało znaczenie urodzenia)
8. zachował istniejące wcześniej instytucje i urzędy jak urząd archonta czy Areopag oraz podział obywateli na 4 klasy majątkowe

9. zasada izonomii

***** Znaczenie reform Klejstenesa:

1. wzrosło znaczenie zgromadzenia ludowego

2. jego reformy okazały się trwałe, a wprowadzone przez niego rozwiązania zapoczątkowały w Atenach przemiany demokratyczne

DEM - 1. najmniejsza jednostka podziału terytorialnego Attyki (wprowadzona przez ***** Klejstenesa)

2. z gr. region, gmina

3. posiadał własne zgromadzenie, urzędnika (demarchos) i lokalne kulty

4. przynależność do demów była dziedziczna, a obywatela zapisywano do określonego demu po ukończeniu 18 lat

STRATEG - 1. urzędnik wojskowy w wielu miastach greckich.
2. tytuł wprowadzony przez Klejstenesa, w czasach Peryklesa nabrał dużego znaczenia politycznego 3. w Atenach wybierano 10 strategów na 1 rok 4. urząd można było pełnić wielokrotnie 5. dowodzili armią, kierowali polityką zagraniczną i nadzorowali finanse państwa

OSTRACYZM - 1. wprowadzony w Atenach przez Klejstenesa

***** 2. procedura mająca na celu usunięcie z Aten na 10 lat polityka, który zdaniem zgromadzenia zagrażał demokracji; nie tracił on majątku ani praw obywatelskich

3. sąd skorupkowy czyli głosowanie za pomocą glinianych skorupek

EUPATRYDZI - 1. czyli dobrze urodzeni - członkowie arystokracji w starożytnych Atenach

***** 2. wielcy właściciele ziemscy

3. spośród siebie wybierali archontów

4. w ich ręku znajdował się Areopag

5. po reformach Solona (Vw.p.n.e.) ich wpływy znacznie osłabły

ARCHONT - 1. najwyższy urzędnik w wielu miastach starożytnej Grecji (VI w.pn.e.)
2. w Atenach wybierany na 1 rok

3. było 9 archontów, którzy tworzyli kolegium z podziałem na kompetencje:

-- eponymos

-- basileus

-- polemarcha

-- 6 tesmotetów

4. od V w.p.n.e. archontów w Atenach powoływano przez losowanie

POLEMARCHA - 1. najwyższy urzędnik w wielu miastach starożytnej Grecji (w Atenach wybierany na 1 rok)

2. jeden z archontów

3. dowodził wojskiem, sprawował sądy nad metojkami i cudzoziemcami

4.organizował święta ku czci poległych żołnierzy

TESMOTETA - 1. było ich 6, najwyższy urzędnik w wielu miastach starożytnej Grecji (w Atenach wybierany na 1 rok)

2. jeden z archontów

3. sprawy administracyjne, wybór urzędników; ''ci którzy tworzą prawo''

BASILEUS - 1. król, w Atenach był urzędnikiem zajmującym się kultem państwowym (przewodniczył ofiarom i nadzorował życie religijne) 2. sprawy z zakresu prawa rodzinnego

3. był jednym z archontów

AREOPAG - 1. w starożytnych Atenach rada składająca się z byłych archontów

***** 2. obradowali na wzgórzu Aresa (stąd nazwa)

3. znajdował się w rekach eupatrydów

4. początkowo skupiał najwyższą władzę polityczną i sądowniczą

5. w V w.p.n.e. jego rola zmalała

HELIAIA - 1.sąd ludowy w starożytnych Atenach (niezawisły sąd przysięgłych)

***** 2. wg tradycji powołany przez Solona

3. jego członków powoływano przez losowanie spośród wszystkich obywateli

4. sędzią przysięgłym (heliastą) mógł zostać każdy obywatel, który ukończył 30 lat

RADA PIĘCIUSET - 1. utworzona przez Klejstenesa w. Atenach (bule)
2. przygotowywała projekty ustaw rozpatrywanych przez zgromadzenie, nadzorowała urzędników 3. dzieliła się na dziesięć 50-osobowych zespołów, każdy zespół urzędował przez 1/10 roku

4. przedstawicieli do rady wybierano przez losowanie 5. w radzie mogli działać ludzie nie należący do arystokracji (izonomia)

PRYTANOWIE - 1. od V w.p.n.e. urzędnicy w Atenach (50 członków Rady Pięciuset)

***** 2. okres ich urzędowania zwany PRYTANIĄ trwał 1/10 roku

3. codziennie losowali spośród siebie przewodniczącego, który otrzymywał klucze do skarbców i archiwów i mógł przewodniczyć zgromadzeniu ludowemu

PRYTANIA - 1. od V w.p.n.e. w starożytnych Atenach okres urzędowania prytanów (50 członków Rady Pięciuset)

2. trwała ona 1/10 roku

DOKIMASIA - 1. rodzaj egzaminu, jaki musieli przejść przed objęciem funkcji urzędnicy w starożytnych Atenach

2. przepytywanie odbywało się publicznie

3. ustalano czy kandydat jest obywatelem i czy rzetelnie wypełniał swoje obowiązki wobec wspólnoty

4. mniej interesowano się predyspozycjami kandydata do sprawowania powierzonej funkcji

GIMNAZJON - 1. w starożytnej Grecji budynek przeznaczony do ćwiczeń fizycznych, w ***** którym młodzi ludzie przygotowywali się do zawodów sportowych i służby wojskowej (efebowie)

2. w okresie hellenistycznym też miejsce nauczania

GIMNAZJARCHA - 1. w szkole hellenistycznej pełnił rolę dyrektora i jej mecenasa

***** 2. wybierany na 1 rok spośród wybitnych i bogatych obywateli miasta

3. czuwał nad realizacją programu nauczania, pracą nauczycieli, budował nowe szkoły, zakładał biblioteki

4. jego rola zaczęła zanikać w czasach cesarstwa rzymskiego

MISTHOS - 1. w starożytnej Grecji wynagrodzenie za uczestnictwo w życiu publicznym przyznawane sędziom i niektórym urzędnikom

2. żołd hoplity, a później wynagrodzenie najemników

WOJNY PERSKIE (może być wypracowanie!!!)

Toczone przez Greków przeciw Persom!!!

Przyczyny:

a) opanowanie przez króla perskiego Dariusza I kolonii greckich nad cieśninami czarnomorskimi, nakładanie danin, przejecie kontroli nad handlem

b) 499 r.p.n.e. - wybuch powstania antyperskiego w Jonii, w Milecie było pretekstem do podjęcia odwetu przez Persów przeciw Atenom

Powstanie w Jonii - 499 r.p.n.e.

--- mieszkańcy pozbyli się tyranów narzuconych przez Persów

--- brak dostatecznej pomocy ze strony Grecji (skromnej pomocy udzieliły jedynie Ateny i Eretria)

--- początkowo sukcesy - Grecy zdobyli Sardes -stolicę, potem powstanie krwawo stłumiono, zdobyto i zniszczono Milet

--- odwet Persów na Atenach

--- wyprawa MARDONIOSA (zięcia Dariusza) przywróciła zwierzchność nad Macedonią i Tracją

I wojna perska - 490 r.p.n.e.

1. wyprawa DATYSA zniszczyła Eretrię

2. 490 r.p.n.e. - bitwa pod MARATONEM - wojska ateńskie (hoplici) pod wodzą MILTIADESA pokonały Persów (dowodził Datys), szybki marsz Ateńczyków pod miasto zniechęcił Persów do ataku na Ateny

3. zwycięstwo opromieniło sławą Ateńczyków, wokół bitwy szybko zaczęła narastać legenda

4. z punktu militarnego sukces był mniej oczywisty, siły perskie nie zostały rozbite i następna wyprawa na Grecję była kwestią czasu

II wojna perska - 480 r.p.n.e.

Ateny - przygotowania do wojny - rozbudowa floty, umocnienia obronne Aten, reorganizacja armii

1.480 r. - bitwa lądowa pod TERMOPILAMI - dowodził król Spartan LEONIDAS, klęska Aten, zwycięstwo króla perskiego KSERKSESA

2.480 r. - bitwa morska pod ARTEMIZJON - nierozstrzygnięta, zanim doszło do bitwy flota perska podczas burzy straciła ponad 400 okrętów

3.480 r.- bitwa morska pod SALAMINĄ - wojskami ateńskimi dowodził TEMISTOKLES, wielkie zwycięstwo Aten, Grecy przeszli do ofensywy

4.479 r. - bitwa lądowa pod PLATEJAMI - Grecy, dowodzeni przez regenta spartańskiego PAUZANIASZA pokonały Persów, ich wódz MARDONIS zginął; w ręce zwycięzców dostał się wielki i bogaty obóz perski

5.przeniesienie wojny na wybrzeża Azji Mniejszej:

6.bitwa pod MYKALE w Azji Mniejszej - miała to być bitwa morska obu flot, jednak była to bitwa lądowa, bo Persowie nie podjęli walki na morzu, co zmusiło Greków do opuszczenia okrętów i zaatakowania ich na brzegu - zwycięstwo Aten

7.468 r.p.n.e. - bitwa pod EURYMEDONEM - Ateny pod wodzą KIMONA (syn Miltiadesa) pokonały Persów

SKUTKI WOJEN PERSKICH:

1. 448 r.p.n.e. - pokój KALLIASA - kończy wojny grecko- perskie

2. wyzwolenie z niewoli perskiej miast gr. w Azji Mn. i wysp na M. Egejskim

3. zmienił się stosunek Greków do otaczającego ich świata, a kultura gr. nabrała cech ksenofobicznych (najlepsze jest jedynie to co greckie)

4. sukcesy militarne wzbudziły w nich poczucie wyższości

5. najlepszą polis Hellady stały się Ateny, dominujące militarnie, gospodarczo i kulturalnie nad innymi gr. polis z basenu M. Egejskiego

pokój KALLIASA - 1. 448 r.p.n.e. - kończy wojny grecko-perskie

***** 2. nazwa od imienia głównego negocjatora ze strony greckiej

3. potwierdzone zostało ateńskie panowanie na M. Egejskim i autonomia miast gr. w Azji Mn.

MILTIADES - 1. wódz i polityk ateński

2. dowodził bitwą pod Maratonem, podczas wojen grecko- perskich

3. ojciec Kimona

4. umarł w czasie wyprawy przeciwko wyspie Paros

LEONIDAS - 1. król spartański 2. na czele 300 Spartan poległ w bitwie pod Termopilami (480 r.p.n.e.)

w czasie wojen grecko-perskich

TEMISTOKLES - 1. wódz i polityk (archont) ateński

2. przyczynił się do rozbudowy floty i zwycięstwa nad Persami pod Salaminą

3. przeciwnik Sparty

4. doprowadził do budowy długich murów między Atenami a Pireusem

5. skazany na wygnanie

KIMON - 1. ateński wódz i polityk, syn Miltiadesa, żył V w.p.n.e.

***** 2. pokonał flotę perską pod Eurymedon

3. zwolennik współpracy ze Spartą

4. zmarł podczas wyprawy na Cypr

SARDES - 1. w starożytności stolica Lidii, rozkwit pod rządami króla Krezusa

***** 2. zdobyta przez Persów stała się stolicą satrapii perskiej

3. zniszczona w czasie antyperskiego powstania w Jonii

4. od IV w.p.n.e. stopniowy upadek, obecnie ruiny w Turcji

KREZUS - 1. żył VI w p.n.e., ostatni król Lidii

***** 2. słynny z bogactw, za jego rządów okres świetności państwa

3. wg. tradycji miał wprowadzić do powszechnego obiegu pieniądz

4. pokonany przez Persów pod wodzą Cyrusa II Wielkiego

tzw. POKÓJ 30LETNI - 1. 446/445 r.p.n.e., zawarty między Atenami a Spartą i jej sprzymierzeńcami

2. miał trwać 30 lat

3. Ateny zachowały swoją pozycję na M. Egejskim, Sparta uzyskała potwierdzenie swej hegemonii na Peloponezie

4. wojna i kończący ją pokój nadszarpnęły autorytet Aten i Sparty

5. sprzymierzeńcy Sparty (zwł. ci spoza Peloponezu) przekonali się o iluzoryczności spartańskiej opieki, a sojusznicy Aten niezadowoleni byli ze zbyt dużej ingerencji w ich własne sprawy

MEGARA - 1. starożytne miasto greckie

***** 2. ważny ośrodek polityczny i kulturalny

3. rywalizowała z pobliskimi Atenami

4. zakaz handlu z Megarą był jedną z przyczyn wybuchu wojny peloponeskiej

5. rodzinne miasto Euklidesa, założył tu szkołę filozoficzną

EFIALTES - 1. żył V w.p.n.e., polityk ateński

***** 2. przywódca stronnictwa demokratycznego

3. reformy:

a) ograniczył znaczenie Areopagu ( wzrosło znaczenie zgromadzenia ludowego)

b) areopag trybunałem sądowniczym w sprawach karnych

4. zamordowany, jego miejsce zajął związany z nim Perykles

TANGARA - 1. 457 r. p.n.e. - miejsce bitwy Spartan z Ateńczykami

2. sukces Sparty, ale nie miało to żadnych konsekwencji politycznych, nie przeszkodziło to Atenom wzmocnić swojej pozycji w Grecji środkowej

PLATEJE - 1. 479 r. p.n.e. - bitwa lądowa Greków (wódz Pauzaniasza) z Persami (wódz Mardonis)

2. klęska Persów, śmierć ich wodza

MARATON - 1. 490 r. p.n.e. - bitwa Greków (wódz Militiades) z Persami (Datys)

2. zwycięstwo Greków

3. wokół bitwy zaczęła narastać legenda, ale z militarnego punktu sukces był mniej oczywisty, siły perskie pozostały nie naruszone, następna wyprawa na Grecję była tylko kwestią czasu

SALAMINA - 1. starożytne miasto greckie założone na Cyprze

2. miejsce bitwy morskiej Ateńczyków (wódz Temistokles) i Persów

3. zwycięstwo Aten

MYKALE - 1. bitwa morska Ateńczyków z Persami

2. pokonanie floty perskiej, wyparcie Persów z Grecji właściwej

tzw. POKÓJ KRÓLEWSKI - 1. podpisany w Sardes w 387/386 r. p.n.e. między Grekami a Persją

***** 2. perskie zwierzchnictwo nad miastami greckimi w Azji Mniejszej (Persja otrzymała prawo mieszania się w ich wewnętrzne sprawy)

3. zmuszenie Greków do respektowania powszechnej autonomii

4. prawo Sparty do interwencji zbrojnej przeciw wszystkim poleis, które nie zaakceptują postanowień pokoju

PERYKLES - 1. polityk ateński, mówca i strateg

***** 2. arystokrata z rodu Alkmeonidów

3. zwolennik demokracji, reformator ustroju

4. ponad 30 lat kierował polityką Aten

5. inicjator wielkiej przebudowy Aten

REFORMY PERYKLESA - 1. prawdopodobnie z jego inicjatywy dopuszczono przedstawicieli ***** grupy zeugitów do piastowania urzędu archonta

2. zapłata pieniężna (diety) za służbę publiczną

3. prawo o obywatelstwie - obywatelstwo zostało zarezerwowane wyłącznie dla tych mieszkańców Aten, których oboje rodzice byli Ateńczykami

EKLEZJA - 1. zgromadzenie ludowe w Atenach za czasów Peryklesa.

***** 2. tworzyli ją wszyscy obywatele ateńscy (demos)

3. wzgórze Pnyks - miejsce posiedzeń

4. rozstrzygano sprawy bieżące, związane z obiorem i kontrolą urzędników, finansami i zaopatrzeniem miasta czy organizacja świąt religijnych

SYKOFANCI - 1. w starożytnych Atenach ''zawodowi'' donosiciele, osoby trudniące się

wnoszeniem oskarżeń przeciwko obywatelom dla wzbogacenia się

2. pogardzano nimi, ale też obawiano się ich

3. w razie niepotwierdzenia oskarżenia sąd nakładał karę na donosiciela

DEMAGOG - 1. zdolny mówca, potrafiących przyciągnąć uwagę zebranych

2. w IV w. p.n.e. - tak nazywano w Atenach polityka zdobywającego wpływy i popularność dzięki wystąpieniom na zgromadzeniu.

PROKSENIA - 1. czyli opiekun cudzoziemców w Atenach

***** 2. ateński obywatel, swoją funkcję pełnił honorowo, był to zaszczyt

3. reprezentował cudzoziemców wobec ateńskich instytucji i pomagał w interesach, w czasie konfliktu opiekował się jeńcami wojennymi

termin DEMOKRACJA - 1. określenie ustroju niektórych poleis, przede wszystkim Aten

2. typ rządów (rządy ludu) upowszechnił się w połowie V wieku p.n.e., w źródłach pisanych pojawił sie u Herodota na oznaczenie ustroju przeciwnego oligarchii

IZEGORIA - 1. zasada w demokracji oznaczająca prawo do wypowiedzi dla wszystkich uczestniczących w zgromadzeniu ludowym oraz prawo do zgłaszania własnych wniosków i projektów uchwał

IZONOMIA - 1. czyli równość praw - zarówno równość wobec prawa, jak i prawo do równego udziału we władzy 2. ustrój stworzony w Atenach przez Klejstenesa na początku V w.p.n.e.

3. przeciwstawiana była tyranii

CHARAKTERYSTYKA WOJEN GRECKICH

1. dotychczasowe wojny między Grekami były konfliktami lokalnymi o ograniczonym zasięgu, były zwykle krótkie, toczone zazwyczaj w lecie, najważniejsze było starcie dwóch formacji hoplitów

2. taktyka: nękające najazdy na terytorium nieprzyjaciela ( głównie starano się zniszczyć zbiory, rzadziej celem były ufortyfikowane miasta)

3. technika oblężnicza nie stała wówczas na wysokim poziomie; jeśli oblężenie kończyło się sukcesem to najczęściej przy pomocy zdrady, ktoś z obrońców otwierał bramy

4. wojna PELOPONESKA - była inna; walczono jednocześnie w różnych nieraz dosyć odległych miejscach (zaangażowanie ogromnych środków finansowych i rozwój zaplecza)

WOJNA PELOPONESKA

***** Przyczyny i skutki wojny peloponeskiej *****

***** PRZYCZYNY

1.rywalizacja Aten i Sparty o przewodzenie w Helladzie

2.dążenie Aten do narzucenia pozostałym państwom greckim swojej hegemonii

3.zatarg między Koryntem a jego kolonią Korkyrą o miasto EPIDAMNOS

4.zamknięcie dla statków Megary portów symachii ateńskiej - traktat megarejski

5.ateńska blokada Potidai, kolonii korynckiej

TRAKTAT MEGAREJSKI - 1. 432 r.p.n.e., zakazywał Megaryjczykom korzystania z portów symachii ateńskiej (cios dla Megary, bo handel był podstawowym źródłem dochodu tej polis)

2. był jedną z przyczyn która doprowadziła do wybuchu wojny peloponeskiej

STRONY KONFLIKTU:

a) Sparta i jej symachia (większość poleis z Peloponezu) oraz Korynt, Megara , Beocja bez Platejów, Lokryda i Fokida (Grecja środkowa) oraz Leukas i Ambrachia (Grecja zach.)

b) Ateny i jej symachia oraz Cyklady bez Melos, Zakynthos, Kefalenia i Korkyra ( M. Jońskie), w Beocji - Plateje, Akarnania (Gr. zach.) oraz Tracja i Tesalia (pn. Grecja)

PRZEBIEG - toczyła się w 2 etapach (przedzielona wyprawą sycylijską) :

I ETAP WOJNY PELOPONESKIEJ

431- 421 r.p.n.e. - tzw. wojna archidamijska ( od imienia króla Sparty Archidamosa)

**strategia Aten których finanse na początku wojny były większe:

czekanie na wyczerpanie się zasobów finansowych przeciwnika

unikanie rozstrzygającego starcia, skoncentrowanie się na obronie miasta

**atak Archidamosa króla Sparty na przedpola Aten- niszczenie domów i gajów oliwnych

425 r. p.n.e.- klęska Sparty w AMBRAKII

klęska Sparty na wyspie SFAKTERIA

I etap wojny peloponeskiej zakończony POKOJEM NIKIASZA

tzw. WYPRAWA SYCYLIJSKA

415 - 413 r.p.n.e. - tzw. wyprawa sycylijska między I a II etapem wojny peloponeskiej

PRZYCZYNY WYPRAWY:

a) oficjalny powód: chęć udzielenia pomocy sycylijskiej polis Egeście

b) prawdziwy cel: chęć zagarnięcia sporych bogactw i zapobieżenie jakiejkolwiek pomocy dla Sparty z Syrakuz

dowództwo rozdzielono między 3 strategów: Alkibiadesa (zachęcał do wyprawy), Nikiasza ( ostrzegał przed wojną na 2 fronty) i Lamachosa

przejście Alkibiadesa na stronę Spartan, którzy udzielają wsparcia Syrakuzą

sytuacja zmienia sie na niekorzyść Aten z oblegających stali się obleganymi

ogromne straty militarne, materialne i moralne

II ETAP WOJNY PELOPONESKIEJ

413-404 r. p.n.e.- tzw. wojna dekelejska

- nazwa od twierdzy Dekelei zajętej przez Spartę- zajęcie drogi wiodącej do Aten i odcięcie miasta od zaplecza

- zbudowanie przez Spartę ( dzięki pomocy Perskiej) floty i zablokowanie portów w Pireusie

- 405 r p.n.e. - zwycięstwo morskie Sparty koło HELLESPONTU; klęska Aten

***** SKUTKI WOJNY:

1. ogromne zniszczenia dla wszystkich uczestników wojny, nienawiść między Grekami

2. rozwiązanie Związku Morskiego (Delijskiego)

3. przegrana Aten (zburzenie długich murów łączących Ateny z Pireusem)

4. hegemonem w Grecji została Sparta

NIKIASZ - 1. umiarkowany polityk i wódz w latach wojny peloponeskiej ( tzw. pokój Nikiasza)

***** 2. przeciwny tzw. wyprawie sycylijskiej (ostrzegał rodaków przed wojną na 2 fronty)

3. należał do najbogatszych ludzi w Atenach ( miał 1000 niewolników)

tzw. POKÓJ NIKIASZA - 1. kończył pierwszy etap wojny peloponeskiej

***** 2. miał obowiązywać 50 lat (ale co roku miał być odnawiany)

3. Ateny i Sparta zobowiązały się nie podejmować żadnych wrogich kroków wobec siebie i swoich sprzymierzeńców

4. warunki pokoju dla spartańskich sprzymierzeńców były trudne do zaakceptowania - ponieśli straty nic nie zyskali

5. nikt nie był zadowolony z zawartego układu, to nie rokowało trwałości zawartego pokoju

SFAKTERIA- 1. wyspa w Mesenii

***** 2. podczas wojny peloponeskiej miejsce klęski Spartan (425 r.p.n.e., I etap)

3. Sparta chcąc ocalić swój honor chciała zawrzeć pokój z Atenami nie pytając swoich sprzymierzeńców - niesławna kapitulacja Sparty

ARGINUZY- 1. wysepki leżące u wybrzeży Azji Mn., w czasie wojny peloponeskiej miejsce bitwy morskiej flot Aten i Sparty (407/406 r.p.n.e.)

2. zwycięstwo Aten zniweczone przez burzę która rozpętała się po bitwie (rozproszenie i zatopienie uszkodzonych statków, niemożność ratowania rozbitków oraz zebrania ciał poległych)

KLEON - 1. polityk ateński w latach wojny peloponeskiej

***** 2. nie pochodził z rodziny arystokratycznej (w owym czasie to wyjątek)

3. był garbarzem i nigdy nie przestał doglądać swoich interesów co miano mu za złe

4. w tradycji antycznej ukazany jest w niekorzystnym świetle jako pyskacz, samochwała i nieuk

tzw. SPRAWA WYSPY MELOS - 1. w czasie wojny peloponeskiej sprzymierzeniec Sparty na M. Egejskim

2. mimo nacisku i szykan nie udało sie ją skłonić do przystąpienia do symmachii ateńskiej

3. Ateny siłą podporządkowały sobie wyspę

4. większość mężczyzn wymordowano, kobiety i dzieci sprzedano w niewolę

ALKIBIADES- 1. ateński polityk i strateg

***** 2. wychowanek Peryklesa i uczeń Sokratesa

3. inicjator tzw. wyprawy sycylijskiej (między I a II etapem wojny peloponeskiej)

4. przeszedł na stronę Spartan

5. zamordowany przez Persów

KINADON- 1. przed wojną peloponeską pełnoprawny obywatel Sparty - spartiata

***** 2. po wojnie popadł w nędzę, został zdegradowany (nie mógł opłacać syssytii)

3. IV w.p.n.e. - wywołał powstanie w Sparcie, po jego aresztowaniu powstanie upadło

EPITADEUS - 1. IV w.p.n.e. efor spartański

(reforma) 2. nie dopuścił do wolnego obrotu ziemią w Sparcie, umożliwił przekazywanie działek w testamencie

KONON - 1. wódz ateński, uczestnik wojny peloponeskiej

***** 2. dowodził zwycięską flotą pod Arginuzami

3. jako wódz floty perskiej pokonał Spartan pod KNIDOS

4. zajmował się odbudową fortyfikacji Aten

LIZANDER- 1. spartański wódz i polityk z okresu wojny peloponeskiej

***** 2. oskarżany o chęć obalenia systemu podwójnej monarchii w Sparcie

3. jako pierwszy Grek w niektórych wyspiarskich poleis odbierał cześć boską

4. zginął podczas wojny korynckiej

tzw. WOJNA KORYNCKA - 1. 395 -386 r. p.n.e.

2. sprzymierzeńcy spartańscy (głównie Teby i Korynt) przeciw Sparcie (niezadowolenie z warunków pokoju z Atenami) 3. w wojnie wzięły udział 2 armie Sparty: Lizandra (który zginął) i króla Pauzaniasza

4. ostatecznie koalicję rozbił pod Koroneą (395 r. p.n.e.) wódz Sparty Agesilaos

KRITIASZ - 1. pisarz i polityk ateński ***** 2. jeden z głównych bohaterów przewrotu oligarchicznego w Atenach (404 /403 r.p.n.e.)

3. uważany za wroga ludu i krwawego tyrana

4. zdecydowany spartanofil, doprowadził do śmierci Teramenesa

TERAMENES -1. jeden z głównych bohaterów przewrotów oligarchicznych w Atenach w latach 411 i 404

2. znakomity mówca i organizator, umiarkowany polityk grecki

3. zamordowany na polecenie Kritiasza

MAUZOLOS- 1. IV w. p.n.e., władca Karii, satrapa

***** 2. brał udział w buncie satrapów przeciw królowi perskiemu

3. podporządkował sobie Rodos, Chios i Kos

4. wzniósł mauzoleum (grobowiec) w Halikarnasie, jeden z 7 cudów świata antycznego

SYRAKUZY - 1. II poł. VIII w.p.n.e. kolonia założona przez Korynt na Sycylii

2. koniec VI w.p.n.e. rządy tyranów Gelona i jego brata Hierona I

3. główny ośrodek na Sycylii, wielka potęga gospodarcza

DIONIZJOSZ STARSZY - 1. koniec V w.p.n.e., jedyny strateg w Syrakuzach na Sycylii

2. zawarł pokój z Kartaginą

3. opierając się na armii najemnej rządził Syrakuzami 38 lat

4. uczynił Syrakuzy pierwszą potęgą gospodarczą w tym rejonie świata

POTIDAJA - 1. kolonia Koryntu na Chalkidyce w Grecji (pn wybrzeże M. Egejskiego)

***** 2. konflikt z Atenami - jedna z przyczyn wybuchu wojny peloponeskiej

KORKYRA - 1. kolonia koryncka

2. zbrojny konflikt Koryntu i Korkyry - bitwa morska obu flot pod SYBOTAMI (jedna z bezpośrednich przyczyn wojny peloponeskiej)

ORFIZM - 1. ruch filozoficzno - religijny w Grecji, pocz. VI w. p.n.e.

2. wierzenia orfickie wyrosły z kultu Dionizosa

3. wierzyli że twórcą ich doktryny był Orfeusz i przypisywali mu „święte pisma” zawierające zasady nauki orfickiej

4. uważali że każdy człowiek odpowiada za swe życie, a dusza ludzka która jest nieśmiertelna staje przed sądem i odpowiada za winy popełnione przez człowieka

5. mieli zakaz spożywania mięsa

SOFIŚCI - 1. w starożytnej Grecji wędrowni, zawodowi nauczyciele

***** 2. ich cel: przygotować młodych ludzi do działalności publicznej - nacisk na retorykę (sztuka wymowy)

3. początkowo otaczano ich wielkim szacunkiem, z czasem zaczęto nazywać ich pseudouczonymi

PROTAGORAS - 1. sofista, wątpił, aby można było poznać prawdę o bogach i wszechświecie, dlatego skupił się na człowieku

2. pochodził z Tracji

SOKRATES - 1. grecki filozof z V w. p.n.e.

2. niczego nie napisał, a o jego poglądach dowiadujemy się z pism jego przyjaciół i uczniów głównie Platona i Ksenofonta

3. uważał że dusza człowieka jest siedliskiem świadomości

4. został skazany na śmierć przez wypicie cykuty

ANTYSTENES - 1. filozof grecki, założyciel szkoły cynickiej

2. uważał że człowiek powinien wyzwolić się od pragnień i przyjemności oraz odrzucić wartości życia społecznego

DIOGENES - 1. filozof grecki z Synopy, cynik, ekscentryk

2. wyrzekł się dóbr materialnych, mieszkał w beczce, głosił potrzebę życia zgodnie z naturą

3. odrzucał edukację, życie rodzinne

ARYSTYP - 1. filozof grecki, hedonista, przeciwnik cyników

2. przyjemność fizyczną stawiał wyżej niż duchową,

tak jak cierpienia fizyczne uważał za gorsze od moralnych

3. pochodził z Cyreny

PLATON - 1. filozof grecki, wiele podróżował

***** 2. założył w Atenach szkołę filozoficzną (Akademię)

3. napisał ok. 30 traktatów w formie dialogu

4. twórca nauki o ideach

5. zajmował się koncepcją idealnego państwa

KSENOFANES z Kolofonu - 1. grecki filozof i poeta

2. żył przełom VI i V w.p.n.e.

3. krytyk mitów - wątpił, aby bogowie byli podobni duchem i ciałem do zwykłych śmiertelników

TEAGENES z Region - 1. grecki filozof i poeta

2. krytyk mitów - uważał, że twórca mitu mówi co innego niż chciałby w rzeczywistości przekazać

3. autor ''Alegorii homeryckich''

ARYSTOTELES - 1. grecki filozof

***** 2. wychowawca Aleksandra Wielkiego

3. założył w Atenach szkołę filozoficzną

4. wyodrębnił z filozofii nauki szczegółowe ( logika, zoologia, psychologia)

5. utwory: „Ustrój polityczny Aten”, „Metafizyka”

AJSCHYLOS - 1. pisarz grecki, tragik

***** 2. wprowadził na scenę 2 aktora

3. ożywił dialogi, zmniejszył znaczenie chóru

4. walczył pod Maratonem i Salaminą

5. zachowało się 7 jego tragedii

6. jeden z 3 wielkich tragików gr. (obok Eurypidesa i Sofoklesa)

SOFOKLES - 1. pisarz grecki, tragik (Antygona, Król Edyp)

***** 2. wprowadził na scenę 3 aktora

3. napisał około 120 sztuk

4. 2 razy był strategiem

5. jeden z 3 wielkich tragików gr. (obok Eurypidesa i Ajschylosa)

EURYPIDES - 1. tragediopisarz grecki (Medea, Elektra)

***** 2. wprowadził monolog

3. jeden z 3 wielkich tragików gr. (obok Ajschylosa i Sofoklesa)

4. zwolennik sofistów

ARYSTOFANES - 1. komediopisarz grecki

2. zachowało się 11 jego sztuk (Rycerze, Ptaki, Żaby, Osy)

3. bronił w swoich sztukach tradycyjnego wychowania, kpił z nowinek w filozofii i literaturze

4. ośmieszał demokratycznych polityków (np. Kleon), ale samą demokrację cenił i szanował

HERODOT - 1. historyk grecki zwany ''ojcem historii''

***** 2. żył VI/V w.p.n.e.

3. autor ''Dziejów''(historia wojen grecko- perskich)

4. wiele podróżował (Italia, Fenicja, Babilon)

TUKITYDES - 1. historyk grecki

***** 2. czynnie uczestniczył w życiu politycznym Aten 3. strateg, przez 20 lat był na wygnaniu

4. autor niedokończonej ''Wojny peloponeskiej''

5. pisał głównie o wydarzeniach współczesnych, informacje czerpał z autopsji lub relacji świadków

KSENOFONT - 1. historyk grecki, uważał się za ucznia Sokratesa

2. brał udział w bitwie pod Kunaksą

3. utwory: ''Wyprawa Cyrusa'', ''Historia grecka''

4. autor krótkich pism ekonomicznych

LIZJASZ - 1. ateński adwokat, V/ IV w.p.n.e.,

2. autor wielu mów sądowych

3. był metoikiem i nigdy nie otrzymał ateńskiego obywatelstwa

IZOKRATES - 1. ateński mówca, żył I poł. IV w.pn.e.

2. założył pierwszą szkołę retoryczną, przygotowującą do kariery politycznej

3. autor manifestu politycznego „ PANEGIRYK”

4. popełnił samobójstwo po bitwie pod Cheroneą

FILIPIKA (filipiki) - 1. ostre wystąpienie oskarżycielskie przeciw jakiejś osobie

2. nazwa pochodzi od słynnych mów Demostenesa, atakujących Filipa II Macedońskiego (IV w. p.n.e.)

'' I FILIPIKA DEMOSTENESA'' - 1. nakłaniał Ateńczyków, żeby zaatakowali Filipa II Macedońskiego w Macedonii, zanim on zaatakuje ich w Attyce

'' II FILIPIKA DEMOSTENESA'' - 1. ogłaszał w niej Filipa II Macedońskiego wrogiem Aten

'' III FILIPIKA DEMOSTENESA'' - 1. otwarcie nawoływał do wojny z Macedonią

DEMOSTENES - 1. żył IV w. p.n.e., wybitny grecki mówca ( mimo że miał słaby głos i wadę ***** wymowy)

2. zwolennik demokracji, przeciwnik macedońskiej ekspansji

3. z jego inicjatywy zreorganizowano flotę, zbudowano nowy arsenał na Pireusie i utworzono specjalny skarb wojenny

FIDIASZ - 1. grecki rzeźbiarz z V w. p.n.e.

***** 2. przyjaciel i doradca Peryklesa

3. kierował pracami związanymi z przebudową Akropolu w Atenach

4. autor posągów Ateny na Akropolu i Zeusa Olimpijskiego w Olimpii

MYRON - 1. wielki grecki rzeźbiarz z V wieku p. n.e.

2. twórca „Dyskobola”- rzeźba przedstawia sportowca na chwilę przed wykonaniem rzutu

 

POLIKLET - 1. wielki grecki rzeźbiarz z Argos z V w. p.n.e.

2. opracował tzw. kanon czyli ustalił idealne proporcje ciała męskiego

3. posągi „Doryforosa” (Niosącego włócznię) i „Diadumenosa”

PRAKSYTELES - 1. grecki rzeźbiarz z IV w.

2. posag Afrodyty ze świątyni w Knidos - był to pierwszy w sztuce greckiej posąg przedstawiający akt kobiecy

SKOPAS - 1. architekt i rzeźbiarz grecki z IV w p.n.e.

2. tworzył posągi na zamówienie różnych poleis

3. posąg „Szalejaca Menada” (menady - kobiety w orszaku Dionizosa)

LIZYP - 1.grecki rzeźbiarz z IV w.pn.e.

2. teoretyk sztuki, wypracował własny kanon rzeźbiarski ( jego postacie były smuklejsze od rzeźbionych przez Polikleta oraz były w ruchu - co widać w układzie rąk i nóg)

3. posąg atlety tzw. „APOKSYOMENOS”

AKROPOL - 1. wzgórze górujące nad Atenami

***** 2. na nim kompleks antycznych budowli sakralnych min. Partenon- świątynia Ateny, świątynia Posejdona

PARTENON - 1. grecka świątynia Ateny na ateńskim AKROPOLU

***** 2. zbudowana z inicjatywy Peryklesa

3. połączenie porządków doryckiego i jońskiego

4. świątynia zdobiona rzeźbami Fidiasza

STYL DORYCKI - 1. jeden z 3 porządków architektonicznych w starożytnej Grecji, wykształcił się pod koniec VII w.p.n.e.

2. monumentalne i ciężkie proporcje

3. kolumny bez bazy

4. kapitel przypomina spłaszczoną poduszkę

5. PARTENON - zbudowany w stylu doryckim

6. architektura dorycka prócz Grecji też w pd Italii i na Sycylii

STYL JOŃSKI - 1. jeden z 3 porządków architektury w starożytnej Grecji, stosowany od końca VII w.p.n.e.

2. kolumny jońskie smuklejsze od doryckich, kapitel przypominał baranie rogi lub złączone muszle ślimaka

3. świątynia Artemidy w Efezie - przykład stylu

STYL KORYNCKI - 1. jeden z 3 porządków architektury starożytnej Grecji, powstały w IV w.p.n.e.

2. delikatność konstrukcji i smukłość proporcji

3. kapitel ozdobiony liśćmi akantu

4. szczególnie popularny w okresie hellenistycznym

MUSEION - 1. Muzeum - świątynia muz - utworzona w Aleksandrii przez Ptolemeusza I Sotera.

***** 2. z czasem instytut badawczy wyposażony w bibliotekę, ogród botaniczny i zoologiczny, obserwatorium astronomiczne oraz sale do przeprowadzania sekcji zwłok

3. kres świetności Muzeum położył Ptolemeusz VIII Euergetes II który wypędził uczonych z Aleksandrii

EUKLIDES - 1. grecki uczony z Aleksandrii, matematyk

2. autor „Elementów”, twórca zasad geometrii aktualnych do dzisiaj

3. przez jakiś czas związany Aleksandrią

ERATOSTENES- 1. filozof, geograf i matematyk grecki

2. wyliczył długość południka ziemi, wprowadził współrzędne geograficzne

3. przez jakiś czas związany z Aleksandrią

ARYSTARCH - 1. grecki astronom i matematyk z Samos, działał w Aleksandrii

2. głosił ze słońce jest nieruchome a ziemia obraca się wokół niego

3. wyznaczył względne rozmiary Ziemi, Księżyca i Słońca

HEROFILOS i ERASISTRATOS - greccy lekarze, z których pierwszy wyjaśnił zasady funkcjonowania układu nerwowego, 2 stworzył podstawy fizjologii

ARCHIMEDES - 1. pochodził z Syrakuz, grecki uczony, fizyk i matematyk

2. odkrywca sił wyporu cieczy ( prawo Archimedesa), wybitny mechanik

3. określił wielkość liczby Pi

KALLIMACH - 1. grecki poeta i filolog, autor elegii i hymnów

2. związany z dworem Ptolemeuszy

3. twórca katalogu biblioteki w Aleksandrii

TEOKRYT - 1. grecki poeta z Syrakuz, III w.p.n.e.

2. związany z dworem Ptolemeuszy w Egipcie

3. twórca sielanki i mimu

MENANDER - 1. poeta i komediopisarz grecki

2. odrzucił zaproszenie na dwór Ptolemeusza I

3. w całości zachował się tylko 1 jego utwór „Odludek” lub „Mizantrop”, kilka innych znamy we fragmentach

4. jego komedie były pozbawione akcentów politycznych, interesowały go sprawy społeczne

POLIBIUSZ - 1. historyk hellenistyczny, arystokrata

***** 2. po II wojnie macedońskiej znalazł sie wśród zakładników których Związek Achajski przekazał do Rzymu; tam zaprzyjaźnił się z rodziną Scypionów

3. uważał sie za naśladowcę Tukitydesa

4. autor ”Dziejów”

EPIKUR - 1. filozof grecki, twórca epikureizmu, żył koniec IV w. p.n.e.

***** 2. założył w Atenach szkołę filozoficzną (Ogród)

3. starał się uwolnić człowieka od strachu przed bogami i śmiercią, uznawał istnienie bogów, ale uważał że nie ingerują oni w życie człowieka

ZENON z Kition - 1. filozof grecki, twórca stoicyzmu

2. jego szkoła nie miała stałej siedziby i uczniowie zbierali się w Malowanym Portyku na ateńskiej agorze

3. jego zdaniem światem rządzi przeznaczenie lub boska opatrzność, a

człowiek powinien żyć zgodnie z naturą

EUHEMEROS - 1. filozof i pisarz grecki (schyłek IV w.p.n.e.)

2. autora „Świętego napisu”

3. twórca teorii dotyczącej interpretacji mitów - EUHEMERYZM

EUHEMERYZM - 1. teoria dotycząca interpretacji mitów (schyłek IV w.p.n.e.)

2. nazwa pochodzi od imienia gr. filozofa Euhemerosa

3. głosiła że bogowie byli w przeszłości ludźmi którzy dokonali niezwykłych czynów i dlatego otoczono ich osoby kultem religijnym

AMFIKTIONIA - 1. związek miast zjednoczonych wokół wybranego sanktuarium

***** 2. miasta opiekowały się wspólnym sanktuarium, organizowały w nim uroczystości religijne

3. najlepiej znane są a. starożytnej Grecji - Amfiktionia PYLAJSKO- DELFICKA zorganizowana wokół świątyni Demeter i APOLLINA w Delfach

AMFIKTONIA DELFICKA - 1. to co wyżej (punkt 1, 2)

***** 2. w czasie rozbicia politycznego Hellady spełniała ona funkcję organizacji jednoczącej wszystkich Greków

3. np. w czasie najazdu perskiego odgrywała rolę ogólnohelleńskiej rady

DIONIZOS - 1.bóg grecki, syn Zeusa

2. bóg winnej latorośli, wina, witalnych sił natury

3. TEBY, ATENY, NAKSOS - główne ośrodki kultu
4. ku jego czci obchodzono święta - Dionizje

DIONIZJE - 1. greckie święta ku czci boga wina, winnej winorośli - Dionizosa 2. najsłynniejsze w Atenach były D. Wielkie czyli miejskie (przełom marca i kwietnia) i D. Małe czyli wiejskie (grudzień) 3. odbywały się wtedy występy chórów i przedstawienia teatralne

HELLENIZM - 1. termin określający okres w kulturze greckiej od śmierci Aleksandra Macedońskiego (323 r.p.n.e.) do podboju przez Rzymian Egiptu, ostatniej z wielkich monarchii hellenistycznych (30 r. p.n.e.)

2. okres ten cechuje stopniowe przemieszanie się elementów kultury greckiej i kultur Bliskiego Wschodu i powstanie nowej, uniwersalnej kultury

KLERUCHIE - osady powstałe na ziemi skonfiskowanej przez Ateny swoim sprzymierzeńcom, którą dzielono następnie na działki i przydzielano ateńskim osadnikom

THURIOJ - 1. panhelleńska kolonia założona w pd Italii z inicjatywy Peryklesa

2. V w.p.n.e.

EUBEA - 1. grecka wyspa na M. Egejskim

2. górzysta, o trudno dostępnych wybrzeżach

3. główny ośrodek Chalkis

4. pierwsze kolonie gr. na zachodzie założyli przybysze z Chalkis i Eretrii na Eubei

CHALKIS - 1. główny ośrodek na greckiej wyspie Eubei

***** 2. mieszkańcy Chalkis założyli pierwsze greckie kolonie (VIII w.p.n.e.)

3. stąd pochodził ateński adwokat IZAJOS

4. znajdował się tu garnizon Antygonidów, który zapewniał im kontrolę nad Grecją

tzw. KOINE - 1. nowa, uproszczona forma języka greckiego, która upowszechniła się jako wspólny język Greków w państwach hellenistycznych

2. w tym języku zaczęła powstawać literatura głównie proza

OBYWATELAMI ATEN MOGLI BYĆ TYLKO:

1.mężczyźni, których ojcowie posiadali obywatelstwo, a matki były córkami obywateli.

2.po ukończeniu 18 lat byli wpisywani na listę obywateli demu

3.w obradach zgromadzenia Ateńczyk mógł uczestniczyć po odbyciu 2 letniej służby wojskowej

4.za przywłaszczenie sobie obywatelstwa groziło sprzedanie za długi

5.wyłącznie przywilejem obywateli ateńskich było posiadanie ziemi na terenie Attyki

SYTUACJA KOBIET W ATENACH

1.należały do wspólnoty obywatelskiej ale nie miały praw politycznych

2.kobieta całe życie pozostawała pod opieką jakiegoś mężczyzny ( ojca brata lub męża) który był jej prawnym opiekunem - były „dożywotnio niepełnoletnie”

3.starsze kobiety czasami widywano same na ulicy - młode dziewczyny lub mężatki raczej nigdy, poza niektórymi świętami religijnym

SYTUACJA KOBIET W SPARCIE

1. znacznie różniła się od sytuacji kobiet w innych greckich polis

2. dziewczęta podlegały pewnym wspólnym formom edukacji, nie wymagano od nich jednak wspólnego życia

3. uprawiały sport, mogły uczestniczyć w uroczystościach publicznych w większym stopniu niż to było w innych gr. polis, uczyły się tańca i posługiwania się bronią

4. wychowanie miało na celu przygotowanie dziewcząt do macierzyństwa

5. nieobecność mężczyzn sprawiała, że częściej mogły samodzielnie działać

ZDOBYCZE EPOKI ARCHAICZNEJ, które nadały światu greckiemu trwały kształt

1.opanowanie metalurgii żelaza

2. wytwarzanie artystycznej ceramiki

3. adaptacja alfabetu i rozpowszechnienie pisma

4. pojawienie się synojkizmu i powstawanie polis

5.wyjście Greków poza Helladę i zakładanie kolonii

6. początki bicia monety

7. zetknięcie się z obcymi ludami i wykształcenie obrazu ''barbarzyńców''

8. powstanie pierwszych dzieł literackich

9. spisanie praw

RELIGIA STAROŻYTNEJ GRECJI (może być wypracowanie!!!)

1.ma charakter politeistyczny

2.panteon bogów gr. uformował się w pocz. VIII w.p.n.e.

3.rel. gr. nie ma wyraźnego początku, wyznawcy nie powołują się na żadnego założyciela, nie ma ''pism świętych'' zawierających doktryny i reguły wg których ma postępować wyznawca

4.jedyną normą jest tradycja, bogów należy czcić tak jak przodkowie

5.miarą pobożności było wypełnianie właściwych dla danej społeczności praktyk kultowych

6.praktyki religijne były silnie związane z życiem publicznym - religia miała charakter społeczny

7. bez względu na miejsce zamieszkania Grecy czcili wszystkich bogów gr. panteonu, ale każda polis miała własne bóstwa opiekuńcze

8.uroczystości ku czci bóstw oficjalnego panteonu organizowało państwo

9.uczestnictwo w nich uważano za obywatelski obowiązek, a nie dopełnienie praktyk kultowych podlegało karze, gdyż narażało wspólnotę na gniew bogów

10. nikt nie mógł być dobrym obywatelem, jeśli nie czcił bóstw opiekuńczych swej ojczyzny

11. wierzyć można było w to co się chce , ale publicznie należało ukazywać swoje przywiązanie do wierzeń przodków

12. brak rozgraniczenia między tym co świeckie, a co religijne

13. rytm życia zarówno prywatnego jak i publicznego w greckiej polis wyznaczał kalendarz religijny określający, kiedy, kto, gdzie i w jaki sposób ma spełniać praktyki religijne

14. bogowie greccy nie stworzyli świata, istniał on przed nimi, sami zostali zrodzeni z pierwotnych sił Czasu i Chaosu, a władzę nad światem musieli zdobywać w walce

15. każde bóstwo miało swoje imię i sobie właściwe atrybuty

16. w IV w. ustaliła się lista 12 bogów zwanych olimpijskimi: Zeus, Hera, Posejdon, Demeter, Apollo, Artemida, Ares, Afrodyta, Hermes, Atena, Hefajstos i Dionizos

17. oprócz bogów Grecy znali też inne siły o boskiej naturze - to demony, centaury, nimfy, herosi (herosi boskie istoty które były kiedyś ludźmi, a po śmierci dzięki temu, że byli potomkami bogów i kobiet śmiertelnych uzyskali nieśmiertelność)

18. greckie polis NIE WYKSZTAŁCIŁY STANU KAPŁAŃSKIEGO, funkcje kapłańskie spełniał pan domu, a w polis wybrani lub wyznaczeni urzędnicy

19. istnieli też wieszczowie i wieszczki przepowiadający przyszłość oraz przeznaczone do tego wyrocznie(najbardziej znana w. delficka)

20. bogów czczono przez budowanie im świątyń zwróconych wejściem ku wschodowi, modlitwę i składanie ofiar z kwiatów, owoców, zwierząt, a czasem nawet z ludzi

21. ważna rolę nie tylko w życiu religijnym odgrywały amfiktonie - związki polis opiekujące się ważnymi miejscami kultu (wobec rozbicia politycznego Hellady spełniały one funkcję organizacji jednoczących Greków)

22. pojawienie się świątyń związane jest rozwojem polis, przed VII w.p.n.e. miejscami kultu były gaje, szczyty wzgórz, groty czy źródła

MISTERIA - 1. kult religijny zawierający obrzędy inicjacyjne

 2. od uczestników wymagano zachowania tajemnicy, złamanie jej karano śmiercią

MISTERIA ELEUZYJSKIE -
1. odbywały się w Eleuzis, osadzie położonej 20 km od Aten

2. wymagano od wyznawców zachowania w tajemnicy treści obrzędów, ci którzy złamali ją karano śmiercią

3.wtajemniczeni w misteria mogli być wszyscy (też kobiety i niewolnicy), którzy znali jęz. grecki i którzy nie splamili się krwią (mordercy wykluczeni)

4.elementem m. e. było ''święte widowisko'', które mogli oglądać tylko wtajemniczeni - przedstawiano epizody z mitu o Demeter i Korze i

5.m. e. nie pozostały w opozycji do religii oficjalnej, z czasem stały się jej częścią i miały swoje miejsce w kalendarzu religijnym i podlegały nadzorowi urzędników ateńskich

6. wtajemniczeni w m.e. nie tworzyli żadnych tajnych stowarzyszeń i nie odmawiali udziału w życiu religijnym polis w odróżnieniu od innych kultów misteryjnych

7.sam akt wtajemniczenia nie miał w praktyce żadnego wpływu na ich życie, łączyła ich wiara, że po śmierci zostaną oddzieleni od rzeszy niewtajemniczonych i przejdą do lepszego, innego świata

ŚWIĘTO PANATENAJSKIE - 1. czczono Atenę nie tylko ofiarami i procesjami, ale też konkursami muzycznymi, tanecznymi, poetyckimi i atletycznymi

RELIGIA GRECKA W EPOCE HELLENISTYCZNEJ (Wypracowanko!!!)

1.przeszła przemiany, wielu Greków w tej epoce żyło poza strukturami polis na terenach należących do starych cywilizacji

2.nie zwracano się już do bogów z prośbą o opiekę nad ojczyzną ale powierzano im głównie swoje prywatne, troski i kłopoty

3. w epoce klasycznej czystość oznaczała głównie czystość rytualną, osiąganą poprzez specjalne obrzędy oczyszczające. Teraz czystość to czystość moralna, ważne stają się intencje wyznawcy a nie tylko drobiazgowe przestrzeganie kultu

4.łączenie imion bogów czyli - synkretyzm - identyfikowanie jednych bóstw z drugimi i wchłanianie bóstw mniej popularnych przez silniejsze np. Zeus - Helios, Amon - Zeus

SYNKRETYZM - 1. głównie w państwach hellenistycznych, proces przenikania i łączenia się

elementów z różnych religii, w wyniku czego powstaje nowa struktura religijna

I PRZEWRÓT OLIGARCHICZNY W ATENACH w 411 r.p.n.e. (Wypracowanie!!- str. 313)

1.konflikt najbogatszych obywateli z resztą społeczeństwa (którzy ponoszą największe ciężary finansowe na rzecz demokracji) spotęgowany klęską wyprawy sycylijskiej

2.oligarchowie przejmują władzę nad zgromadzeniem ludowym

- zniesienie diet dla sędziów i członków rady

- zmniejszają liczbę obywateli do 5 tys.

- Radę Pięciuset przekształcono w Radę Czterystu

3.na czoło wysuwa się oligarcha Teramenes

- ogromne podziały wśród zwolenników oligarchii

- przewrót zakończył sie klęską, demokracja w Atenach przywrócona rok później

II PRZEWRÓT OLIGARCHICZNY W ATENACH w 404/403 r.p.n.e.

TYRANIA TRZYDZIESTU (wypracowanie!!!) str. 315

1.koniec wojny peloponeskiej (proces strategów spod Arginuz - 406r. p.n.e.)- rozczarowanie wielu Ateńczyków demokracją

2.powrót do władzy oligarchów, zgromadzenie wybiera 30 osobową komisję, która pełni funkcje „rządu tymczasowego”

- wybór nowych członków do rady 500 i wszystkich ważniejszych urzędników

- powołanie specjalnej grupy pilnującej porządku w mieście

- zniesienie diet dla sędziów i członków rady

- redukcja liczby obywateli do 3 tys.

3.działania 30stu oparte były na terrorze (prześladowania sykofontów, demagogów, bogatych metojków itp.)

4.brak jedności wśród oligarchów

a) umiarkowani - Teramenes (jego następca Trazybulos)

b) ekstremiści - Kritiasz (zdecydowany spartanofil, doprowadził do śmierci Teramenesa)

5.wybuch wojny domowej - porozumienie umiarkowanych oligarchów i demokratów z Pireusu kończy krwawą wojnę

- przywrócono wszystkie zasady i instytucje demokracji

- amnestia obejmująca wszelkie przestępstwa z okresu wojny domowej

CHARAKTERYSTYKA MONARCHII HELLENISTYCZNEJ (Wypracowanie!!!)

1. dynastie macedońskie rządzące w państwach powstałych z rozpadu imperium Aleksandra Wielkiego opierały swą władzę na:

a) armii i greckiej biurokracji - to nowy typ monarchii w ówczesnym świecie choć łączył elementy z wzorów greckich i tradycji orientalnej

b) król był centralną postacią życia politycznego

c) monarchie nie były państwami narodowymi ani obywatelskimi, władza królów hellenistycznych miała charakter osobisty nie było np. króla Egiptu, był król Ptolemeusz

d) władzę i tytuł królewski zdobywano orężem a odnoszone zwycięstwa dawały prawo do panowania nad zdobytym królestwem

e) kult władcy - diadochowie nie ogłosili się bogami, ale pozwalali na rozwój kultu swoich osób w greckich polis; wkrótce cześć boską odbierali niemal wszyscy władcy; wyjątek stanowili Antagonidzi, którzy nigdy nie zostali uznani za bogów w Macedonii, odmawiali przyjmowania czci boskiej

POLEIS GRECKIE W EPOCE HELLENISTYCZNEJ (wypracowanie!!!)

1.po klęsce Greków pod Cheroneą (338 r.p.n.e. ) instytucje i sposób organizacji społeczeństwa w poleis greckich funkcjonował praktycznie bez zmian przynajmniej do podboju rzymskiego

2.królowie Macedonii nigdy nie narzucili Grecji rządów bezpośrednich (brak środków i możliwości) sprawowali nad miastami greckimi hegemonię

3.to samo Seleukidzi w miastach Azji Mn. - istnienie samorządnych miast ułatwiało zarządzanie podległymi terenami

4.w sprawach wewnętrznych szeroka autonomia (rady i zgromadzenia obywateli, lokalni urzędnicy odpowiedzialni tylko przed własnymi obywatelami)

5.ustrój poleis wzorowany na ateńskim, dominowała w nich umiarkowana demokracja (zgromadzenie miało pewne ograniczenia)

6.ujednolicenie systemu kształcenia (czytano tych samych autorów)

7.efebia

8.społeczeństwo hellenistyczne poleis bardziej niż w epoce klasycznej zróżnicowane ekonomicznie ( duża przepaść między biednymi a bogatymi)- nasilenie walk społecznych

ZWIĄZEK HELLEŃSKI - 1. sojusz militarny zawiązany przez państwa greckie pod przywództwem Sparty do walki z perskim najazdem Kserksesa

2. po wycofaniu się Spartan, część sojuszników wraz z Ateńczykami powołała Związek Morski

ZWĄZEK BEOCKI - 1. federacja miast beockich, powstała w VII w.p.n.e. jako sojusz wymierzony w Ateny i Tesalię

2. w jego skład wchodziły m.in. Teby, Cheroneja, Plateje

3. miasta w razie wojny musiały wystawić oddział żołnierzy

4. związek bił własne monety

ZWIĄZEK KORYNCKI - 1. utworzony w 337 r.p.n.e. przez Filipa II Macedońskiego po bitwie pod Cheroneą

2. skupiał wszystkie państwa gr. poza Spartą

3. członkowie związku mieli zachować wewnętrzną autonomię, ale byli zobowiązani do dostarczenia Filipowi oddziałów wojskowych

4. hegemonem związku został Filip a po jego śmierci Aleksander III

ZWIĄZEK ETOLSKI - 1. powstał w V w.p.n.e. jako luźna wspólnota miast i plemion gr.

2. główny ośrodek i miejsce obrad zgromadzenia - sanktuarium Apollina w THERMON

3. w IV w.p.n.e. przekształcił się w rodzaj państwa federacyjnego

4. związkiem kierowała kilkudziesięcioosobowa komisja

5. najważniejszy urzędnik w związku to strateg

ZWIĄZEK ACHAJSKI - 1. stworzony przez miasta pn Peloponezu

2. okres największej świetności połowa III tys.p.n.e.

3. związek uwolnił Peloponez spod kontroli Antygona Gonatasa

4. władza w związku należał do stratega i niewielkiego kolegium

SYMMACHIA ATEŃSKA - 1. nazywana także I ZWIĄZKIEM MORSKIM, ZWIĄZKIEM DELIJSKIM lub ATEŃSKIM

2. przymierze między Atenami a kilkoma państwami greckimi

3. CELE: sojusz obronny i ostateczne wyparcie Persów z miast greckich

4. obowiązki członków: wystawienie wojska na wspólne wyprawy lub wnoszenie składki do skarbca na wyspie Delos

5. po zakończeniu wojen perskich sojusz nie uległ rozwiązaniu ale zmienił charakter z militarnego na polityczny.

6. Ateny pełniły w związku rolę hegemona

7. po klęsce Aten w wojnie peloponeskiej został rozbity i z czasem jego znaczenie zmalało

ZWIĄZEK ARKADYJSKI - 1. utworzony przez Teby przeciw Sparcie, po klęsce Sparty pod Leuktrami (wsparły go Argos i Elida)

II ZWIĄZEK MORSKI - 1. przymierze Aten z poleis egejskimi utworzone w 377 r. p.n.e. przeciw Sparcie

2. Rada Sprzymierzonych - najwyższa instancja w nowym związku

3. po przystąpieniu Aten do koalicji przeciw Tebom i zawarciu sojuszu ze Spartą związek stracił rację bytu

ZWIĄZEK PELOPONESKI - 1. koniec VI w.p.n.e., sojusz militarny Sparty z głównymi
miastami Peloponezu z wyjątkiem Argos

2. przyczynił się do potęgi politycznej i militarnej Sparty

3. każda poleis miała 1 głos, ale głos ostateczny miała Sparta

4. z czasem znacznie osłabiony w skutek m.in. najazdu Tebańczyków na Peloponez

ZWIĄZEK LATYŃSKI - 1. związek polityczny Latynów

2. utworzony ok. VI w.p.n.e. 3. pokonany przez Rzymian, zawarcie przymierza, równe prawa obu stron

4. wojna Latynów z Rzymem - klęska tych pierwszych, rozwiązanie Związku i zagarnięcie przez Rzym terenów do niego należących

MACEDONIA

MACEDOŃCZYCY - 1. wg tradycji pochodzili od Hellena, wspólnego przodka wszystkich Greków

2. władcy macedońscy uważali się za potomków Heraklesa

3. król był pierwszym wśród równych i zakres jego władzy zależał w dużym stopniu od jego osobistego autorytetu

4. społeczeństwo składało się z ludzi wolnych, którzy uprawiali ziemię lub zajmowali się pasterstwem i służyli w armii

5. żołnierze wchodzili w skład zgromadzenia, które kierowane było przez starszyznę wojskową

6. po wyborze (przez aklamację - jednomyślnie, bez głosowania lub wyznaczenie regenta) władca rządził sam, zgromadzenie w niczym go nie ograniczało, tak jak innych obowiązywało go prawo zwyczajowe

7. rada przyboczna to najbliżsi współpracownicy króla

8. PELLA - stolica kraju

PELLA - 1. stolica starożytnej Macedonii, siedziba dworu królewskiego
2. ważny ośrodek kultury (tu ostatnie chwile życia spędził Eurypides)

ARCHELAOS - 1. pierwszy król macedoński

2. budowa fortyfikacji, nowe szlaki komunikacyjne

3. ze stolicy kraju PELLI uczynił ważny ośrodek kultury

4. na jego dworze zmarł Eurypides

5. został zamordowany

FILIP II MACEDOŃSKI - 1. król macedoński, ojciec Aleksandra III Wielkiego

2. twórca militarnej i ekonomicznej potęgi państwa

3. zreorganizował armię

4. zwyciężył pod CHERONEĄ

5. został zamordowany przez członka straży przybocznej

ALEKSANDER III WIELKI - 1. król Macedonii, syn Filipa II

2. jego nauczycielem był Arystoteles

3. brał udział w bitwie pod Cheroneą

4. zaczął wojnę z Persją

5. wygrał bitwę nad rzeką Granikos i pod Issos

6. zdobył Tyr, Gazę i wkroczył do Egiptu

7. zmarł w Babilonii

ARGEADZI - 1. dynastia macedońska

2. wybitni przedstawiciele: Filip II Macedoński (stworzył silne i nowoczesne państwo) i Aleksander III Wielki (pokonał Persów i zbudował wielkie imperium)

3. dynastia wygasła w czasie wojen diadochów, kiedy zostali zamordowani Aleksander IV i Filip III

tzw. TRZECIA WOJNA ŚWIĘTA - 1. wybuchła w Grecji (356 -346 r.p.n.e.) między Fokejczykami (popierani przez Ateny i Spartę) a Radą Amfikionii Delfickiej (popieranej przez Filipa II Macedońskiego) o kontrolę nad sanktuarium Apollina.

2. wojna o kontrolę nad Delfami schodziła na dalszy plan, narastał konflikt Filipa II z Atenami

3. 346 r. p.n.e. - pokój FILOKRATESA

POKÓJ FILOKRATESA - 1. 346 r. p.n.e.- zawarty po tzw. III wojnie świętej

2. Filip II i Ateny zachowały dotychczasowy stan posiadania

3. Fokejczycy wykluczeni z Amfiktionii ich miejsce w radzie zajął Filip II jako hegemon Związku Tesalskiego

CHERONEA - 1. miasto greckie w Beocji

***** 2. 338 r.p.n.e. - miejsce zwycięskiej bitwy Filipa II Macedońskiego nad koalicją Aten i Teb

3. początek dominacji Macedonii w Grecji

4. zwrócono Ateńczykom wszystkich jeńców i prochy poległych, zostawiono wewnętrzną autonomię i ważne strategicznie wyspy Delos i Samos

GRANIKOS - 1. rzeka w Azji Mn., miejsce pierwszego zwycięstwa Aleksandra Wielkiego nad Persami (334 r.p.n.e.)

ISSOS - 1. starożytne miasto w Cylicji

2. miejsce wielkiego zwycięstwa Aleksandra Wielkiego nad Dariuszem III Kodomanem, królem Persji (333 r.p.n.e.)

EUMENES z Kardii - 1. Grek, osobisty sekretarz Aleksandra Wielkiego, podczas wyprawy przeciw Persom prowadził dziennik wyprawy

2. po śmierci Aleksandra jako diadoch zarządzał Kapadocją i Paflagonią

ANTYPATER -1. macedoński polityk, wódz (diadoch) Aleksandra Wielkiego

2. po śmierci Aleksandra otrzymał zwierzchnictwo nad Grecją i Macedonią

3. dowodził wojskami macedońskimi w czasie wojny LAMIJSKIEJ przeciw Atenom

ANTYGON I JEDNOOKI - 1. król macedoński, był jednym z diadochów Aleksandra Wielkiego

2. po śmierci Aleksandra zarządzał Frygią

3. założyciel dynastii Antygonidów

4. zginął w przegranej bitwie pod Ipsos

ANTYGON GONATAS - 1. król macedoński, wnuk Antygona I Jednookiego

2. zwyciężył w tzw. wojnie CHREMONIDEJSKIEJ - zdobył Ateny

3. konflikt ze Związkiem Achajskim

SELEUKOS I - 1. wódz Aleksandra Wielkiego, po jego śmierci zarządzał Babilonią

***** 2. później król syryjski

3. założył własne państwo i dynastię SELEUKIDÓW

4. zakładał nowe miasta zasiedlane przez weteranów i osadników greckich

5. początek rozpadu monarchii

ANTIOCH I - 1. władca syryjski z dynastii Seleukidów

2. syn Seleukosa I

3. straty terytorialne w Azji Mniejszej

4. stopniowy upadek państwa

ANTIOCH III WIELKI - 1. król syryjski z dynastii Seleukidów

2. prowadził wojnę z Rzymem - klęska pod MAGNEZJĄ (189 r.p.n.e.)

3. nieudana wyprawa przeciw Partom

MAGNEZJA - 1. 189 r.p.n.e., miejsce bitwy Rzymu z seleudzkim królem Antiochem III

2. zwycięstwo Rzymian, ogromne straty po stronie Antiocha III, musiał zrzec się posiadłości w Azji Mniejszej

POKÓJ w APAMEI - 1. 188 r.p.n.e., zawarty po zwycięstwie Rzymu nad Antiochem III pod Magnezją

2. Antioch utracił posiadłości w Azji Mniejszej i musiał zapłacić Rzymowi ogromną kontrybucję

PERGAMON - 1. stolica państwa Attalidów, rywalizował z Aleksandrią

2. najważniejszy ośrodek kultury helleńskiej (Biblioteka Pergamońska)

3. król Attalos III oddał w testamencie miasto Rzymowi

4. później z części państwa pergamońskiego utworzono rzymską prowincję Azję

EUMENES II - 1. król Pergamonu z dynastii Attalidów (II w.p.n.e.)

2. sojusznik Rzymu w wojnie z Antiochem III

3. odegrał dużą rolę w bitwie pod MAGNEZJĄ

4. za jego rządów rozkwit Pergamonu

ATTALOS I SOTER - 1. władca Pergamonu

***** 2. umocnił i powiększył państwo

3. sojusznik Rzymu

4. założył Bibliotekę Pergamońską

ATTALOS III - 1. władca Pergamonu, ostatni z dynastii Attalidów

***** 2. sławny ze swego testamentu - oddał Rzymowi Pergamon (miasto miało otrzymać status wolnej polis)

3. ostatecznie z części Pergamonu utworzono rzymską prowincję Azję

(Aristonikos)

ARISTONIK - 1. nieślubny syn Attalosa III, władcy Pergamonu z dynastii Attalidów

***** 2. wódz powstania w Pergamonie (132 -129 r.p.n.e.) - popierali go zwłaszcza
ludzie ubodzy i niewolnicy, nie chciał dopuścić do przejęcia państwa Attalidów przez Rzym

3. po przejściowych sukcesach, został pokonany i zginął

PTOLEMEUSZE (LAGIDZI) - 1. dynastia pochodzenia macedońskiego panująca w Egipcie

2. założona przez Ptolemeusza I, syna Lagosa

3. Kleopatra VII - ostatnia przedstawicielka dynastii (popełniła samobójstwo)

PTOLEMEUSZ I SOTER - 1. założyciel dynastii Lagidów, król egipski

***** 2. wyśmienity polityk, jeden z wodzów Aleksandra Wielkiego

3. władzę zdobył w walkach z diadochami

4. nawiązał do tradycji faraonów

5. przeniósł stolicę z Memfis do Aleksandrii gdzie założył Bibliotekę i Muzeum

6. kulturalny i polityczny rozkwit Egiptu

WOJNA LAMIJSKA - 1. (322 r.p.n.e.) między Macedonią a Atenami

***** 2. nazwa od twierdzy Lamia w której zamknął się ANTYPATER wódz macedoński

3. klęska Aten na lądzie i morzu

4. rozwiązano Związek Koryncki a miasta greckie podporządkowano Antypatrowi

WOJNA CHREMONIDEJSKA - 1. III w . p.n.e., nazwa od imienia ateńskiego polityka

2. wystąpienie Ptolemeuszy wspieranych m.in przez Ateny i Spartę przeciw Macedonii o wpływy w Grecji.

3. zwycięstwo Antygona Gonatasa i zdobycie Aten

4. Ateny przestały sie liczyć w wielkiej polityce

I WOJNA MACEDOŃSKA - 1. 215-205 r. p.n.e.

***** 2. miedzy Rzymem a Macedonią (Macedonia chciała wyprzeć Rzymian z Ilirii)

3. zakończyła się pokojem w FOJNIKE

4. Rzymianie zachowali swoje pozycje w Ilirii

5. król Macedonii Filip V uzyskał dostęp do Adriatyku

II WOJNA MACEDOŃSKA - 1. 200 - 197 r. p.n.e.

***** 2. wszczęta przez Rzymian przeciw Macedonii

3. 197 r. p.n.e. bitwa pod KYNOSKEFALAJ (''psie głowy'') - rozbicie armii macedońskiej

4. skutek: uwolnienie państw greckich od zwierzchnictwa Macedonii, od tej chwili Grecja znalazła się w rzymskiej strefie wpływów

III WOJNA MACEDOŃSKA- 1. 171 - 168 r.p.n.e., wojna Rzymu z Macedonią

***** 2. królem Macedonii Perseusz, syn Filipa V

3. 168 r.p.n.e. - klęska Macedonii pod PYDNĄ - król wzięty do niewoli, Macedonia podzielona na 4 niezależne od Rzymu republiki, obowiązek płacenia Rzymowi trybutu

4. kilkanaście lat później Macedonia stała się rzymską prowincją

PYDNA - 1. 168 r.p.n.e. miejsce bitwy Rzymu z Macedonią

2. klęska Macedonii, król wzięty do niewoli

3. bitwa w czasie III wojny macedońskiej

SKUTKI WOJEN MACEDOŃSKICH - 1. Macedonia podzielona na 4 niezależne republiki

***** 2. obowiązek płacenia Rzymowi wysokiego trybutu

3. Związek Achajski (wspierał Perseusza) musiał wydać Rzymowi 1000 zakładników - przedstawicieli najznakomitszych rodzin

4.Rzymianie zniszczyli Epir i wzięli do niewoli 150 tys. mieszkańców (kara za poparcie Macedonii)

5. kilkanaście lat później Macedonia stała się rzym. prowincją - napływ stamtąd do Rzymu wielkich bogactw

ANDRISKOS - 1. przywódca powstania Macedończyków (II w. p.n.e.)

2. uzurpator, ogłosił się królem Macedonii (pseudo-Filip)

3. twierdził, że jest synem Perseusza

DIADOCHOWIE - 1. byli dowódcy Aleksandra Wielkiego, którzy po jego śmierci podzielili pomiędzy siebie jego państwo; następca

ALEKSANDRIA - 1. miasto w starożytnym Egipcie założone przez Aleksandra III Wielkiego

2. kulturalne i naukowe centrum świata hellenistycznego

3. utworzenie MUZEUM ( rodzaj instytutu badawczego) i Biblioteki przez Ptolemeusza I

4. związanych z nią było wielu uczonych ( np. Euklides, Arystarch)

PAŃSTWO ALEKSANDRA WIELKIEGO (WYPRACOWANIE!!!) str. 367

PODBOJE ALEKSANDRA - Persja, Egipt, Tracja, Frygia, Kapadocja, Paflagonia, Mezopotamia, Fenicja ...

1. Aleksander czuł się następcą królów perskich i przyjął wschodni ceremoniał - Macedończycy i ludzie wychowani w tradycji helleńskiej byli przeciwni (zwłaszcza proskynesis - czołobitny pokłon oddawany monarsze przez Persów)

2. polityka wobec Persów - mieszane małżeństwa i powoływanie do armii Irańczyków, chciał stworzyć nową elitę, przy pomocy której mógłby rządzić tak rozległym imperium

3. twórca nowej koncepcji monarchy - król Aleksander

4. gdy zmarł, jego idea współistnienia wielu ludów nie znalazła godnego kontynuatora

Organizacja państwa Aleksandra III Wielkiego VADEMEKUM str. 25

PODZIAŁ PAŃSTWA ALEKSANDRA WIELKIEGO

1.Zwierzchnictwo sprawowali diadochowie, bo dwaj wybrani królowie (syn Aleksander IV - nowo narodzony) i przyrodni brat Filipa III (chory psychicznie) nie byli do tego zdolni:

a) GRECJA i MACEDONIA - Antypater - weteran Filipa II

b) EGIPT - Ptolemeusz

c) BABILONIA - Seleukos

d) TRACJA- Lizymach

e) FRYGIA - Antygon Jednooki

f) KAPADOCJA i PAFLAGONIA - Eumenes z Kardii, sekretarz Aleksandra, jedynie on był Grekiem, pozostali diadochowie byli Macedończykami

2.Wojny diadochów

a) zamordowanie wszystkich potomków Aleksandra - zerwano z fikcją jedności monarchii

b) diadochowie przyjęli tytuły królewskie

c) do największej potęgi doszedł Antygon, pozostali wystąpili przeciw niemu - bitwa pod IPSOS we Frygii - wojska koalicji pokonały Antygona, jego ziemie zwycięzcy podzielili między siebie.

f) walki o tron Macedonii i o ustalenie granic poszczególnych monarchii powstałych na gruzach monarchii Aleksandra

3.pierwsza połowa III wieku p.n.e. wykształciły się trzy wielkie monarchie rządzone przez dynastie wywodzące sie od diadochów:

a) PTOLEMEUSZY ( LAGIDÓW) - rządzą w Egipcie

b) SELEUKIDÓW- panują nad pn. Syrią większością Azji Mn. i Iranem

c) ANTYGONIDÓW - władają Macedonią i Grecją - z państwa Seleukidów wydzieliły się dwa inne państwa hellenistyczne - Pergamon ( dynastia Attalidów) i królestwo Baktrii (dynastia Eutydemidów)

GRECJA I MACEDONIA POD RZĄDAMI ANTYGONIDÓW (Wypracowanie!!!)

1.Duża rolę odgrywało zgromadzenie żołnierzy, z którego wolą królowie musieli się liczyć, choć w swoich decyzjach byli suwerenni

2.Antagonidzi (w przeciwieństwie do Lagidów i Seleukidów):

a) nie rządzili krajem podbitym i obcym etnicznie

b) nigdy dla swoich rodaków nie byli bogami - ani za życia ani po śmierci

c) dystans między władcą a poddanymi o wiele mniejszy

d) nie było walk dynastycznych

e) Macedończycy wykazywali lojalność wobec swoich królów

3.W skład monarchii Antygonidów wchodziły :

a) Macedonia

b) Tesalia

c) Grecja właściwa

d) greckie miasta na wybrzeżu Trackim

MONARCHIA SELEUKIDÓW (wypracowanie!!!) str. 378

1. w jej skład wchodziły:

--- Azja Mn.

--- Syria

--- Fenicja i Palestyna

--- Mezopotamia i Iran

2. władca Seleukos - zakładał nowe miasta zasiedlane przez weteranów i greckich osadników - Seleukeja i Antiochia zastąpiły Babilon jako stolice imperium

3. nowe miasta organizowane na wzór greckich polis, miały dużą niezależność od królewskiej administracji

4. zgodnie z hellenistyczną koncepcją monarchii król był właścicielem państwa ( tereny autonomiczne - w imieniu króla rządzili specjalni komisarze, pozostałe obszary przez urzędników królewskich)

5. monarchia podzielona na satrapie

6. namiestnicy satrapii nosili tytuł stratega

a) prowadzili w imieniu króla wojny

b) nadzorowali płacenie i przekazywanie podatków

c) sprawowali sądy, przewodniczyli obrzędom religijnym

7. ROZPAD MONARCHII

a) zbyt rozległy, trudny w administrowaniu obszar

b) zamieszkały przez ludność etnicznie zróżnicowany

c) połowa III w.p.n.e. - w Azji Mn. Uniezależnił się Pergamon, a na wschodzie Baktria, Partia

PAŃSTWO PTOLEMEUSZY W EGIPCIE (wypracowanie!!!) str. 382

1.Ptolemeusz I Soter - twórca potęgi Ptolemeuszy w Egipcie

2.Administracja i gospodarka państwa - (w odróżnieniu do monarchii Seleukidów)

a) Egipt jednorodne administracyjnie państwo centralnie zarządzane

b) dobrobyt kraju zależał od wylewów Nilu i stanu systemu nawadniającego

c) podział Egiptu na okręgi administracyjne NOMY oraz KOMY czyli wsi oraz tzw. TOPARCHIE grupujące po kilka wsi

d) rozbudowany i zhierarchizowany aparat urzędniczy

f) ziemia w Egipcie w większości należała do króla

g) ziemię uprawiali chłopi w większości osobiście wolni, którzy mieli status dzierżawców

h) źródło dochodów Ptolemeuszy jako właścicieli ziemskich był czynsz, a jako władców podatki

i) nowością były podatki płacone w pieniądzu

j) istniał monopol w rolnictwie

k) główne bogactwo w Egipcie to zboże i inne produkty rolnicze

l) eksportowano papirus

ł) niewiele bogactw naturalnych, dlatego jednym z celów polityki zagranicznej było zapewnienie wpływów w rejonach z których pozyskiwane były surowce ( z Cypru miedź, z Nubii złoto, z Libanu drewno)

m) najwyższe urzędy zajmowali Grecy i Macedończycy, Egipcjanie tylko najniższe urzędy

n) Egipcjan nie rekrutowano do armii jedyną sferą gdzie mieli swobodę działania była religia, Ptolemeusze szanowali prawa świątyń i oddawali cześć egipskim bogom

DIOJKETA - 1. w monarchii Ptolemeuszy w Egipcie, najwyższy urzędnik nadzorujący finanse państwa, podlegała mu cała administracja w terenie.

****** STOSUNKI PTOLEMEUSZY Z SELEUKIDAMI (było wypracowanie!!!!) str.381

1.od lat 80 III w. p.n.e. Seleukidzi ze zmiennym szczęściem toczyli wojny z władcami Egiptu o południową Syrię i Palestynę

2.stoczyli między sobą sześć tzw. wojen syryjskich, które toczyły się w latach 274 - 168 r. p.n.e.

3.podczas ostatniej wojny Antioch IV Epifanes dotarł do Aleksandrii, ale został zmuszony przez rzymskich posłów do opuszczenia Egiptu (był to już czas kiedy o sprawach w tym rejonie świata decydował rzymski senat)

4.przedmiotem sporu między Seleukidami a Ptolemeuszami były też wybrzeża Azji Mniejszej i wyspy M. Egejskiego (z tych obszarów władcy obydwu dynastii rekrutowali najemników do swoich armii)

I wojna syryjska - 274 r. p.n.e.

II wojna syryjska - 260-253 r. p.n.e.

III wojna syryjska - 246-241 r. p.n.ea

V wojna syryjska - 202-200 r. p.n.e.

VI wojna syryjska - 170 - 168 r. p.n.e.

RZYM

KRÓLESTWO

ITALIKOWIE - 1. plemiona indoeuropejskie, które w 2 grupach w II tys. napłynęły na Półwysep Apeniński, następnie łącząc się z ludnością miejscową utworzyły zręby etniczne dzisiejszej ludności Włoch 2. główne ich zajęcie to pasterstwo i rolnictwo

3. do Italii przybyli prawie jednocześnie z Ilirami

4. w IV - III w.p.n.e. podbici przez Rzym

I grupa ludy LATYŃSKO - FALIJSKIE --- LATYNOWIE i FALISKOWIE

II grupa ludy UMBRYJSKO - SABELSKIE --- SABINOWIE, SAMNICI, KAMPANOWIE, LUKANOWIE, UMBROWIE, WOLSKOWIE, MARSOWIE

LIGUROWIE - 1. starożytny lud Italii
2. był prawdopodobnie pozostałością po pierwotnych ludach nieindoeuropejskich zamieszkujących Italię

3. nie wytworzyli centralnej władzy politycznej i państwowej

4. walczyli jako najemnicy Kartaginy w wojnach punickich

5. podbici przez Rzymian

ILIROWIE - 1. lud indoeuropejski przybyły do Italii w II tys.p.n.e., prawie jednocześnie z Italikami

2. organizowali liczne państewka na czele których stali książęta

3. walczyli z Macedonią

4. na przełomie II i I w..p.n.e. podbici przez Rzymian

SABINOWIE - 1. starożytny lud zamieszkujący Italię, sąsiedzi Rzymian 2. wg tradycji Romulus zorganizował porwanie Sabinek, by zdobyć żony dla Rzymian 3. podbici przez Rzymian, otrzymali pełne prawa obywatelskie

4. mieli istotny wpływ na kulturę i państwowość rzymską

LATYNOWIE - 1. starożytny lud w Italii

2. stworzyli cywilizację zwaną kulturą Lacjum

3. w czasie dominacji Etrusków znajdowali się pod ich panowaniem

4. na ich terenach powstało miasto Rzym

5. z ich języka wyrosła łacina

WENETOWIE - 1. lud osiadły w Italii, blisko spokrewniony z Latynami

2. zajmowali się hodowlą, kupiectwem i żeglarstwem

3. zmarłych palono, a prochy przechowywano w urnach

4. III w.p.n.e. weszli w przymierze z Rzymem

SAMNICI - 1. plemiona góralskie ze środkowej Italii

2. lud wojowniczy, zajmował się też rolnictwem i hodowlą

3. zagarnęli Kampanię

4. walki z Rzymem - 3 tzw. wojny samnickie zakończone zwycięstwem Rzymu

GALOWIE - 1. tak Rzymianie nazywali plemię Celtów przybyłych do Italii z rejonów naddunajskich

2. podbili północną Italię, w IV w.p.n.e. zdobyli na krótko Rzym

3. III w.p.n.e. ostatecznie podbici przez Rzymian

4. producenci żelaza (zapoczątkowali wyrób żelaznych hełmów)

KULTURA typu VILLANOWA - 1. powstała w Italii po zmieszaniu się miejscowych ludów z przybyszami spoza Italii (pocz. IX w.p.n.e.)

2. zwana tak od nazwy miejscowości niedaleko Bolonii

3. charakteryzowało ją używanie żelaza i obrzędy pogrzebowe (palenie zwłok)

ETRURIA - 1. starożytna kraina w zachodniej części Italii, pagórkowata, złoża rud (gł. rud żelaza)

2. zamieszkana przez Etrusków

3. główne miasto Weje

4. podzielona na 12 miast, tworzących luźną federację

WEJE - 1. główne miasto w Etrurii w starożytnej Italii, obwarowane

2. stąd pochodził sławny etruski rzeźbiarz Wulka

3. zdobyte i zburzone przez Rzymian

KLUZJUM - 1. obwarowane, etruskie miasto- państwo

2. jego władca Porsenna pod koniec VI w.p.n.e. najechał Rzym

ETRUSKOWIE - 1. najważniejszy lud zamieszkujący Italię przed podbojami Rzymu 2. rozkwit ich cywilizacji to okres od VIII w.p.n.e. do I w.p.n.e.

3. nieznane ich pochodzenie

4. nigdy nie stworzyli jednolitego państwa, a jedynie dość luźną federację 12 miast, prowadząca wspólną politykę zagraniczną

5. gospodarka (rolnictwo i rzemiosło) na wysokim poziomie (budowali obwarowane miasta)

6. szczyt ich potęgi politycznej i rozwoju kultury przypada na VI w.p.n.e.

7. wywarli duży wpływ na rodzącą się kulturę rzymską

8. nie znane jest ich pismo i język

9. opanowali znaczne obszary Italii

10. zetknęli się w Italii z Grekami - rywalizacja między nimi zakończona klęską Etrusków w bitwie morskiej koło KYME (474 r.p.n.e.)

11. od V w.p.n.e. stopniowy schyłek ich politycznego znaczenia

POCHODZENIE ETRUSKÓW - 1. nie jest znane

***** 2. 2 teorie dotyczące ich pochodzenia:

a) przybyli do Italii ze Wschodu, z Azji Mn. - tak uważał Herodot z Halikarnasu

b) byli ludnością autochtoniczną czyli prastarą ludnością Italii - tak uważał Dionizjos z Halikarnasu

GOSPODARKA ETRUSKÓW - 1. gospodarka na wysokim poziomie

***** 2. rolnictwo - system sztucznego nawadniania przez budowę kanałów, uprawy: pszenica, bób i inne rośliny strączkowe

3. rzemiosło zwł. metalurgiczne (mistrzowie w produkcji naczyń brązowych, złotnictwo)

4. mistrzowie w zakładaniu i budowie miast (tzw. ETRUSCUS RITUS)

tzw. ETRUSCUS RITUS - 1. czyli etruski rytuał zakładania miasta, Etruskowie byli w tej
dziedzinie mistrzami

2. po odbyciu wróżb z lotu ptaków AUGUR wyznaczał miejsce na przyszłe miasto i wytyczał kierunek głównej ulicy ze wschodu na zachód i prostopadłej do niej z północy na południe; na przecięciu tych osi powstawał rynek (forum) - centrum gospodarcze i polityczne miasta

3. założyciel dokonywał rytualnego zaorania granicy miasta lemieszem z brązu

SZTUKA ETRUSKA - 1. stała na wysokim poziomie, oryginalna mimo wpływów greckich i wschodnich

2. budowano drewniane świątynie ozdabiane posągami z terakoty

3. etruski artysta WULKA z Wejów wykonał posągi do świątyni Jowisza na Kapitolu

4. mistrzowie rzeźby z brązu i rzeźby portretowej

5. malarstwo na wysokim poziomie (znane z zabytków zachowanych w grobowcach)

DISCIPLINA ETRUSCA - 1. to wiedza Etrusków o różnych formach przepowiedni oraz
interpretacja znaków wróżebnych

2. obserwowali wszelkie zjawiska przyrody (np. uderzenia piorunów) i na ich podstawie przepowiadali przyszłość

3. bardzo popularne było wróżenie z wnętrzności zwierząt ofiarnych (HARUSPICJA)

4. tę wiedzę szczególnie podziwiali Rzymianie

RELIGIA ETRUSKÓW - 1. była politeistyczna, główną rolę odgrywała trójca bogów: TINIA,
UNI i MINERWA

2. czczono też trójcę bóstw panujących nad światem zmarłych

3. duże znaczenie przypisywano różnym demonom

4. szczególna rola przepowiedni np. śledzenie zjawisk przyrody i
wyciąganie z nich wniosków na przyszłość oraz wróżenie z wnętrzności zwierząt

5. rozwinięty rytuał pogrzebowy z igrzyskami na cześć zmarłych i składaniem ofiar z ludzi

REA SYLWIA - 1. mitologiczna rzymska córka króla NUMITORA

***** 2. westalka, która za sprawą boga Marsa zaszła w ciążę i urodziła bliźniaki Romulusa i Remusa

3. została zabita lub uwięziona

4. była też nazywana Ilią

LACIUM - 1. w starożytności kraina (miasto) w Italii zamieszkała przez lud Latynów

2. powstało prawdopodobnie w VIII albo VII w.p.n.e.

3. podbite przez Rzymian, stanowiło podwaliny państwa rzymskiego

FORUM ROMANUM - 1. główny i najstarszy plac publiczny starożytnego Rzymu

2. założony wraz z powstaniem miasta

3. miejsce zgromadzeń ludowych, centrum życia politycznego, religijnego i miejsce handlu

4. ozdabiany posągami i monumentalnymi budowlami (świątynia Westy, Saturna)

PALATYN - 1. jedno z 7 rzymskich wzgórz

***** 2. wg tradycji tu wilczyca miała wykarmić Romulusa i Remusa, tu też Romulus założył pierwszą osadę, która dała początek miastu

3. z czasem dzielnica rezydencji cesarzy

KAPITOL - 1. jedno z 7 wzgórz Rzymu

2. stanowiło centrum starożytnego Rzymu

3. świątynia rzymskiej triady bóstw: Jowisza, Junony i Minerwy

KWIRYNAŁ - 1. jedno z 7 wzgórz Rzymu

2. w starożytności ważny ośrodek religijny - świątynia boga Kwirynusa

ROMULUS - 1. założyciel miasta -państwa Rzym (754/753 r.p.n.e.) i pierwszy jego król

2. wywodził się od trojańskiego przodka Eneasza

3. wg tradycji rodzicami Romulusa i jego brata bliźniaka Remusa była westalka Rea Sylwia i bóg Mars

4. jako niemowlęta zostali skazani na zagładę, od głodu uratowała ich wilczyca która ich wykarmiła

5. zabił swojego brata Remusa, który przekroczył świeżo wytyczone granice Rzymu

TARKWINIUSZ STARSZY - 1. wg tradycji 5 król Rzymu

***** 2. pochodzenie etruskie

3. doradca króla Rzymu, potem wybrany jego następcą

4. zamordowany przez synów swego poprzednika

5. zbudował kanał osuszający Forum

SERWIUSZ TULIUSZ - 1. wg tradycji 6 król Rzymu

***** 2. pochodzenie etruskie

3. przeprowadził ważne reformy ustrojowe

4. zbudował mury wokół miasta

5. zamordowany przez Tarkwiniusza Pysznego

TARKWINIUSZ PYSZNY - 1. wg tradycji 7 i ostatni król Rzymu 2. pochodzenie etruskie 3. objął tron po zamordowaniu teścia 4. słynął z despotycznych rządów, wygnany z kraju

USTRÓJ RZYMU KRÓLEWSKIEGO

CIVITAS - 1. miasto -państwo, państwo w koncepcji rzymskiej

GENS - 1. ród rzymski wywodzący się od wspólnego przodka i noszący wspólne imię rodowe

RÓD (gens) - 1. wg tradycji w Rzymie królewskim było 300 rodów
2. łączyły się w kurie (w liczbie 30), a kurie z kolei w 3 tribus 3. mocna pozycja ojca rodziny 4. posiadały własne kulty i wymierzały sprawiedliwość we własnym kręgu

RADA (senat) - 1. tworzyli ją przedstawiciele potężnych rodów 2. decydowała o najważniejszych sprawach państwowych

ZGROMADZENIE LUDOWE - 1. zbierało się wg kurii (comitia curiata) 2. wybierało króla

KRÓL (rex) - 1. wybierany przez zgromadzenie ludowe 2. jego władza była ograniczona 3. był naczelnym wodzem w wypadku wojny, najwyższym sędziom i kapłanem

KLIENCI (clientes) - 1. wolni obywatele w Rzymie, ale zależni ekonomicznie i politycznie od możnych patronów

2. PEREGRINI - obcy, przybysze z zewnątrz (też byli klientami!!!)

3. klientami Rzymu stawały się też państwa formalnie wolne, ale zależne od Imperium Rzymskiego

PATRON - 1. w starożytnym Rzymie osoba społecznie uprzywilejowana, która sprawowała opiekę nad klientami, wyzwoleńcami, miastami itp.

PODZIAŁ SPOŁECZEŃSTWA RZYMSKIEGO NA 2 GRUPY

PATRYCJUSZE - 1. w staroż. Rzymie członkowie najstarszych rodów arystokratycznych

***** 2. wąska i zamknięta grupa

3. służyli w wojsku jako konnica

4. odsunęli od władzy plebejuszy i pozbawili ich praw politycznych

PLEBEJUSZE - 1. w starożytnym Rzymie grupa ludzi wolnych
2. mieli prywatne działki ziemi 3. często zajmowali się rzemiosłem i handlem 4. służyli w wojsku jako piechota 5. stali niżej niż patrycjusze, z czasem zostali przez nich odsunięci od władzy, utracili działki i prawa polityczne

czytać książka s. 423

REFORMY SERWIAŃSKIE - 1. wprowadzone przez Serwiusza Tuliusza (wg tradycji 6 król Rzymu) 2. podział całej wolnej ludności Rzymu - niezależnie od pochodzenia -
na 5 klas majątkowych

3. podział terytorialny Rzymu na 4 tribus miejskie, niezależnie od przynależności rodowej i pewną liczbę tribus wiejskich

4. reforma wojskowa - armię zorganizowano na podstawie podziału majątkowego (wprowadzono centurie), wzrosła rola piechoty, zmalała rola jazdy

REPUBLIKA w RZYMIE ----- 509/ 508 r.p.n.e.

PORSENNA - 1. władca etruskiego miasta-państwa KLUZJUM

2. wg tradycji greckiej w ostatnich latach VI w.p.n.e. najechał Rzym i wygnał ostatniego króla Tarkwiniusza Pysznego

3. traktował Rzym jako bazę w walkach o hegemonię w Lacjum

4. po jego ustąpieniu w Rzymie ustalił się ostatecznie ustrój republikański

tzw. PRAWO XII TABLIC - 1. najstarszy zbiór prawa rzymskiego (449 r.p.n.e.) 2. opracowany przez komisję złożoną z 10 mężów (DECEMWIRÓW)

3. obejmuje prawo cywilne i karne

4. sankcjonował w pełni własność prywatną, bardzo surowe kary za kradzież, podpalenie

5. niewola za długi

6.ograniczono lichwę

7. potwierdzał przeżytki ustroju rodowego

KREMERA - 1. 477 r.p.n.e. miejsce bitwy Fabiuszy z etruskim miastem Weje

2. wg tradycji podczas tej bitwy wyginęli prawie wszyscy przedstawiciele teg rodu 3. niewiele wiadomo o jej przebiegu

FOEDUS CASSIANUM - 1. ok. 493 r.p.n.e. przymierze rzymsko - latyńskie, uznające równe ***** prawa obu stron, zawarte ze strony Rzymu przez konsula Cassiusa stąd nazwa

2. sojusz potrzebny obu stronom dla podjęcia ekspansji w Italii

ALLIA - 1. rzeka, miejsce bitwy Rzymian z Galami (390 r.p.n.e.)

2. klęska Rzymian (pogrom armii rzymskiej)

3. Galowie zajmują Rzym, plądrują go i w zamian za okup opuszczają go po 7 miesiącach

I WOJNA SAMNICKA - 1. 343-341 r.p.n.e., wojna Samnitów z Rzymianami

2. opanowanie Kampanii i Neapolu przez Rzymian

II WOJNA SAMNICKA - 1. 326-304 r.p.n.e., wojna Samnitów z Rzymianami

2. mimo początkowych klęsk Rzymianie utrwalili swoje panowanie nad Kampanią

3. budowa drogi VIA APPIA łączącej Rzym i Kapuę

4. 321 r.p.n.e klęska Rzymian w WĄWOZIE KAUDYJSKIM

WĄWÓZ KAUDYJSKI - 1. 321 r.p.n.e. miejsce bitwy Samnitów z Rzymianami

***** 2. pokonani Rzymianie zostali zmuszeni do upokarzającego przejścia pod jarzmem

3. bitwa podczas tzw. II wojny samnickiej

III WOJNA SAMNICKA - 1. 298-290 r.p.n.e., wojna Rzymu z koalicją italską ( m.in. Samnici, Etruskowie, Umbrowie)

2. 295 r.p.n.e. SENTINUM - drogo okupione zwycięstwo Rzymian

3. kapitulacja Samnitów, zawarcie pokoju

4. panowanie Rzymu nad całym Półwyspem Apenińskim (z wyjątkiem Tarentu)

SENTINUM - 1. 295 r.p.n.e. - drogo okupione zwycięstwo Rzymian nad Samnitami, Galami i Umbrami

2. bitwa podczas tzw. III wojny samnickiej

3. Rzymianie zastosowali nowy szyk w walce (odeszli od falangi)

JEZIORO WADYMOŃSKIE - 1. 283 r. p.n.e. zwycięstwo Rzymian nad koalicją etrusko-galijską

2. panowanie Rzymu nad całą północną częścią Italii

3. zmuszenie Etrusków do zawarcia sojuszu z Rzymianami

PYRRUS - 1. wódz, król Epiru, walczył w Italii z Rzymem w obronie TARENTU 2. odniósł zwycięstwo przy ciężkich stratach własnych (PYRRUSOWE ZWYCIĘSTWO) 3. pokonany pod BENEWENTEM

HERAKLEA - 1. starożytne miasto w pd Italii

***** 2. miejsce zwycięstwa Pyrrusa nad Rzymianami - 280 r.p.n.e.

3. o bitwie niewiele wiadomo, prawdopodobnie obie strony miały równą liczbę wojska 4.Pyrrus zastosował falangę i użył słoni

AUSCULUM - 1. starożytne miasto w Italii

***** 2. 279 r.p.n.e - miejsce zwycięskiej bitwy Pyrrusa nad wojskami rzymskimi, okupione wielkimi stratami własnymi (pyrrusowe zwycięstwo)

3. od III w.p.n.e. kolonia rzymska

BENEVENTUM - 1. starożytne miasto w Italii

(Maleventum) 2. miejsce nie rozstrzygniętej bitwy między Pyrrusem a Rzymem (275 r.p.n.e.)

VOLSINII - 1. główne etruskie centrum religijne i polityczne

***** 2. jako ostatnie niezależne miasto italskie, które poddało się Rzymowi

3. sanktuarium VOLTUMNY - po zajęciu miasta jej posąg przewieziono do Rzymu

PODZIAŁ I ORGANIZACJA ZDOBYCZY RZYMSKICH W ITALII

COLONIA LATINA - 1. kolonie na prawie latyńskim, zakładane od V w. p.n.e. (wcześniej
niż kolonie rzymskie) 2. osiedlano tu członków Związku Latyńskiego i Rzymian

3. tracili oni prawa obywateli rzymskich w zamian za przywileje iuris Latini
4. były rozmieszczone w różnych rejonach Italii i zaspokajały głód ziemi zdobywców

5. przyczyniały się do rozpowszechniania języka łacińskiego

KOLONIE LATYŃSKIE - NARNI, BENEVENTUM, BRUNDISIUM, FREGELLAE, INTERAMNA

KOLONIE RZYMSKIE - 1. kolonie na prawie rzymskim zakładane w różnych częściach Italii głównie na terenach wrogich, trudnych do ujarzmienia (czasem miasta zakładane od podstaw albo miasta italskie zmienione w kolonie)

2. ustrój k. wzorowany na civitas rzymskiej

- DUUMWIROWIE - dwaj urzędnicy, którzy stali na czele kolonii (wzorowani na konsulach)

- Rada Dekurionów - odpowiednik rzymskiego senatu

3. spełniały funkcję militarną zabezpieczając panowanie Rzymu

4. mieszkańcy posiadali pełnię praw obywateli rzymskich, ale w praktyce trudno było im korzystać z praw wyborczych ( duża odległość od Rzymu)

KOLONIE RZYMSKIE - OSTIA, ANCJUM, TARRACINA

OSTIA - 1. kolonia rzymska

2. port u ujścia Tybru, jeden z największych portów w rejonie Morza Śródziemnego

3. rozkwit I w. p.n.e. - II w. n.e.

RADA DEKURIONÓW - 1. w prowincjach rzymskich, będąca jakby kopią rzymskiego senatu

***** 2. liczyła 100 członków, a w małych miastach czasem tylko 30

3. najwyższą władzę wykonawczą miało dwóch lub czterech urzędników

4. posiadali zwykle posiadłości ziemskie, skupione w pobliżu miasta

5. dekurionami mogli zostać bogaci rzemieślnicy i kupcy

DUUMWIROWIE - 1. dwaj urzędnicy, którzy stali na czele kolonii lub municypium

***** 2. ich urząd wzorowany na urzędzie konsula

MUNICYPIA - 1. miasta italskie podbite przez Rzym, posiadały pełnię praw obywatelskich i
swobodę w sprawach wewnętrznych (szeroki samorząd i autonomia)

2. wybierały własnych urzędników ( władza najwyższa - kolegium 2, 4 lub
8 urzędników)

- Rada Dekurionów

3. był to twór typowo rzymski (połączono własne interesy z poszanowaniem
dla tradycji i odrębności ludów podbitych)

SOCII - 1. sprzymierzeńcy Rzymu - grupa państw sprzymierzonych z Rzymem

***** 2. mieszkańcy nie mieli praw obywatelskich rzymskich ani latyńskich

3. zachowali swoje odrębności ustrojowe 4. mogli zawierać jedynie sojusz z Rzymem, ale nigdy między sobą

5. zobowiązani byli do pomocy wojskowej dla Rzymu

GAJUSZ FLAMINIUSZ - 1. trybun ludowy w Rzymie

2. przywódca stronnictwa ''demokratycznego''

3. przeprowadził pierwszą poważną reformę agrarną

4. pełnił też funkcję konsula i cenzora

NOBILITAS - 1. czyli arystokracja senatorska w Rzymie

***** 2. ukształtowała się w IV -III w.p.n.e. w wyniku zakończenia walki
plebejuszy z patrycjuszami

3. szczyt potęgi koniec III w.p.n.e.

4. warstwa zamknięta, nie dopuszcza nowych do współrządzenia (odpowiednie ustawy)

5. prowadzili luksusowy styl życia

EKWICI - 1. uprzywilejowana warstwa społeczna w Rzymie

***** 2. powstała na przełomie III i II w.p.n.e.

3. była to grupa kupiecko- bankierska (bardzo silna ekonomicznie)

4. . miała duże aspiracje polityczne

PROLETARIAT - 1. najuboższa część ludności rzymskiej, głównie byli rolnicy

2. nie mieli stałego źródła dochodu, utrzymywali się z pracy najemnej lub z darmowego rozdawnictwa państwowego lub prywatnego

3. znacznie uzależnieni politycznie od nobilitas

4. nie byli powoływani do wojska

PUBLIKANIE - 1. w okresie republiki rzymskiej dzierżawcy podatków w prowincjach, różnych dochodów państwa i prac publicznych

2. tworzyli spółki prywatne

USTRÓJ POLITYCZNY REPUBLIKAŃSKIEGO RZYMU (III w.p.n.e.)

LUD RZYMSKI (populus Romanus) - 1. posiadał pełnię suwerennej władzy, wypowiadał się poprzez zgromadzenia (3 typy zgromadzeń)

2. obywatele brali bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale głosowano przez kurie, centurie i tribus

3. na zgromadzeniu mogli przemawiać tylko zwołujący je urzędnicy, nie prowadzono dyskusji jak w eklezji Atenach

CURIA - 1. oznaczała zarówno grupę ludzi jak i budynek w którym się zbierali (np. kuria senatu)

COMITIA - 1. określenie różnego rodzaju zgromadzeń ludu rzymskiego

2. komicja dzieliły się na 3 podstawowe grupy: COMITIA CENTURIATA, CURIATA i TRIBUTA

TRIBUS - 1. dzielnica, jednostka podziału terytorialnego w Rzymie

2. początkowo istniały 3 tribus, w VI w.p.n.e. dokonano podziału miasta na 30 tribus terytorialnych; ostatecznie było 35 tribus

3. pełniły ważną rolę administracyjno - polityczną (wg nich obliczano cenzus majątkowy i wymierzano podatki, dokonywano poboru do wojska)

COMITIA CURIATA - 1. najstarsze ze zgromadzeń ludowych w Rzymie

***** 2. nadawało imperium (władzę wojskową i religijną) urzędnikom wybranym przez komicja centurialne

COMITIA CENTURIATA (zgromadzenia centurialne) - 1. zgromadzenia ludowe w Rzymie
2. obywatele podzieleni na klasy majątkowe wybierali pretorów, konsulów i cenzorów

3. decydowały o wojnie i pokoju, w wyjątkowych wypadkach na wniosek senatu powoływały dyktatora

COMITIA TRIBUTA - 1. zgromadzenia tribusowe w Rzymie

***** 2. były 4 miejskie i 31 wiejskich tribus

3. główny organ ustawodawczy, miejsce działalności trybunów ludowych

4. wybierały edylów i kwestorów

CONCILIA PLEBIS - 1. zgromadzenia plebejskie w Rzymie oparte na organizacji tribus
2. wybierały trybunów ludowych i edylów plebejskich

KONSUL - 1. najwyższy urzędnik starożytnym w Rzymie

***** 2. było ich 2 wybieranych na 1 rok

3. mieli najwyższą władzę w mieście i poza jego granicami w razie wojny

4. dowodzili armią i interpretowali przepowiednie

5. towarzyszyło im 12 liktorów z pękami róż

LIKTOR - 1. starożytny Rzym

***** 2. osoba towarzysząca urzędnikowi w wystąpieniach publicznych, niosąca pęki
róż, symbol władzy (poza granicami miasta w pęki róż zatykano topory)

3. np. konsulowi towarzyszyło 12 liktorów, pretorowi 6

PRETOR - 1. tytuł urzędnika w starożytnym Rzymie

***** 2. najpierw był 1 potem 2

3. utrzymywali porządek w mieście

4. orzekali o charakterze przestępstwa, wydawali edykty

5. towarzyszyło im 6 liktorów

CENZOR - 1. tytuł urzędnika w starożytnym Rzymie

***** 2. wybierano 2 co 5 lat, władzę sprawowali tylko 18 miesięcy

3. przeprowadzali spis majątkowy i podział obywateli na klasy majątkowe, sporządzali listy senatu

4. nadzorowali prace publiczne, wyznaczali wysokość ceł i podatków

TRYBUN LUDOWY - 1. urząd powołany w Rzymie w V w.p.n.e.

***** 2. mogli go sprawować tylko plebejusze

3. pierwotnie było ich 2, później 10

4. obrońcy plebsu, posiadali liczne uprawnienia (m.i.n. prawo nietykalności, prawo veta wobec uchwał senatu)

EDYLOWIE - 1. kurulni i plebejscy - urzędnicy w starożytnym Rzymie, tworzyli jednolite kolegium

2. sprawy porządkowe miasta

3. troska o zaopatrzenie i urządzenie igrzysk na własny koszt

KWESTOR - 1. w starożytnym Rzymie tytuł urzędnika

2. było ich 4

3. pomocnicy konsula w sprawach finansowych

DYKTATOR - 1. w Rzymie wybierany na 6 miesięcy w sytuacjach krytycznych dla państwa

***** 2. miał najwyższą, niczym nieograniczoną władzę

3. od jego zarządzeń nie było odwołania, przy nim władza trybuna ludowego traciła swą moc

4. towarzyszyło mu 24 liktorów niosących pęk róż z toporami, także w granicach miasta

Wszystkie urzędy rzymskie były bezpłatne, były zaszczytem.

SENAT - 1. w Rzymie posiadał najwyższy autorytet

2. w jego skład wchodzili byli i czynni urzędnicy

3. najważniejsze było stanowisko pierwszego senatora ( był nim jeden z konsularów (były konsul) wybierany na 5 lat)

4. senat zajmował się sprawami kultu religijnego, finansami, dbał o bezpieczeństwo państwa i prowadził politykę zagraniczną

PRINCEPS SENATUS - 1. w Rzymie, pierwszy senator umieszczony na liście senatu

2. jako pierwszy zabierał głos w czasie debaty

3. od czasów Augusta to oficjalny tytuł cesarza, stąd nazwa ustroju pryncypat

PONTIFEX MAXIMUS - 1. najwyższy rangą kapłan rzymski (funkcja dożywotnia)

***** 2. stał na czele kolegium PONTYFIKÓW

3. podlegały mu sprawy kultu państwowego, sprawy kalendarza, nadzór nad kolegium westalek

4. do czasów cesarz Teodozjusza Wielkiego (on nie przyjął tej godności) każdy cesarz był zawsze pontifex maksimus

LEGION - 1. podstawowa jednostka armii rzymskiej

2. składał się zwykle z ok. 4,5 tys. żołnierzy, miał zawsze swój numer i nazwę

3. jednostką taktyczną był MANIPUŁ (30) , który składał się z 2 CENTURII (najmniejsza jednostka w legionie)

4. znakiem legionowym był orzeł

CENTURIA - 1. w staroż Rzymie jednostka administracyjno - wojskowa obywateli, związana z podziałem na ''klasy'' majątkowe''

2. to też podstawowa, najmniejsza jednostka w rzymskim legionie

PILUM - 1. w armii rzymskiej rodzaj krótkiego oszczepu

2. miotano go na odległość 22-26 m celując w tarczę przeciwnika, wbite w nią pilum ściągało tarczę w dół odsłaniając przeciwnika

LEGACI - 1. w armii rzymskiej wchodzili w skład sztabu

2. byli pomocnikami konsulów - naczelnych wodzów

CASTRA - 1. rzymski obóz zakładany przez wojsko

2. otoczony fosą i wałem

3. centrum obozu to namiot wodza

4. wszystkie oddziały rozmieszczone wg określonego planu

5. na ówczesne czasy był praktycznie nie do zdobycia

IMPERATOR - 1. w Rzymie w okresie republiki zaszczytny tytuł przyznawany zwycięskiemu wodzowi przez armię (mógł się ubiegać o TRIUMF czyli uroczysty wjazd do miasta, na czele wojska z prezentacją jeńców i łupów)

2. od czasów Cezara określenie imperator było zasadniczą częścią tytulatury cesarskiej

III WOJNY PUNICKIE

PRZYCZNY I WOJNY PUNICKIEJ

1. ekspansja Rzymian w południowej Italii - dążenie do zajęcia Sycylii w której swoje panowanie rozszerzali Kartagińczycy (Punijczycy) (konflikt interesów)

2. początek walki o hegemonię na Morzu Śródziemnym

***** Morski etap I wojny punickiej

I WOJNA PUNICKA - 1. 264 - 241 r. p.n.e. wojna Rzymu z Kartaginą

***** 2. Kartagina potęgą morską ( duża, znakomicie wyszkolona flota)

3. budowa floty przez Rzym - nowy sposób walki na morzu (budowa na swych okrętach tzw. kruków czyli ruchomych pomostów przerzucanych na okręty nieprzyjaciela - dawały możliwość walki wręcz)

4. 260 r p.n.e. - MYLAE - zwycięstwo floty rzymskiej

5. przylądek EKNOMOS - jedna z największych bitew morskich starożytności zakończona zwycięstwem Rzymian i uzyskanie przez nich wyraźnej przewagi na morzu

6. budowa nowej floty przez Rzym - zwycięstwo Rzymian koło WYSP EGACKICH (241 r p.n.e.)

7. zawarcie pokoju niekorzystnego dla Kartaginy

SKUTKI I WOJNY PUNICKIEJ - 1. Kartagina straciła Sycylię (bez Syrakuz)

2.zwolniła jeńców

3.miała zapłacić wielką kontrybucję

4.Rzymianie zajmują Sardynię i Korsykę - pierwsze prowincje (też Korsyka)

Czytać co po I wojnie punickiej robili Kartagińczycy str. . 443 !!!!!!!!!!

PRZYCZYNY II WOJNY PUNICKIEJ - 1. rosnąca w siłę nobilitas w Rzymie dążyła do dalszych podbojów

2. zawarcie przez Rzym przymierza z hiszpańskim miastem Sagunt

II WOJNA PUNICKA - 1. 218 - 201 r p.n.e. wojna Rzymu z Kartaginą
2. najbardziej ciężka i krwawa wojna jaką stoczył Rzym w okresie republiki 3. pochód armii kartagińskiej pod wodzą Hannibala przez Alpy do Italii
(użycie słoni)

a) 217 r. p.n.e. JEZIORO TRAZYMEŃSKIE zwycięstwo Hannibala nad armią rzymską

b) 216 r. p.n.e. bitwa pod KANNAMI - kolejne zwycięstwo Hannibala (z powodu osłabienia nie mógł zaatakować Rzymu), przerażenie w Rzymie - ogromne straty w ludziach i sprzęcie

4. opanowanie przez Rzym Hiszpanii (zajęcie Nowej Kartaginy - centrum władzy punickiej)

5. przeniesienie wojny do Afryki

a) 202 r. pn.e. ZAMA - Korneliusz Scypio Afrykański pokonuje Hannibala

6. zawarcie pokoju na warunkach Rzymu

a) Kartagina straciła wszystkie posiadłości poza Afryką

b) przekazała Rzymowi całą flotę ( z wyjątkiem 10 okrętów)

c) zapłaciła wysoką kontrybucję

d) bez zezwolenia Rzymu nie mogla prowadzić jakiejkolwiek wojny

JEZIORO TRAZYMEŃSKIE - 1. 217 r.p.n.e. zwycięstwo Hannibala nad armią rzymską
dowodzoną przez FLAMINIUSZA

2. bitwa w czasie II wojny punickiej

RZYM PO II WOJNIE PUNCKIEJ - 1. powiększyło się terytorium Imperium

2. powstały nowe prowincje w Hiszpanii

3. Rzymianie zajęli całą Sycylię łącznie z Syrakuzami

4. przemiany ekonomiczno - społeczne w Italii

III WOJNA PUNICKA - 1. 149 -146 r. p.n.e. wojna Kartaginy z Rzymem
2. trzyletnie oblężenie Kartaginy złamane przez Korneliusz Scypiona Afrykańskiego Młodszego

3. zburzenie i zaoranie Kartaginy

4. Rzym uzyskał nową prowincję Afrykę

HANNIBAL - 1. najwybitniejszy wódz kartagiński 2. w czasie II wojny punickiej przeszedł przez Alpy (użył słoni) i najechał Italię

3. rozbił Rzymian nad Jeziorem TRAZYMEŃSKIM i pod Kannami

4. odwołany do Afryki, został pokonany pod Zamą (202 r. p.n.e.) przez Scypiona Starszego

SCYPION AFRYKAŃSKI MŁODSZY - 1. wódz i polityk rzymski, adoptowany wnuk Scypiona Starszego

2. zdobył i zburzył Kartaginę

3. znakomity mówca, znawca greckiej literatury i sztuki, mecenas artystów

SCYPION AFRYKŃSKI STARSZY - 1. polityk i wódz rzymski z czasów II wojny punickiej

2. zwycięskie walki w Hiszpanii - zajęcie Nowej Kartaginy 3. przeniósł wojnę z Kartaginą do Afryki

4. zwyciężył Hannibala pod Zamą i zakończył wojnę

5. wtedy otrzymał przydomek Afrykański

6. zmarł na dobrowolnym wygnaniu

APPIUSZ KLAUDIUSZ - 1. polityk rzymski, cenzor, konsul
2. zwyciężył Samnitów i Etrusków

3. zbudował pierwszą bitą drogę rzymską (Via Appia) i pierwszy akwedukt

MARIUSZ GAJUSZ - 1. rzymski wódz i polityk, był 7 razy konsulem

***** 2. był z pochodzenia ekwitą

3. przywódca popularów

4. przeciwnik Sulli

5. zreformował armię rzymską

REFORMY WOJSKOWE MARIUSZA - 1. zmienił system rekrutacji ( zaczęto przyjmować
ochotników - proletariuszy) 2. armia zawodowa (służba minimum 16 lat)

3. wypłacanie żołnierzom żołdu i pełny ekwipunek

4. po zakończeniu służby weteran otrzymywał działki ziemi

5. orzeł - stał się bojowym znakiem legionów

MITRYDATES VI EUPATOR- 1. król Pontu

2. stoczył z Rzymem 3 ciężkie wojny

3. pokonany przez Lukullusa i Pompejusza

4. miłośnik kultury greckiej, wzorował się na Aleksandrze Wielkim

5. popełnił samobójstwo

E. KORNELIUSZ SULLA - 1. konsul i dyktator rzymski

2. przywódca optymatów

3. pokonał władcę Pontu

4. przeprowadził wiele reform ( min. umocnił senat i ograniczył uprawnienia trybunów ludowych)

5. wycofał się z polityki

MAREK LICYNIUSZ KRASSUS - 1. wódz i polityk rzymski, pretor ***** 2. pokonał Spartakusa

3. przywódca popularów

4. 60 r. p.n.e. wraz z Cezarem i Pompejuszem zawiązał I triumwirat

5. wraz z Pomejuszem objął konsulat i przeprowadzili reformy likwidujące zmiany ustroju wprowadzone przez Sullę

6. zginął w walce ze Partami

POMPEJUSZ - 1. wódz i polityk rzymski, konsul ***** 2. 60 r. p.n.e. wraz z Cezarem i Krasusuem zawiązał I triumwirat

3. ustawy o piratach

4. po klęsce pod FARSALOS uciekł z pola bitwy do Egiptu gdzie został zamordowany

I TRIUMWIRAT - 1. 60 r. p.n.e. - tajne, prywatne porozumienie zawarte między Cezarem,
Pompejuszem i Krassusem dla wzajemnej pomocy i kontroli sytuacji w państwie

2. śmierć Krassusa i zbliżenie Pompejusza do senatu doprowadziły do upadku triumwiratu

II TRIUMWIRAT - 1. 43 r. p.n.e. porozumienie między Markiem Antoniuszem, Oktawianem i Lepidusem 2. oficjalnie podzielili Imperium Rzymskiego między siebie

3. I triumwirat miał charakter prywatny, II państwowy

4. zgoda triumwirów nie trwała długo

MAREK ANTONIUSZ - 1. rzymski trybun ludowy, konsul ***** 2. jeden z wodzów Cezara w Galii i pod Farsalos

3. 43 r. p.n.e. wraz z Oktawianem Augustem i Lepidusem utworzyli II triumwirat

4. związany z Kleopatrą, pobity pod Akcjum (31 r. p.n.e.)

5. popełnił samobójstwo

LEPIDUS - 1. konsul i wódz rzymski

***** 2. wraz z Oktawianem Augustem i Markiem Antoniuszem utworzył II triumwirat 43 r. p.n.e.

3. zarządzał Afryką

4. odsunięty od władzy

POPULAROWIE - 1. stronnictwo w starożytnym Rzymie, przeciwnicy senatu, zwolennicy reformy rolnej, zainicjowanej przez Grakchów

2. przeciwnicy optymatów

3. założone przez Gajusza Grakcha

4. powstali w II poł. II w.p.n.e.

OPTYMACI - 1. w starożytnym Rzymie stronnictwo konserwatywnych polityków

2. obrońcy senatu i starych tradycji republikańskich

3. przeciwnicy popularów

4. powstali w II poł. II w.p.n.e.

TYBERIUSZ GRAKCH - 1. rzymski trybun ludowy

2. pochodził z rodu plebejskiego

3. zaczął reformę agrarną - natrafił na opór senatu

4. został zamordowany, jego dzieło kontynuował brat Gajusz

GAJUSZ GRAKCH - 1. rzymski trybun ludowy (był nim 2 lata)

2. pochodził z rodu plebejskiego

3. kontynuował reformę agrarną po śmierci brata Tyberiusza

4. założył stronnictwo popularów

***** REFORMY GRAKCHÓW

(''trojaczki'' - str.461 i ksero str. 298)

Nigdy wcześniej kwestia agrarna nie wystąpiła w dziejach rzymskich z taką ostrością jak w II poł. II w.p.n.e.

CELE REFORMY

1. stworzenie warstwy zamożnych rolników, którzy nie ulegliby pokusie ''stołecznego nieróbstwa'' (proletariat) ani konkurencji wielkiej własności

2. zwiększenie liczby obywateli zobowiązanych do służby wojskowej

3. utrzymanie jakiejś harmonii między wielką własnością ziemską, a gospodarką chłopską

TYBERIUSZ GRAKCH - trybun ludowy

1. 133 r.p.n.e. - projekt reformy agrarnej miał umiarkowany charakter, mimo to napotkał na duży opór senatu:

a) dotyczył wyłącznie terenów należących do ager publicus ( ziemia publiczna)

b) Tyberiusz zachował jako górną granicę posiadania tej ziemi limit 500 jugerów (125 ha)

c) dodał po 250 jugerów dla dwóch synów użytkownika ager publikus, w sumie więc rodzina mogła posiadać 1000 jugerów (250 ha) ziemi publicznej

d) chłopi mieli otrzymać działki po 30 jugerów (7,5 ha) - miały być dziedzicznie użytkowane, ale bez prawa dzielenia i sprzedaży - obowiązywała specjalna opłata za użytkowanie ziemi publicznej - VECTIGAL

2. Podziałem gruntów miała zająć się 3 osobowa komisja (Tyberiusz i Gajusz Grakchowie i Appiusz Klaudiusz - teść Tyberiusza)

a) ich praca była bardzo trudna, bardzo często nie można było ustalić jaką częścią posiadłości jest ziemia prywatna, a jaką publiczna

b) w sumie skonfiskowano milion jugerów (250 tys. ha)

GAJUSZ GRAKCH - trybun ludowy

1. wznowił ustawę rolną Tyberiusza

2. plany zakładania nowych kolonii w prowincjach

3. rozdział taniego zboża proletariatowi

4. rekompensata dla ekwitów za straty spowodowane reformą agrarną

5. ustawa o sądach (oddanie w ręce ekwitów trybunałów sądzących nadużycia urzędników w prowincjach)

6. projekt przyznania obywatelstwa rzymskiego wszystkim wolnym mieszkańcom Italii (projekt upadł, sprzeciw nawet jego stronników)

SKUTKI REFORM GRAKCHÓW

1. został zachwiany monopol nobilitas

2. skłócenie na długi czas 2 najpotężniejszych grup społeczeństwa, ekwitów i nobilów (kością niezgody było gł. sądownictwo o nadużyciach w prowincjach)

3. mimo przeprowadzenia dość poważnych zmian w stanie posiadania ager publicus, to

nowe ustawy wydane pod koniec II w.p.n.e. niweczyły skutki reformy Grakchów

4. nadal wzrastała wielka własność ziemska, a liczba gospodarstw chłopskich zmniejszała się

MAREK LIWIUSZ DRUZUS - 1. rzymski trybun ludowy (I w.)

2. związany z optymatami

3. zwolennik przeprowadzenia reform (zaprojektował 4 ustawy)

4. pasierb Oktawiana Augusta

5. został zamordowany

EUNUS (ANTIOCH) - 1. niewolnik syryjski, przywódca I powstania niewolników na Sycylii (II w.)

2. ogłoszony królem, przyjął imię Antioch

3. powstanie trwało 4 lata

4. dostał się do niewoli, zamęczony w więzieniu

SALWIUSZ TRYFON - 1. niewolnik, przywódca II powstania niewolników na Sycylii (II w.p.n.e.)

2. wybrany królem, przyjął imię Tryfon

SPARTAKUS - 1. niewolnik, przywódca powstania niewolników rzymskich (73 r. p.n.e.)

2. gladiator, pochodził z plemienia Traków

3. niezwykle silny, o wysokim poziomie kultury

4. zginął na polu walki pokonany przez Pompejusza

KATYLINA - 1. polityk rzymski, pretor, zwolennik Sulli

2. organizator spisku wykrytego przez Cycerona (63 r.p.n.e.)

3.zubożały patrycjusz, awanturnik

4. oskarżony o nadużycia, nie dopuszczony do ubiegania się o konsulat

ALEZJA - 1. twierdza w Galii

2. oblężona i zdobyta przez Cezara (I w. p.n.e.) w czasie wojny Rzymu z Galami

3. ostateczne ujarzmienie Galii

KWINTUS KASJUSZ - 1. rzymski trybun ludowy

2. jeden z zabójców Cezara

3. pokonany przez Oktawiana Augusta i Antoniusza pod Filippi (42 r.p.n.e.)

RUBIKON - 1. rzeka, w czasach starożytnego Rzymu stanowiła granicę pomiędzy Galią a Italią

2. Juliusz Cezar przekraczając rzekę (49 r. pn.e.) wypowiedział słowa „kości zostały rzucone”(początek II wojny domowej)

FARSALOS - 1. miasto w Tesalii, miejsce bitwy w czasie II wojny domowej w Italii (48 r. p.n.e.)

2. miejsce zwycięstwa Cezara nad Pompejuszem

CEZARYZM - 1. ustrój polityczny wprowadzony przez Cezara w Imperium Rzymskim

2. opierał się na armii, był formą dyktatury militarnej

3. charakterystyczne dla c. było szukanie oparcia różnych grup społecznych i rozszerzenie kręgu rządzących

JULIUSZ CEZAR - 1. wódz i polityk rzymski, dożywotni dyktator

2. 60 r. p.n.e. zawiązał z Pompejuszem i Krasusem tajny I triumwirat

3. podbił całą Galię

4. pokonał Pompejusza pod Farsalos

5. zamordowany 15 III 44 r. p.n.e. (idy marcowe)

6. wprowadził kalendarz juliański, rozpoczął przebudowę Rzymu

KLEOPATRA - 1. z dynastii Ptolemeuszów, ostatnia królowa Egiptu

2. związana z Cezarem (syn Cezarion), potem z Antoniuszem

3. słynna z urody

4. popełniła samobójstwo (30 r. p.n.e.) po wkroczeniu wojsk Oktawiana do Egiptu

MAREK BRUTUS - 1. pretor rzymski, zaufany Cezara

2. jeden z zabójców Cezara

3. po klęsce pod Filippi popełnił samobójstwo

RZYMSKA HUMANITAS - 1. hellenizacja kultury rzymskiej zarówno w formach zewnętrznych (napływ do Rzymu dzieł sztuki greckiej) jak i przenikanie wpływów filozofii, nauki, religii, wzorców myślenia i obyczajów (III w.p.n.e.)

MANY, LARY i PENATY - 1. rzymskie bóstwa opiekujące się domem

2. Many - dobre duchy zmarłych przodków

3. Lary - opiekunowie chaty i rodziny

4. Penaty - bóstwa spiżarni

5. bogom tym oddawano zawsze część spożywanego posiłku

JOWISZ - 1. najwyższy bóg rzymski, utożsamiany z greckim Zeusem

2. opiekun państwa rzymskiego, bóg nieba, światła, pogody i grzmotów

3. mąż Junony

4. wraz z Junoną i Minerwą tworzyli trójcę kapitolińską

JUNONA - 1. bogini rzymska, żona Jowisza

2. utożsamiana z grecką Herą

3. opiekunka kobiet (zwł. zamężnych i rodzących) i małżeństwa

4. wraz z Jowiszem i Minerwą tworzyli trójcę kapitolińską

MINERWA - 1. rzymska bogini mądrości, rzemiosła, opiekunka poetów, artystów i rzemieślników

2. utożsamiana z grecką Ateną

3. wraz z Jowiszem i Junoną tworzyli trójcę kapitolińską

NEPTUN - 1. rzymski bóg morza, opiekun koni i wyścigów

2. utożsamiany z greckim Posejdonem

MARS - 1. rzymski bóg wojny, stróż pól i urodzajów

2. jego ulubionym zwierzęciem był wilk

JANUS - 1. bóg rzymski o dwóch twarzach, nie mający odpowiednika w innych religiach

2. bóg początku i przejść (jego opiece podlegały bramy i mosty)

WESTA - 1. bogini rzymska, zyskała ogólnopaństwowe znaczenie

2. bogini domowego ogniska, jej państwowego ogniska strzegły kapłanki -westalki (dziewczęta z najznakomitszych rodów)

WESTALKI - 1. w starożytnym Rzymie kapłanki bogini Westy

2. było ich 6, składały śluby czystości

3. dbały o święty ogień płonący w świątyni

4. ich służba trwała 30 lat, cieszyły się w społeczeństwie poważaniem

ASKLEPIOS - 1. grecki bóg - heros, opiekun lekarzy

2. jego symbolem był wąż

3. w Rzymie czczony pod imieniem ESKULAP

4. w II w. stał się w Rzymie uniwersalnym bóstwem zbawienia, opiekunem ludzi i ich moralnym przewodnikiem

KULT WIELKIEJ MACIERZY - 1. kult wschodni sprowadzony do Rzymu, wielką popularność zyskał w epoce cesarstwa

2. boginię W. M. czczono pod imieniem KYBELE

3. kapłani tego kultu (zwani kogutami) byli eunuchami

4. obrzędy miały charakter orgiastyczny

5. obywatele rzymscy i niewolnicy mieli zakaz pełnienia funkcji kapłanów bogini

KWINTUSZ MUCJUSZ SCEWOLA - 1. pisarz rzymski

2. był pontifex maximus

3. zamordowany przez stronników Mariusza

4. pod wpływem filozofii i historii greckiej wyróżnił 3 typy religijności (poetycki, filozoficzny i religię obywatelską)

AUGUROWIE - 1. starożytny Rzym, kolegium powołane do interpretacji znaków dawanych
przez bóstwa

2. organizowali AUSPICJA, czyli wróżby przeprowadzane na podstawie zachowania się ptaków (drapieżnych, później hodowanych specjalnie kur)

AUSPICJA - 1. starożytny Rzym, wróżby przeprowadzane na podstawie zachowania się ptaków
(drapieżnych, później hodowanych specjalnie kur)

2. zarządzane były przez władze państwowe

3. wróżby nadzorowali AUGUROWIE, ale interpretowali je politycznie tylko wyżsi rangą urzędnicy (konsulowie, pretorzy i cenzorzy)

HARUSPICJA - 1. w starożytnym Rzymie kolegium powołane do prowadzenia i interpretacji
wróżb z wnętrzności składanych w ofierze zwierząt (gł. z wątroby)

2. początkowo haruspikami byli tylko Etruskowie, później też Rzymianie gł ekwici

PRODIGIA - 1. ''cudowne'' znaki, uznawane za ostrzeżenie ze strony bogów

2. wszelkie dziwy natury

TYTUS L. KARUS - 1. filozof i pisarz rzymski, epikurejczyk

2. żył I w.p.n.e.

3. autor epickiego poematu ''O naturze rzeczy''

MAREK T. CYCERO - 1. wielki mówca, teoretyk wymowy, filozof, pisarz i polityk rzymski

***** 2. był konsulem i augurem

3. jego filozofię cechuje eklektyzm

4. autor wielu mów i pism filozoficznych

5. został zamordowany

EKLEKTYZM - możność wyboru z różnych szkół filozoficznych, tego co najbardziej odpowiednie

GAJUSZ KRYSPUS - 1. wybitny historyk rzymski

2. bliski współpracownik Cezara

3. autor monografii historycznej

MAREK TERENCJUSZ WARRO(N) - 1. rzymski uczony, pisarz i polityk, trybun ludowy

2. traktaty o rolnictwie, języku łacińskim, satyry polityczne, komedie

3. żył I w.p.n.e.

tzw. ANNALIŚCI - 1. pierwsi historycy rzymscy np. Piktor, Kato Starszy

***** 2. nie mieli dostępu do dokumentów z okresu królestwa lub wczesnej republiki (zostały zniszczone)

3. opierali się na tradycji ustnej i kronikach możnych rodów

MAREK STARSZY KATO - 1. polityk, wódz i pisarz rzymski (I poł. II w.p.n.e.)

2. ''Początki'' - 1 dzieło historyczne napisane po łacinie

3. traktat o rolnictwie- popieranie gospodarstw typu VILLA

OKTAWIAN AUGUST - 1. 1 cesarz rzymski, wnuk siostry Cezara ***** 2. zawiązał wraz z Antoniuszem i Lepidusem II triumwirat (43 r. p.n.e.)

3. zwyciężył pod Filippi i pod Akcjum

4. wprowadził PRYNCYPAT

5. za jego rządów rozkwit kulturalny imperium i początek Pax Romana

6. wyznaczył na swego następcę pasierba Tyberiusza

MAREK AGRYPPA - 1. rzymski wódz i polityk ***** 2. dowódca floty pod Akcjum (31 r. p.n.e.)

3. wzniósł w Rzymie nowe akwedukty, most i Panteon

4. stworzył pierwszy zarys mapy państwa rzymskiego

5. zięć Oktawiana Augusta

FILIPPI - 1. miasto macedońskie w Grecji założone przez Filipa II

***** 2. miejsce zwycięstwa Oktawiana i Antoniusza nad wojskami zabójców Cezara - Brutusa i Kasjusza (42 r. p.n.e.)

AKCJUM - 1. 31 r. p.n.e. miejsce zwycięstwa floty Oktawiana Augusta pod dowództwem Marka
Agrypy nad siłami Antoniusza i Kleopatry

2. bitwa zakończyła wojnę domową, a Oktawian przejął całą władzę w państwie rzymskim

PRYNCYPAT - 1. system rządów wprowadzony w Rzymie przez Oktawiana Augusta i trwający do wprowadzenia DOMINATU przez Doklecjana

2. opierał się przede wszystkim na armii, był formą dyktatury militarnej

3. monarchia przy zachowaniu pozorów republiki

AUXILIA - 1. wojska pomocnicze złożone ze sprzymierzeńców w imperium rzymskim

2. po reformie Augusta składały się one z oddziałów piechoty i jazdy rekrutowanych w prowincjach

3. od czasów Klaudiusza kończący służbę wojskową żołnierze otrzymywali obywatelstwo rzymskie

PRETORIANIE - 1. w starożytnym Rzymie elitarne oddziały wojska .

***** 2. utworzone przez Oktawiana Augusta jako gwardia osobista

3. poparcie pretorian miało duże znaczenie w momencie zmiany cesarza

4. formacja rozwiązana przez Konstantyna Wielkiego

PROSKRYPCJE - 1. w starożytnym Rzymie ogłoszenie listy osób skazanych na konfiskatę majątku i banicję (listy proskrypcyjne)

2. procedura zastosowana rzez Sullę i II triumwirat dla pozbycia się przeciwników politycznych

GAJUSZ C. MECENAS - 1.polityk rzymski, doradca i przyjaciel Oktawiana Augusta

2. rzymski opiekun artystów i uczonych

3. był z pochodzenia ekwitą

WERGILIUSZ - 1. pisarz rzymski, przebywał w kręgu Mecenasa i Oktawiana Augusta

***** 2. sielanki, poematy dydaktyczne o rolnictwie, ogrodnictwie i hodowli

3. autor epopei - „Eneida” oraz ''Bukolików''

4. w czasie wojen domowych skonfiskowano mu majątek

ENEASZ - 1. mityczna postać grecka i rzymska

***** 2. jeden z obrońców Troi

3. wg tradycji jego potomkiem był Romulus, założyciel Rzymu

4. zginął w walce z Etruskami

HORACY - 1. poeta rzymski, syn wyzwoleńca, kształcił się w Rzymie i Atenach

***** 2. związany z literackim kręgiem Mecenasa

3. utwory „Satyry”, „Pieśni”,''Epody''

4. uczestniczył w bitwie pod Filippi

5. epikurejczyk

OWIDIUSZ - 1. wybitny poeta rzymski

***** 2. ekwita, wykształcony, niezależny materialnie

3. utwory głównie o tematyce miłosnej („Sztuka kochania”)

4.jego twórczość wywarła duży wpływ na literaturę ( także malarstwo) wieków następnych

5. skazany przez Augusta na wygnanie

TYTUS LIWIUSZ - 1. historyk rzymski (I w.p.n.e.)

***** 2. najwybitniejszy przedstawiciel prozy swej epoki

3. autor częściowo zachowanego do naszych czasów dzieła o początku Rzymu do 9 w. n.e.

WITRUWIUSZ - 1. architekt i inżynier rzymski w czasach Cezara i Augusta

***** 2. napisał pierwszy podręcznik architektury rzymskiej (do dziś stanowi on źródło wiedzy o architekturze starożytnej)

3. wzniósł bazylikę cesarską w Fano

4. wywarł ogromny wpływ na architekturę renesansu

PANTEON - 1. świątynia poświęcona wszystkim bogom, wzniesiona w Rzymie na Polu
Marsowym (I w.p.n.e.)

2. zbudowana przez Agrypę, przebudowana przez Hadriana

KOLOSEUM - 1. amfiteatr Flawiuszów w Rzymie

***** 2. trzypiętrowa budowla, mógł pomieścić 45 tys. widzów

3. odbywały się tu walki gladiatorów i dzikich zwierząt

LUGDUNUM - 1. centrum administracyjne i kulturalne Trzech Galii (trzy rzymskie prowincje utworzone po podbiciu Galii)

2. stolica religijna 3 prowincji, koło L. wybudowano ołtarz Romy i Augusta

EFEMERYDA - 1. rzecz, zjawisko nietrwałe, szybko przemijające

2. określenie pochodzące od nazwy nadanej codziennym zapiską prowadzonym przez Eumenesa, sekretarza Aleksandra Wielkiego w czasie wyprawy na Wschód

LAS TEUTOBURSKI - 1. miejsce zwycięskiej bitwy oddziałów germańskiego wodza
ARMINIUSZA z legionami rzymskimi dowodzonymi przez namiestnika WARUSA. ( 9 r. n.e.)

2. straszliwa klęska Rzymian, nie pochowano nawet poległych

TYBERIUSZ - 1. cesarz rzymski z dynastii julijsko-klaudyjskiej

***** 2. pasierb Oktawiana Augusta, wybitny wódz i administrator

3. rozwój prowincji, pokojowa polityka zagraniczna

4. zyskał opinię tyrana i despoty

GERMANIK - 1. wódz rzymski, syn Druzusa, ojciec Kaliguli, bratanek Tyberiusza

2. wyprawa do Germanii i na Wschód

3. został otruty

KALIGULA - 1. cesarz rzymski z dynastii julijsko-klaudyjskiej, syn GERMANIKA

2. władzę objął po Tyberiuszu

3. słynął z okrucieństwa, był nieobliczalny

4. wywyższenie cesarza jako boga

KLAUDIUSZ - 1. cesarz rzymski z dynastii julijsko-klaudyjskiej

2. stryj Kaliguli

3. podbój Brytanii i Mauretanii

4. zainteresowany literaturą i historią (badał język i historię Etrusków i Kartagińczyków)

5. został otruty

NERON (NERO) - 1. ostatni cesarz z dynastii julijsko-klaudyjskiej

2. wychowanek Seneki

3. umacniał swą władze kosztem senatu i arystokracji

4. oskarżony o podpalenie Rzymu

5. rozpoczął prześladowania chrześcijan

6. popełnił samobójstwo

WESPAZJAN - 1. cesarz rzymski z dynastii Flawiuszów

2. walczył w Judei

3. zreorganizował skarb i przywrócił dyscyplinę w armii

4. współpracował z senatem, dbał o rozwój prowincji

5. rozpoczął budowę Koloseum

DOMICJAN - 1. cesarz rzymski, syn Wespazjana (dynastia Flawiuszy)

2. system obwarowań granic na Renie i Dunaju

3. wojna z Dakami

4. edykt o winnicach

5. został zamordowany

MAREK TRAJAN - 1. cesarz rzymski z dynastii Antoninów, zdobywca

2. podbił Dację, Armenię i Mezopotamię

3. dla upamiętnienia podboju Dacji wzniósł w Rzymie kolumnę (kolumna Trajana)

4. rozwinął system alimentacyjny

HADRIAN - 1. cesarz rzymski, pochodził Hiszpanii, kuzyn Trajana

2. system fortyfikacji w Brytanii tzw. Wał Hadriana

3. zrezygnował z polityki ekspansji

4. wzniósł liczne budowle (min. mauzoleum Hadriana w Rzymie, zamek św. Anioła)

5. wydał kodeks praw

6. wielbiciel kultury greckiej i filozofii

7. 1 cesarz, który zaczął nosić brodę, wąsy i bujne kędziory

MAREK AURELIUSZ - 1. cesarz rzymski

***** 2. głosił zasady filozofii stoickiej

3. cesarzowa Faustyna - jego żona

4. za jego rządów wzmogły się prześladowania chrześcijan

5. walczył podczas tzw. wojen markomańskich

6. zmarł na dżumę

tzw. WOJNY MARKOMAŃSKIE - 1. toczone na terenie państwa rzymskiego w połowie II w.

***** 2. seria konfliktów zbrojnych między Cesarstwem Rzymskim a plemionami germańskimi (Kwadowie, Markomanowie, Sarmaci)

3. walki objęły głównie prowincje nad środkowym i górnym Dunajem

4. walki prowadził Marek Aureliusz, potem Kommodus, który przywrócił dawną granicę na Dunaju

KOLON - 1. pierwotnie wolny dzierżawca w Italii i w prowincjach rzymskich

2. z czasem coraz bardziej uzależniony od jej właściciela ( świadczenia pieniężne, w naturze i robociźnie), ostatecznie na mocy dekretu cesarza Konstantyna przypisani do ziemi

3. z tym rodzajem wiejskiej siły roboczej spotykamy się w czasie pryncypatu

KOLONAT - 1. forma użytkowania ziemi w Imperium Rzymskim polegająca na oddawaniu przez właścicieli ziemskich w dzierżawę drobnym rolnikom (kolonom) niewielkich działek w zamian za opłatę pieniężną lub świadczenia w naturze i robociźnie

2. z czasem, na mocy dekretu cesarskiego, kolonom nie wolno było opuszczać ziemi - zostali przypisanie do ziemi

PSUCIE MONETY - 1. dodawanie do kruszcu przeznaczonego do bicia monet metali nieszlachetnych

2. obniżało to wartość monety przy oficjalnym zachowaniu wartości
nominalnej i prowadziło do inflacji i odpływu dobrej monety z rynku

PLINIUSZ STARSZY - 1. pisarz rzymski (I w.n.e.)

2. poniósł śmierć w wyniku wybuchu Wezuwiusza

3. zachowała się jedynie jego encyklopedia „Historia naturalna”

PLINIUSZ MŁODSZY - 1. rzymski pisarz i polityk (I/II w.n.e.)

2. autor „Listów” w których przedstawił obraz życia ówczesnego Rzymu i prowincjach rzymskich

KORNELIUSZ TACYT - 1. najwybitniejszy historyk rzymski

***** 2. prawdopodobnie pochodził z Galii

3. żył przełom I/II w. n.e.

4. wywodził się ze starej arystokracji prowincjonalnej

5. autor „Roczników” i „Dziejów” - utwory te nie zachowały się w całości

KOLUMELLA - 1. pisarz rzymski, żył w czasach Nerona

2. traktat o rolnictwie (zwolennik gospodarki intensywnej), znawca uprawy winorośli

EUERGETYZM - 1. z greckiego dobroczyńca ***** 2. charakterystyczny dla życia miejskiego w Italii, później też dla prowincji

3. materialne świadczenia ze strony bogatych patronów, urzędników municypalnych itp. w postaci wznoszenia okazałych budowli, rozdawnictwa pieniędzy, urządzania publicznych posiłków i innych darów

AUGUSTALES -1. kolegia związane z kultem cesarskim w miastach Italii i zachodnich
prowincjach Imperium

2. składały się głównie z bogatych wyzwoleńców

BAZYLIKA - 1. budowla publiczna w Rzymie w postaci wielkiej krytej hali, podzielona kolumnami na trzy nawy

2. centrum handlu i sądownictwa

3. stała się wzorem architektonicznym dla wczesnych świątyń chrześcijańskich

JÓZEF FLAWIUSZ - 1. historyk żydowski, polityk

2. podzielił społeczeństwo żydowskie na 4 ugrupowania polityczne (zarazem sekty religijne)

3. przyjął nazwisko rodowe swych protektorów (rzymski ród Flawiuszy)

Podział społeczeństwa żydowskiego na 4 ugrupowania polityczne (zarazem sekty religijne)

wyróżnił je Józef Flawiusz:

SADUCEUSZE - 1. grupa religijno- polityczna w Izraelu ( II w. p.n.e.)

2. ugodowa wobec Rzymu

3. w opozycji do faryzeuszy

4. głównie arystokracja

5. reprezentowali konserwatyzm religijny

FARYZEUSZE - 1. grupa religijno- polityczna w Izraelu ( II w. p.n.e. - I w. n.e.)

2. głównie warstwy średnie i niższe

3. nauczali w domach modlitwy (synagogach)

4. wierzyli w życie pozagrobowe

5. spodziewali się przyjścia Mesjasza i bardzo ściśle przestrzegali czystości rytualnej

ESSEŃCZYCY - 1. grupa religijno-polityczna w Izraelu

2. odłam najbardziej gorliwy religijnie i odizolowany od oficjalnych centrów kulturalne

ZELOCI - 1. grupa religijno-polityczna w Izraelu

2. ugrupowanie powstałe w okresie zależności politycznej od Rzymu

3. dążyli do odrzucenia obcego panowania

4. odegrali kierowniczą rolę w czasie powstania w Judei, stosowali terror zarówno wobec Rzymian jak i Żydów, którzy nie wykazali gorliwości w walce

MITRA - 1. drugorzędne bóstwo w irańskim panteonie, pomocnik boga dobra

2. zyskał ogromne znaczenie w świecie rzymskim

3. dla Rzymian to bóg światłości i słońca

4. czczono go w grotach lub podziemiach

5. patron armii rzymskiej

MITRANIZM - 1. wschodni kult Mitry, rozpowszechniony w świecie rzymskim
zwłaszcza w okresie cesarstwa

2. różnił się znacznie od innych religii orientalnych

3. Mitra nie umarł i nie zmartwychwstał, nie miał żony, był czysto męskim
bogiem, do jego kultu nie dopuszczano kobiet

4. wierni musieli surowo przestrzegać zasad moralnych

5. jego istotą były misteria

PETRONIUSZ - 1. senator i pisarz rzymski na dworze NERONA

2. popełnił samobójstwo

GALENUS - 1. grecko - rzymski lekarz, żył w II w.n.e.

2. pochodził z Pergamonu, w Rzymie był osobistym lekarzem m.in. Marka Aureliusza i Kommodusa

3. napisał ok. 100 prac z zakresu medycyny

SENEKA - 1. polityk, pisarz i filozof rzymski ( I w. n.e.)f

2. wychowawca i współpracownik Nerona, zmuszony przez niego do samobójstwa

3. autor tragedii, prac przyrodniczo-geograficznych, utworów filozoficzno- moralnych

FILON Z ALEKSANDRII - 1. wybitny żydowski przedstawiciel filozofii synkretycznej (I w.n.e.)

2. wielki wpływ na niego miały systemy filozofii greckiej: pitagoreizm, platonizm i stoicyzm

3. autor „Pism”

PAWEŁ Z TARSU - 1. święty, apostoł

2. był faryzeuszem, nawrócił się na chrześcijaństwo

3. głosił, że chrześcijaninem może zostać każdy człowiek

4. odbył wiele podróży misyjnych

5. wg tradycji zginął śmiercią tragiczną za Nerona

JUSTYN MĘCZENNIK - 1. święty, filozof i pisarz chrześcijański

2. żył II połowa II w. n.e.,

3. napisał „Apologię” (obronę) chrześcijaństwa

4. założył szkołę filozoficzną w Rzymie

5. posiadał dużą znajomość greckiej filozofii

APOLOGETA - 1. gorliwy wyznawca, ewentualnie obrońca jakiejś sprawy, idei , doktryny, religii itp.

SWETONIUSZ TRANKWILLUS - 1. pisarz rzymski, biograf cesarski 2. napisał „Żywoty Cezarów”(biografie 12 cesarzy)

3. wiele szczegółów z prywatnego życia cesarzy

PERTINAKS - 1. cesarz rzymski z dynastii Sewerów (2 poł II w.)

2. doświadczony wódz i polityk

3. syn wyzwoleńca

4. cieszył się dużym poparciem ludu rzymskiego i armii prowincjonalnych

5. panował 3 miesiące, został zamordowany

LUCJUSZ SEPTYMIUSZ SEWERUSZ - 1. cesarz rzymski. (II/III w.)

2. pochodził z ekwickiej rodziny

3. doskonały wódz

4. utworzył nową armię pretoriańską

5. zwyciężył w tzw. wojnie partyjskiej

6. sprawny administrator

KARAKALLA - 1. cesarz rzymski z dynastii Sewerów (pocz. III w.n.e.)

2. prowadził antysenacką politykę, wyprawił się przeciw Partom

3. edykt Karakalli - nadawał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa rzymskiego

4. został zamordowany

EDYKT KARAKALLI - 1. wydany przez cesarza Karakallę, 212 r.

***** 2. nadawał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom imperium rzymskiego

DECJUSZ - 1. III w.n.e., cesarz rzymski

2. wydał edykt nakazujący powszechne złożenie ofiar bogom

3. edykt przeciw chrześcijanom

4. zginął w czasie walk z Gotami

PRAEFECTUS PRAETORIO - 1. oficjalny zastępca cesarza rzymskiego

2. przyjął od niego znaczną część uprawnień sądowniczych

3. uzyskał godność senatorską i przewodniczył w senacie jako przedstawiciel cesarza

PALMYRA - 1.założona w II tys. p.n.e. na Wschodzie

2. III w.n.e. potężne państwo bijące własną monetę i chroniące Imperium
Rzymskie przed Persami 3. rozkwit za panowania cesarzowej Zenobii (centrum handlu i ośrodek kulturalny)

4. zdobyta i zburzona przez cesarza Aureliana, uzależniona od Rzymu

BAGAUDY - 1. koniec III w., nazwa wielkich powstań chłopskich w Galii

2. wystąpienia wolnej ludności chłopskiej, która pragnęła utrzymać swoją niezależność od potężnych właścicieli ziemskich

3. wspierani byli przez kolonów, których sytuacja tez się pogorszyła

AURELIAN - 1. cesarz rzymski ( III w. )

***** 2. odparł najazd germańskich plemion na Italię

3. pokonał królową Zenobię i zburzył jej stolicę Palmyrę

4. zaczął budowę murów obronnych wokół Rzymu

5. przeprowadził reformę monetarną

ALAMANOWIE - plemiona germańskie, od III w. osiadłe nad górnym Renem i górnym Dunajem

EPONA - 1. celtycka bogini, uosobienie Matki Ziemi, bogini płodności i urodzaju, władczyni świata podziemnego i opiekunka dusz zmarłych

2. przedstawiana jako dojrzała kobieta na koniu lub w towarzystwie koni

3. patronka jazdy (koni)

TERTULIAN - 1. żył II/III w., wybitny łaciński pisarz chrześcijański, urodzony w Kartaginie

2. prawnik i retor

3. ''Do pogan'' ''Do męczenników'' - przekonywał, że prześladowania nie zniszczą chrześcijan, zachęcał męczenników do wytrwałości i odwagi

GNOSTYCYZM CHRZEŚCIJAŃSKI - z gr. gnosis poznanie

1. II-III w., wielonurtowy kierunek filozoficzno -religijny

2. rozwinął się wśród pogan gł. w epoce hellenizmu

3. był zagrożeniem dla kościoła

4. w tym czasie literatura gnostycka była znacznie bardziej rozwinięta niż literatura chrześcijańska

KLEMENS - 1. II poł. II w., pochodził z Aleksandrii, pisarz chrześcijański

2. wykształcony, miłośnik kultury antycznej, gorliwy chrześcijanin

3. utwory ''Zbiory'' ''Notatki''

DIOKLECJAN - 1. III/IV w., cesarz rzymski, syn wyzwoleńca, twórca dominatu

2. wprowadził współrządy 4 cesarzy - tetrarchę (2 augustów i 2 cezarów)

3. prześladowca chrześcijan

4. umocnił wewnętrznie i zewnętrznie państwo

5. otaczał go przepych, żył w izolacji od poddanych

REFORMY DIOKLECJANA - 1. zmiany w systemie podatkowym - obowiązek płacenia przez wszystkich obywateli Imperium podatków bezpośrednich

2. reformy w armii - podział wojska na stałe i rezerwowe

3. podział cesarstwa na 12 diecezji i 110 prowincji

4. 303 r. i 304 r. - edykty przeciw chrześcijanom

DOMINAT - 1. system rządów w cesarstwie rzymskim zapoczątkowany przez Dioklecjana (III/IV w. )

2. zrezygnowano z pozorów republiki

3. władca posiadał nieograniczoną władzę nad poddanymi i państwem, podobnie jak w despotycznych monarchiach wschodu

KONSTANTYN I WIELKI - 1. cesarz rzymski

***** 2. założył nową stolicę Konstantynopol

3. 313 r. wydał tzw EDYKT MEDIOLAŃSKI

4. brał udział w obradach soboru w Nicei

5. reformy armii i administracji

6. zmarł śmiercią naturalną

7. okres świetności państwa za jego rządów

REFORMY KONSTANTYNA I WELKIEGO - 1. dziedziczne przywiązanie kolonów do ziemi

***** 2. reforma monetarna

3. podział państwa na prefektury

4. oddzielił władzę cywilną od wojskowej

5. powołał wojsko rezerwowe

6. stworzył stanowiska naczelnych dowódców wojska (jeden dla piechoty, jeden dla jazdy)

EDYKT MEDIOLAŃSKI - 1. 313 r. oświadczenie cesarza KONSTANTYNA WIELKIEGO i
cesarza LICYNIUSZA w Mediolanie zapewniające chrześcijanom równouprawnienie z innymi wyznaniami

2. zwrot Kościołowi skonfiskowanych dóbr

3. oznaczał odejście cesarstwa rzymskiego od polityki represji wobec chrześcijan

COMES - 1. w okresie późnego cesarstwa rzymskiego tytuł wysokiej rangi urzędników

***** 2. byli to najbliżsi współpracownicy cesarza

3. wchodzili do rady cesarskiej

4. przynależność do niej zależała wyłącznie od decyzji cesarza

DONATYZM -1. schizma w kościele afrykańskim w IV w., zapoczątkowana przez
biskupa Donata z Kartaginy

2. donatyści występowali przeciw tym chrześcijanom, którzy podporządkowali się edyktom cesarskim z lat 303 i 304

3. potępiani przez kościół (czytać str. 618)

ARIANIZM - 1. doktryna kapłana Ariusza z Aleksandrii (IV w.n.e.)

2. negował współistotność i równość osób Trójcy Świętej

3. potępiony i uznany za herezję (sobór w Nicei)

ARIUSZ - 1. pisarz i filozof chrześcijański z Aleksandrii

2. twórca arianizmu

3. odrzucał koncepcję równości osób trzecich

4. potępiony przez 1 sobór powszechny w Nicei

JULIAN APOSTATA - 1. cesarz rzymski, IV w., panował niecałe 2 lata

***** 2. dążył do przywrócenia znaczenia religii pogańskiej, stąd jego przydomek Apostata (ODSTĘPCA)

3. edykt przeciw nauczycielom - chrześcijanom

 4. zostawił bogatą spuściznę literacką

5. zginął w wojnie z Persją

TEODOZJUSZ I WIELKI - 1. koniec IV w., cesarz rzymski, nie przyjął tytułu najwyższeg kapłana 2. przyjął chrzest i wspierał kościół

3. zakazał kultów pogańskich

4. podzielił cesarstwo między synów: Arkadiusza (część wsch.) i Honoriusza (część zach.)

DAMAZY - 1. II poł. II w., święty, papież Rzymu

AMBROŻY - 1. II poł. IV w., święty, biskup Mediolanu

2. zwolennik tępienia religii pogańskiej

3. autor dzieł teologicznych i hymnów religijnych

PLOTYN - 1. III w., filozof grecki, działał głównie w Rzymie i Italii

2. zapoczątkował NEOPLATONIZM, którego charakterystyczną cechą był mistycyzm

AUGUSTYN - 1. święty, filozof chrześcijański, biskup

2. pisał listy, kazania i traktaty

JUSTYNIAN I WIELKI - 1. cesarz rzymski Wschodu, VI w.

***** 2. polecił opracować tzw. KODEKS JUSTYNIANA

3. reforma studiów prawniczych

4. zamknął Akademię Platońską

5. prześladowania innowierców

6. popierał rozwój piśmiennictwa i architektury

KODEKS JUSTYNIANA - 1. kodyfikacja prawa rzymskiego opracowana na polecenie cesarza Justyniana (529 r.n.e.)

2. składał się z 3 części napisanych po łacinie:

a) Kodeks Justyniana (zawierał konstytucje cesarzy rzymskich od czasów Hadriana)

b) Digesta - pisma prawników rzymskich

c) Institutiones - obejmowały wybrane fragmenty dwóch poprzednich dzieł - pełnił rolę podręcznika prawa dla wyższych uczelni

3. te 3 dzieła zostały uzupełnione przez Nivellae Justyniana (zarządzenia cesarza po opublikowaniu Kodeksu) napisaną po grecku

TRYBONIANUS - 1. prawnik bizantyjski, współpracownik cesarza Justyniana Wielkiego

2. kierował pracą nad kodyfikacją prawa rzymskiego (Kodeks Justyniana)

FOKAS - 1. cesarz rzymski Wschodu (VI w.n.e.)

2. krwawe panowanie (stracił swego poprzednika i wielu przedstawicieli warstw wyższych) 3. jego rządy miały charakter przewrotu społecznego i anarchii

4. tzw. rewolucję Foksa uznaje się za koniec cesarstwa rzymskiego na Wschodzie

HUNOWIE - 1. koczowniczy lud pochodzenia tureckiego, zamieszkały na pograniczu Europy i Azji

2. znakomici wojownicy

3. odznaczał się charakterystycznymi cechami fizycznymi i oryginalnymi obyczajami

4. utworzyli pod wodzą Attyli silne państwo

5. po śmierci Attyli państwo rozpadło się

ATTYLA - 1. król Hunów, V w.

2. zjednoczył Hunów i utworzył silne, rozległe państwo

3. spustoszył cesarstwo wschodnie

4. najechał Galię

ADRIANPOL - 1. 378 r., bitwa Gotów z armią rzymską

2. rozgromienie Rzymian i śmierć cesarza Walensa

3. po tej klęsce armia rzymska nie zdołała się w pełni odrodzić

ALARYK I - 1. król Wizygotów, pocz. V w.

2. najechał Italię

3. zdobył i złupił Rzym co wywołało ogromne wrażenie na współczesnych

TEODORYK WIELKI - 1. V w., król Ostrogotów, pogromca Odoakara

2. na gruzach zachodniego cesarstwa utworzył silne państwo stojące na dość wysokim poziomie kultury, podlegało wpływom kultury rzymskiej

3. armię zorganizował na wzór rzymski

4. mecenas kultury

FAMILIA - 1. rodzina rzymska, obejmująca nie tylko właściwą rodzinę, ale także całe gospodarstwo domowe wraz z niewolnikami.

2. ojciec, pan domu był jej zwierzchnikiem

3. w okresie schyłku republiki i cesarstwa mianem familia określano niewolników stanowiących własność jednego pana

LATIFUNDIUM - 1. samowystarczalny wielki majątek ziemski w Imperium Rzymskim

2. utrzymywał się głównie z pracy kolonów, czyli wolnych dzierżawców, uzupełnianej pracą niewolników

LIBERTUS - 1. w Cesarstwie Rzymskim wyzwoleniec, były niewolnik, który uzyskiwał wolność na podstawie aktu wyzwolenia

2. otrzymywał imię rodowe swego patrona, wobec którego miał pewne zobowiązania

TRIBUTUM - 1. podatek bezpośredni płacony pierwotnie też przez obywateli rzymskich, z czasem mieszkańcy Italii zostali zwolnieni z jego płacenia

2. obciążono nim przede wszystkim ludność prowincji

ZNACZENIE PROWINCJI RZYMSKICH (wypracowanie !!! str. 451)

PROWINCJE - 1. od III w. p.n.e. kraje zależne od Rzymu poza granicami Italii 2. pierwsze tzw. rzymskie prowincje: Sycylia (bez Syrakuz), Sardynia i Korsyka
(po wojnach punickich)

3. przydział prowincji był losowany przez senat

Prowincje:

1. ad. 2, następnie znaczna część Hiszpanii i Afryka (teren właściwej Kartaginy)

2. Macedonia z Grecją, prowincja Azja (byłe królestwo Pergamonu)

1. podstawowe źródło bogactw państwa rzymskiego 2. ludność prowincji jako poddani Rzymu obowiązani do płacenia wysokich świadczeń materialnych (liczne podatki)

3. dostarczały zboże, szlachetne kruszce i wykwalifikowanych niewolników

4. zmiany w rolnictwie italskim

Organizacja prowincji:

1. namiestnicy (byli konsulowie lub pretorowie czyli prokonsulowie lub propretorowie) - na czele prowincji

a) nie otrzymywali pensji, ich funkcje miały mieć honorowy charakter, ale w praktyce były źródłem sporych dochodów

2. przydziału prowincji dokonywał senat

3. różna struktura polityczna prowincji (niektóre poleis uważane były za sprzymierzeńców Rzymu (np. Ateny, Rodos) i nie płaciły podatków bezpośrednich

ZMIANY w ROLNICTWIE ITALSKIM w II i I w. p.n.e. (wypracowanie !!! str. 452)

1. Te zmiany spowodowane były zdobyciem prowincji - nastąpił wzrost wielkiej własności, która przestawiała się na coraz bardziej dochodowe rodzaje upraw (winnice i sady, plantacje kwiatów (z nich pachnące olejki), hodowla drobiu czy wyszukane rodzaje ryb

2. II w. p.n.e.

a) VILLA - nowy typ gospodarki - nastawiona na zbyt i intensywna, wymagająca dużych nakładów kapitału i wykwalifikowanej pracy

VILLA - 1. w Italii (II w.p.n.e.) średniej wielkości majątki nastawione na sprzedaż własnych ***** produktów

2. pracowali w nich głównie niewolnicy

3. zatrudnianie najemników tylko do prac sezonowych

3. I w. p.n.e.

a) dalszy rozwój gospodarki ''willowej''

b) na większą skalę gospodarka hodowlana - np. różne gatunki drobiu (potrzebne na stoły bogatych Rzymian)

c) nobilowie mieli często kilkuset hektarowe majątki, ale nie były to na ogół zwarte kompleksy samowystarczalnych dóbr czyli LATYFUNDIA ( one na większą skalę pojawiły się dopiero w II - IV w.n.e. - były to rozproszone villae, specjalizujące się w różnych rodzajach produkcji

d) wiele villae miały charakter luksusowy (miejsce odpoczynku, uczt i rozrywek towarzyskich arystokracji)

4. Ruina chłopstwa

a) wieloletnie oderwanie od ziemi (wynik wojen gł. II punicka)

b) gospodarska chłopska przestała być opłacalna

c) brak funduszy i umiejętności aby przestawić się na gospodarkę intensywną

d) popadali w ruinę, sprzedawali swoje gospodarstwa - rzesze bezrolnych chłopów wegetowało na wsi albo przenosili się do miasta (proletariat)

PRZYCZYNY UPADKU CESARSTWA RZYMSKIEGO (może wypracowanie !!!!!!)

395 r. ---- podział Imperium Rzymskiego na wschodnie i zachodnie

476 r. ---- koniec cesarstwa rzymskiego na ZACHODZIE

602 r. ---- koniec cesarstwa rzymskiego na WSCHODZIE (rewolucja Fokasa)

czytaj str. 646 ''trojaczki''

Ekonomiczne:

1. zmniejszenie się liczby niewolników na niektórych obszarach cesarstwa

2. spadek produkcji rolnej, związany z wyjałowieniem ziemi i brakiem rąk do pracy

3. dążenie właścicieli wielkich dóbr ziemskich do samowystarczalności, też w rzemiośle, co powodowało ubożenie rzemieślników miejskich

4. nadmierne ciężary podatkowe nakładane na poddanych przez władców i administrację cesarstwa

5. odpływ kruszcu (srebra i złota) poza granice cesarstwa

6. spadek wartości pieniądza (psucie monety)

Polityczne:

1. niechęć obywateli rzymskich do służby wojskowej, coraz więcej najemników barbarzyńskich w armii rzymskiej

2 decydujący wpływ armii na wybór cesarza

3. utrwalenie się podziału cesarstwa rzymskiego na część wschodnią i zachodnią po podziale dokonanym przez cesarza Teodozjusza Wielkiego (395 r.)`

4. najazdy plemion barbarzyńskich (ich nasilenie przypadło na schyłek IV w. i wiek V)

5. całkowite zniszczenie cesarstwa na Zachodzie i znaczne okrojenie terytorium państwa rzymskiego na Wschodzie

NIEWOLNICTWO W RZYMIE ( późna republika) str. 454 (może wypracowanie!!!!!!)

1. niewolnik był rzeczą , „mówiącym narzędziem”, własnością pana, który decydował o jego życiu i śmierci, mógł go bezkarnie zabić, nikt nie miał prawa wtrącać sie w stosunki między panem a niewolnikiem

2. nie było uznawane prawo azylu w świątyniach, znane w świecie greckim

3. w Rzymie niewolnicy pracowali przede wszystkim w rolnictwie (w Grecji głównie w produkcji rzemieślniczej)

4. Rzym doprowadził wyzysk niewolników do granic możliwości, wykorzystywał ich na wielką skalę w produkcji, gospodarstwie domowym i służbie państwowej.
5. nie było tak w całym Imperium Rzymskim, było ono charakterystyczne dla Italii od II poł. III w.p.n.e

6. w odróżnieniu od Grecji tu w większym stopniu wyzwalano niewolników

FAMILIA RUSTICA - 1. tworzyli niewolnicy pracujący w rolnictwie ( II i I w p.n.e.)

2.majątkiem ziemskim zarządzał uprzywilejowany niewolnik wraz ze swoją konkubiną (w przeciwieństwie do reszty niewolników mógł posiadać rodzinę)

- pan nie zajmował się bezpośrednio majątkiem, nie mieszkał na wsi, stale przebywał w mieście

3. pracowali od świtu do nocy

4.dostawali specjalne”niewolnicze” racje żywnościowe

5.najcięższe położenie niewolników pracujących w kajdanach z użyciem motyki

6.lepsze położenie mieli niewolnicy pracujący w gospodarstwach hodowlanych

7.starych niewolników sprzedawano jak bezużyteczne woły

FAMILIA URBANA - 1. tworzyli niewolnicy żyjący w mieście blisko pana,

ich położenie było lepsze niż niewolników pracujących na roli

2.byli to głównie ludzie wykwalifikowani w różnych rzemiosłach ( kucharze, golibrody) lub w pracach umysłowych ( pedagodzy, pisarze, muzycy)

3.niewolnik w domu był stale narażony na kaprysy pana, ale czasami mógł liczyć na wyzwolenie, tej nadziei był całkowicie pozbawiony niewolnik pracujący na wsi, w kopalniach lub kamieniołomach

GLADIATORZY - 1. w Rzymie zawodnik zobowiązany do walki na arenie ze swym rywalem lub z dzikimi zwierzętami

2. nazwa pochodzi od GLADIUS - miecz

3.byli to głównie niewolnicy, ale też jeńcy wojenni, doskonale wyszkoleni we władaniu różnego typu bronią

1. W okresie pryncypatu zaszły istotne zmiany w sytuacji ogółu niewolników.

2. Cesarz Klaudiusz wydał ustawę - chorzy niewolnicy, którzy przebywali w świątyni Eskulapa na Wyspie Tybrowej po wyzdrowieniu uzyskiwali wolność (wcześniej wracali do pana).

3. Cesarz Hadrian - zakazano zabijania niewolnika bez powodu
----- pan, który dopuścił się tego czynu, odpowiadał przed prawem, jakby zabił cudzego niewolnika

----- gdy pan okrutnie postępował z niewolnikiem można go było zmusić do jego sprzedaży

4. na wzór grecki niewolnik mógł szukać azylu w niektórych świątyniach

5. te złagodzenia w traktowaniu niewolników wynikały w znacznym stopniu z faktu, że w II w.n.e. niewolnik stał się już ''kosztowną'' rzeczą

NIEWOLNICTWO W GRECJI (ATENACH ) str. 299 (może wypracowanie !!!!!!)

1. niewolnik nie miał żadnych praw i był częścią inwentarza należącego do pana

2. nie można było go bezkarnie maltretować i zabijać (choć np. kara chłosty była na porządku dziennym)

3. istniało prawo azylu dla niewolnika w świątyniach

4.ich sytuacja w dużym stopniu zależała od rodzaju pracy jaką wykonywali
5. większość to niewolnicy domowi, zatrudniano ich też w warsztatach rzemieślniczych, w służbie państwowej (np. woźni, sprzątacze), rzadziej w rolnictwie (brak wielkiej własności ziemskiej)

6. większość niewolników to byli jeńcy wojenni, ludzie porwani przez piratów lub sprzedani przez własnych władców

7. istniała możliwość wyzwolenia się niewolnika, otrzymywał wtedy status metojka, a dawny właściciel stawał się jego oficjalnym opiekunem

8. wyzwalanie niewolników w Grecji nigdy, w przeciwieństwie do Rzymu, nie stanowiło zjawiska znaczącego

RELIGIA RZYMSKA str. 438 (ideał Rzymianina str. 440)

1. znacznie różniła się od wierzeń Greków czy ludów Wschodu

2. pierwotnie charakteryzowała ją:
a) konkretność
b) praktyczność (opierała się jakby na dwustronnej umowie: ''daję ci, abyś mi dał'')
c) nieosobowość (Rzymianin modlił się ''Czy jesteś bogiem, czy też boginią''

3. każda czynność, nawet najmniejsza, miała swoje bóstwo (orka, zasiewy, wzrost np. zboża itp.) - bóstwa rolnicze

4. bóstwa opiekujące się domem - Many (duchy przodków), Lary (opiekunowie chaty), Penaty (bóstwa spiżarni)

5. Rzymianie wierzyli, że w każdym człowieku żyje element boski, jego geniusz

6. pierwotni Rzymianie nie budowali swoim bogom świątyń ani posągów, czczono ich wprost wśród przyrody lub w domu (robiono ołtarzyki)

7. dopiero pod wpływem Etrusków wykształciły się ogólnopaństwowe formy kultu

a) zaczęto czcić na Kapitolu trójcę bóstw: JOWISZA, JUNONĘ I MINERWĘ

b) zaczęto budować świątynie (Jowisza Kapitolińskiego - 509 r.p.n.e.)

c) kult Marsa - bóg wojny

d) Janus

e) dużą rolę odgrywały wróżby - auspicja i haruspicja

f) religię rzym. cechowała tolerancja wobec innych wierzeń (w czasie wojny modlili się do bóstw nieprzyjaciela, aby opuściły oblegane miasto i chciały zamieszkać w Rzymie)

8. od V w.p.n.e. rozpoczął się proces hellenizacji kultu rzymskiego - zaczęło się od przyjmowania bóstw greckich do religii rzym. (nasilenie hellenizacji nastąpiło w czasie wojen punickich - koniec III w.p.n.e.)

Bliski Wschód

1. Sumu- abum !

2. awilum

3. Nippur

4. Gutejczycy

5. Telepinus

6. Baltazar

7. Eblamici

8. Uruk

9. Sin-mubalit

10. muszkeni

11. Mursilis I

12. Ahijawa

13. Moabici

14. Fenicjanie

15. Merenptah

16. pokój Kaliasza

17. Anittas

18. Ramzes III.

19. Huryci

20. Aga

21. Nabopolasar

22. Protoormianie

23. Achlamu

24. Hyksosi

25. niewola babilońska

26. Enlil

27. Hattusilis

28. Heremptah???

29. pankus

30. zikkurat

31. literatura sumeryjska

32. dekret Telepinusa

33. Amoryci

34. Kasyci

35. Kimmerowie

36. Lidyjczycy

37. Libijczycy

38. Kadesz

39. Nabonid

40. Lugal- zagesi

41. tytuł syna faraona???

42. Karkemisz

43. nauka sumeryjska

44. Seti I

45. Attalos I

46. Huryci

47. Frygowie

48. Niniwa

49. lugal

50. Agiadzi

51. Alalia !!!

52. Chalkis !!!

53. Akadowie

54. Hatszepsut

55. Ptolemeusz Soter

56. Izyda

57. wezyr

58. nomarcha

59. pokój Nikiasza

60. Medowie

61. Ramzes II

62. en !!!

63. kodeks Hammurabiego

64. Sargon

65. Marduk

66. karum

67. mazdaizm

68. Aszur (Asur)

69. Ludy Morza

70. Ramzes I Wielki

71. Tyr

72. Museion

73. Ozyrys

74. Echnaton

75. Aszur-nasir-apli II

76. Mitanni

77. Gilgamesz

78. Hatszepsut

79. Kadesz

80. Dariusz I Wielki

81. Eblaici

82. Asur (albo Aszur obie formy dobre)

83. Tyr

84. Muzeion (Muzeum)

Grecja

1. geruzja

2. Poliklet

3. Alkibiades

4. Cheroneja

5. Związek Koryncki

6. religia minojska

7. agony

8. eforowie

9. prytania

10. Związek Peloponeski

11. ostracyzm

12. Partenon

13. sofiści

14. Fidiasz

15. pokój 30 letni

16. heliaia

17. heloci

18. periojkowie

19. Potidaja

20. strateg

21. Aristonik

22. Tyrtajos

23. ustrój pałacowy na Krecie

24. styl dorycki

25. ojkistes

26. Amfiktonia Delficka

27. Demostenes

28. prytanowie

29. II wojna macedońska

30.wojna lamijska

31. Platon

32. reformy Solona

33. hellenizm

34. synkretyzm

35. 5 koloni czarnomrskich

36. pismo linearne A i B

Rzym

1. Upartowie

2. pontifex maximus

3. pretor

4. Volsini

5. Lepidus

6. traktat megarejski

7. foedus cassianum

8. cenzor

9. liktor

10. Rea Silva

11. Owidiusz

12. pretoria

13. zihlat??

14. Akcjum

15. Sentinum

16. comicium plebis

17. disciplina etruska

18. Witruwiusz

19. dyktator

20. augustales

21. comicium tribusowe

22. colonia latina

23. Italikowie

24. Agryppa

25. Liwiusz jakiś tam

26. trybun ludowy

27. concilum curiata

28. Tarkwiniusz Pyszny

29. -II- Starszy

30. comicia centurialne

31. Filippi

32. municipium

33. politeumata

34. Wąwóz Kaudyński

35. Las Teutoburski

36. Ilirowie

37. Heraklea

38. gospodarka Etrusków

39. Pompejusz

40. Julian Apostata (cesarz)

41. deisdemonia

42. oba triumwiraty

43. Aureliusz

44. Konstantyn

45. augurowie str. 650

46. augustałowie str. 650

47. Owidiusz

48. Ligurowie

49. Prawo XII tablic

50. Rada Dekurionów

51. Gimnazjarcha

52. reformy Grakchów

53. euergetyzm

1. przyczyny i skutki wojny peloponeskiej

2. przyczyny upadku kultury mykeńskiej

3. stosunki między Ptolemeuszami a Seleukidami

4. reformy Solona

5. etap morski I wojny punickiej

??????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

Może wypracowania ????

1. walki plebejuszy o swoje prawa - ''trojaczki'' od str. 42, vademekum str. 27

2. podbój Italii i jego skutki - vademekum str. 28, ''trojaczki'' str. 426

3. o rzymskich pieniądzach - ''trojaczki'' str. 432 4. organizacja armii rzymskiej - ''trojaczki'' str. 433

??????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

1. politeumata (l.mn. politeuma)

2. zihlat

3. deisdemonia (w Rzymie ''zabobon'' ???)

4. tytuł syna faraona

5. teoria Ziółkowskiego

6. teoria Ampolo

7. teoria Karpe - Mullera

8. teoria Gjerstada

(teorie dotyczące początków Rzymu)

---