Terytoria zależne

Terytorium zależne -to zamieszkane terytorium, które, nie wchodząc w skład żadnego państwa, nie posiada zarazem suwerenności.

Terytoria mandatowe - terytoria (kolonie) odebrane po I wojnie światowej Niemcom i Turcji i powierzone, uchwałą Ligi Narodów, do administracji państwom zwycięskiej Ententy:

• Wielkiej Brytanii, Francji lub Belgii, a także Japonii, Australii i Związkowi Południowej Afryki (ZPA, późniejsza RPA). Państwa te nazywane były mandatariuszami.

Po II wojnie światowej terytoria mandatowe przekształcono w terytoria powiernicze ONZ. Jedynie Afryka Południowo-Zachodnia pozostała formalnie terytorium mandatowym, gdyż Republika Południowej Afryki zaanektowała ją i nie oddała pod powiernictwo ONZ. Pomimo wielu uchwał Zgromadzenia Ogólnego ONZ RPA nie opuściło tego terytorium aż do roku 1990 - wtedy terytorium to ogłosiło niepodległość i znane jest jako Namibia.

Neokolonializm - to utrzymywanie związków oraz zależności gospodarczych i politycznych przez mocarstw w stosunku do kolonii, które ogłosiły niepodległość.

Pojęcie często używane przez grupy lewicowe do scharakteryzowania polityki niektórych państw wobec swoich byłych kolonii. W szczególności odnosi się ono do polityki państw bogatej północy (USA, Unia Europejska) wobec biednego południa - państw afrykańskich, czy państw Ameryki Południowej, jaka zaistniała po zakończeniu drugiej wojny światowej niektóre kraje celowo są wpędzane w pułapkę zadłużenia, stają się śmietnikami starych i niebezpiecznych technologii, traktowane są jako baza surowcowa.

Terytoria mandatowe w Afryce i na Bliskim Wschodzie

• Syria (Francja) 29 września 1923 - 1 stycznia 1943

• Liban (Francja)

• Palestyna (Wielka Brytania) 25 kwietnia 1920 - 14 maja 1948

• Jordania (Wielka Brytania)

• Irak (Wielka Brytania 10 sierpnia 1920 - 3 października 1932

• Togo Brytyjskie (Wielka Brytania) 20 lipca 1922 - 13 grudnia 1946

• Togo Francuskie (Francja) 20 lipca 1922 - 13 grudnia 1946

• Kamerun Brytyjski (Wielka Brytania) 20 lipca 1922 - 13 grudnia 1946

• Kamerun Francuski (Francja) 20 lipca 1922 - 13 grudnia 1946

• Ruanda-Urundi (Belgia) 20 lipca 1922 - 13 grudnia 1946

• Tanganika (Wielka Brytania) 20 lipca 1922 - 11 grudnia 1946

• Afryka Południowo-Zachodnia (RPA) 1920-1966

• Terytoria mandatowe na Pacyfiku

• Mandat Południowego Pacyfiku (Japonia) 1920 - 18 lipca 1947

• Nowa Gwinea Australijska (Australia) 17 grudnia 1920 - 8 grudnia 1946

• Nauru (Australia) 17 grudnia 1920 - 1 listopada 1947

• Samoa Zachodnie (Nowa Zelandia) 17 grudnia 1920 - 25 stycznia 1947

Terytoria powiernicze

Są to terytoria niesamodzielne zarządzane przez państwo (lub państwa) pod kontrolą ONZ, na podstawie Karty NZ i specjalnych umów; pocz. było ich 11; w związku z dekolonizacją wszystkie uzyskały niepodległość.

Dawne terytoria powiernicze

• Nowa Gwinea Australijska (Australia) 1946-1949

• Togo Brytyjskie (Wielka Brytania) 1946-1956

• Togo Francuskie (Francja) 1946-1960

• Kamerun Francuski (Francja) 1946-1960

• Kamerun Brytyjski (Wielka Brytania) 1946-1961

• Tanganika (Wielka Brytania) 1946-1961

• Ruanda - Urundi (Belgia) 1946-1962

• Samoa Zachodnie (Nowa Zelandia) 1947-1962

• Trypolitania (Wielka Brytania) 1947-1951

• Cyrenajka (Wielka Brytania) 1947-1951

• Fazzan (Francja) 1947-1951

• Erytrea (Wielka Brytania) 1947-1952

• Nauru (Australia) 1947-1968

• Somalia (Włochy) 1949-1960

• Terytorium Papui i Nowej Gwinei (Australia) 1949-1975

• Powiernicze Wyspy Pacyfiku (USA) 1947-1994

Państwa wasalne

Pojęcie państwa wasalnego wywodzi się z ustroju feudalnego. Uważano , że danina płacona innemu państwu ujmuje wprawdzie nieco godności państw hołdowniczych, ale w niczym nie narusza ich suwerenności

• Ostatnim państwem wasalnym na Półwyspie Bałkańskim była Bułgaria, myśli traktatu berlińskiego z 13 lipca 1878r. stanowiła ''księstwo autonomiczne i hołdownicze pod zwierzchnictwem sułtana'' , utrzymując ten charakter do 1908r. Status państwa wasalnego wobec Imperium Ottomańskiego, lecz korzystającego z ograniczonych uprawnień międzynarodowych , miał aż do I wojny światowej Egipt. Charakter państw wasalnych posiadały też księstwa indyjskie nie podlegające bezpośredniej administracji brytyjskiej w Indiach.

Istnieją liczne klasyfikacje form ustrojowych terytoriów zależnych. Według Jana Biny wydzielamy 5 typów uzależnienia określonych przez stopień powiązania
z państwem metropolitalnym: państwa stowarzyszone, protektoraty, kolonie, terytoria zamorskie i terytoria szczególne.

Pojęcie państwa stowarzyszonego definiujemy na podstawie kilku rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ dotyczących treści pojęcia pełnej samodzielności.

Wyróżniamy dwie kategorie jednostek geopolitycznych stowarzyszonych z jakimś państwem (państwami):

• jednostki geopolityczne, które mają pewne uprawnienia w dziedzinie stosunków międzynarodowych resztę pozostawiając w gestii państwa, z którym są stowarzyszone;

• jednostki geopolityczne niemające żadnych uprawnień międzynarodowych pozostających całkowicie w gestii państwa, z którym są stowarzyszone.

Status państwa stowarzyszonego pierwszej grupy posiadały w ramach Unii Francuskiej trzy państwa indochińskie:

• Laos,

• Kambodża,

• Wietnam Południowy.

• W 1956r. na mocy układów genewskich otrzymały niepodległość.

Po raz pierwszy status państwa stowarzyszonego ze Stanami Zjednoczonymi otrzymało 25 lipca 1952r. Portoryko, pod nazwą Wolne Państwo Stowarzyszone.

Nieco podobny status w ramach Królestwa Holandii posiadały :

• Gujana Holenderska (Surinam),

• Antyle Holenderskie.

PROTEKTORAT

Protektorat (z łac. protectio = 'osłona') - jedna z form zależności politycznej, w której państwo posiadające własny ustrój uzależnione jest w swej polityce od państwa silniejszego (protektora). Protektorat zachowuje jako kraj niektóre swoje instytucje, rząd i administrację, ale znajduje się pod kontrolą obcego państwa, które prowadzi jego sprawy zewnętrzne np. politykę zagraniczną i gospodarczą.

• Często protektorat był wynikiem kolonializmu, a zależność ta była często oparta na nierównoprawnej umowie międzynarodowej narzuconej przez mocarstwo kolonialne.

• Klasycznym przykładem protektoratu w dzisiejszym świecie jest Bhutan.

• W 1949 roku Bhutan podpisał traktat z Indiami, na podstawie którego jest politycznie nadzorowany przez Indie, a te odpowiedzialne są za jego obronę.

• Lichtenstein

Kolonie

Charakteryzuje posiadanie reprezentanta w parlamencie metropolii, co ma sugerować ich prawną integrację z metropolią. Jako przykład podaje się posiadłości Francuskie (Reunion, Martynika i inne), duńskie i resztki posiadłości hiszpańskich (Ceuta i Melilla)

• Reunion

• Ceuta

Obecne terytoria Wielkiej Bryt.

Terytoria zamorskie Wielkiej Brytanii

• Akrotiri

• Anguilla

• Bermudy

• Brytyjskie Terytorium Antarktyczne

• Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego

• Brytyjskie Wyspy Dziewicze

• Dhekelia

• Kajmany

• Falklandy

• Gibraltar

• Montserrat

• Pitcairn

• Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha (Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia, Tristan da Cunha

• Georgia Południowa i Sandwich Południowy

• Turks i Caicos

Francuskie terytoria zamorskie

Nazwa terytorium zamorskie - nazwa francuskiego terytorium zależnego o pewnej autonomii wewnętrznej używana dawniej dla czterech terytoriów (obecnie tylko dla jednego).

Współczesne terytoria Francuskie

Gwadelupa

Martynika

Gujana Francuska

Reunion

Terytoria szczególne

To obszary o specyficznym, nieregulowanym statusie (Namibia w okresie administracji południowoafrykańskiej po drugiej wojnie światowej). Ponadto do tej kategorii Bin zaliczył jeszcze Makau, Spitsbergen i niezamieszkane jednostki geopolityczne Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne oraz wyspy Bouvents i Piotral. Należałoby tutaj jeszcze dodać posiadłości amerykańskie terytoria niewcielone (Midway, Wake, Navassa).

Państwa autonomiczne

oznacza sprawowanie zwierzchnictwa (współwładanie) nad jakimś terytorium, na równych prawach, przez więcej niż jedno państwo.

Najbardziej znane kondominium to Nowe Hebrydy, które przed uzyskaniem niepodległości (proklamowanie niepodległości Republiki Vanuatu 30 lipca 1980r.) były wspólną posiadłością Wielkiej Brytanii i Francji.

Status kondominii posiadały także:

• Canton i Enderbury - współwładanie Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych,

• eksklawa Walvis Bay pod wspólną administracją RPA i Namibii,

• Sudan (do 1956r.)- kondominium brytyjsko-egipskie.

• W Europie mikroskopijnym kondominium francusko-hiszpańskim pozostaje nadal wysepka Isla de los Faisanes na granicznej rzece Bidassoa pod wspólnym zarządem władz miejskich Irun (Kraj Basków) i Hendaye (Francja), administrują nią zmiennie przez 6 miesięcy w roku.

Państwa prywatne

Pojęcie państwa prywatnego odnosi się do każdej monarchii absolutnej, gdyż w tym ustroju monarchia jest właścicielem nie tylko terytorium państwa i jego zasobów ale także mieszkańców.

Jednym z najbardziej znanych państw prywatnych powstało w Afryce Środkowej. Inspiratorem jego powstania był król Belgów Leopold II.

23 lutego 1885r. podpisano akt Wolnego Państwa Kongo.

Zbiorowości terytorialne

Zbiorowość terytorialna - typ zbiorowości społecznej zamieszkującej względnie trwale dany, ograniczony obszar np. wieś, miasto czy osiedle, wyodrębniona ze względu na pewne cechy społeczno-demograficzne. Na obszarach miejskich zazwyczaj zbiorowość terytorialna jest bardziej heterogeniczna niż np. zbiorowość wiejska.

Terytoria zorganizowane

to terytoria dla których Kongres Stanów Zjednoczonych przyjął Organic Act, będący podstawowym aktem prawnym określającym całościowy sposób rządów danego terytorium.

Obecnie istnieją cztery takie terytoria:

• Guam,

• Mariany Północne,

• Portoryko,

• Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych.

Dodatkowo Mariany Północne i Portoryko, ze względu na swój specyficzny status, są terytoriami stowarzyszonymi z USA.

Terytoria niezorganizowane

Terytoria dla których nie został przyjęty Organic Act. Są to przeważnie niezamieszkane, izolowane geograficznie wyspy na Oceanie Spokojnym i Morzu Karaibskim, które nie zostały formalnie włączone do innych jednostek administracyjnych (terytoriów), i są obecnie zarządzane przez różne agendy rządu amerykańskiego.

Terytoriami tego typu są:

• Baker,

• Howland,

• Jarvis,

• Johnston,

• Kingman,

• Midway,

• Navassa,

• Wake.

Do terytoriów niezorganizowanych zalicza się również jedno terytorium zamieszkane - Samoa Amerykańskie.

Niewcielone

Terytorium niewcielone odnosi się głównie do izolowanych wysp lub atoli rozrzuconych na oceanie (Wyspy Baker, Howland, atole Johnston, Midway).

Dependencje

• Termin dependencja wywodzi się z łacińskiego dependere, czyli być rządzonym przez kogoś, zależeć od kogoś i odnosi się do dwóch rodzajów zależności kolonialnej.

Dependencje koronne

Dependencjami określa się posiadłości, które powszechnie uważane są za część Wielkiej Brytanii (Man, W-y Normandzkie), podczas gdy w rzeczywistości nie wchodzą one w jej skład, lecz są częściami autonomicznymi Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej

Status ten posiadają:
Wyspa Man (leżąca pomiędzy Wielką Brytanią a Irlandią)

Wyspy Normandzkie (wyspa Jersey oraz zespół wysp zaliczanych do tzw. baliwatu Guernsey).

Dependencja Rossa - terytorium zależne Nowej Zelandii stanowiące konstytucyjną część tego państwa.

Dependencja Rossa obejmuje sektor Antarktydy od bieguna południowego do 60°S na północy i od południka 160°E do południka 150°W. W jej skład wchodzi m.in. część Ziemi Wiktorii, większość Lodowca Szelfowego Rossa, Wyspa Rossa, Wyspy Balleny'ego, Wyspa Scotta i Wyspa Roosevelta.

Drugi rodzaj dependencji nie odnosi się do zależności typu kolonialnego.

Pod administracją terytorium zależnego znajdują się jeszcze inne, mniejsze posiadłości tej samej metropolii.

Dependencje

Gwadelupa

• Basse Terre i Grande Terre;

• Marie-Galante, la Désirade, Iles des Saintes;

• Saint Barthélemy

• północna część wyspy Saint Martin

Dependencje

Święta Helena

Wyspa Wniebowstąpienia,

Tristan da Cunha

Mauritius

Agalega Islands,

Cargados Carajos,

Rodrigues

Państwa plemienne

Idea państw plemiennych, zwanych homelandami lub bantustanami, pojawiła się w Afryce Płd.

Powstanie tzw. Czarnych państw narodowych na terytorium RPA było rezultatem prowadzenia przez rząd tego państwa polityki apartheidu w jego najbardziej rozwiniętej formie - separacji terytorialnej.

Państwa plemienne

Czarne państwa narodowe w Afryce Południowo Zachodniej/ Namiobii to m. in.:

-Bushmanland (dla Buszmenów),

-Damaraland (dla ludu Damara),

• Kaokoland (dla plemion Ovahimba i Ovatjimba),

• Namaland (dla ludu Nama)

-Hereroland (dla Herero),

-Ovamboland (dla Wambo),

-Tswanaland (dla Beczuanów).

Federacje kolonialne

Metropolie posiadające liczne terytoria zależne, ulokowane w jednym regionie, dla ułatwienia sobie administracji nimi, formowały się w federacje kolonialne.

Taką politykę stosowały Hiszpania, Francja, Włochy, Wielka Brytania.

Federacja może obejmować obszar jednej posiadłości, zróżnicowanej wewnętrznie (Nigeria, Kenia), lub dużą liczbę odrębnych posiadłości.

Federacje kolonialna

Wyróżniamy dwa typy federacji kolonialnych - zależne od ich wielkości i charakteru zorganizowania w jednostki geopolityczne.

Federacje obejmujące obszar jednej posiadłości - cechują się lokalnym charakterem, zróżnicowane wewnętrznie na jednostki pozostające w różnym stopniu uzależnione od metropolii (Nigeria, Kenia, Gambia, Aden);

Połączenie pod jednym generalnym gubernatorem dużej liczby odrębnych posiadłości metropolii, stanowiących mniej lub bardziej zwarty obszar.

Terytoria dzierżawione

Dzierżawa polega na udzieleniu (płatnym) czasowej zgody na wykorzystywanie części jego terytorium przez inne państwa. Powszechną praktyką jest dzierżawa ziemi przez mocarstwa pod budowę bazy wojskowej w obcych państwach (baza USA Guantanamo na Kubie). Kwoty płacone z tytułu dzierżawy są często symboliczne.

Norwegia udostępniła kopalnie węgla na Spitsbergenie ZSRR na mało korzystnych warunkach.

Również PRL po 1956r. Wydzierżawiła ZSRR na potrzeby wojskowe setki obiektów na terenie kraju, które zresztą były użytkowane przez wojska radzieckie od 1945r. Polska odzyskała te obszary dopiero w 1990r., zrujnowane i zdegradowane przyrodniczo

Niekiedy obiektem dzierżawy są samotne atoli wysepki położone pośrodku akwenów o strategicznym znaczeniu, których ostatecznie nie wykorzystuje się militarnie, ale z dzierżawy też nie rezygnuje się zbyt łatwo.

Przykład stanowią wyspy Corn w Nikaragui, kolumbijskie atole Roncador i Serranilla, honduraska wyspa Swan dzierżawiona przez USA

Wysepki na morzu Karaibskim: Rondacor, Serrenilla zostały wydzierżawione w 1919 roku Stanom Zjednoczonym w celu umieszczenia na nich znaków nawigacyjnych.

A także również wyróżniamy terytoria takie jak:

• Terytoria neutralne

• Terytoria niezawłaszczone

• Terytoria umiędzynarodowione

Współczesne terytoria zależne zebrane w formie tabel dla każdego z kontynentów

Obecnie na świecie istnieje 67 terytoriów zależnych. Najwięcej terytoriów posiada Wielka Brytania (15), USA (13), Francja (11) oraz Australia (7). Później Norwegia (4), Hiszpania i Chiny (po 3), Holandia, Dania, Portugalia i Nowa Zelandia (po 2), Finlandia (1) oraz występuje jedno terytorium sporne (Wyspy Spratly) oraz Antarktyda jako kontynent międzynarodowy.

Terytoria zależne Europy

Wielka Brytania	Francja	Holandia	Norwegia
Terytoria zamorskie Wielkiej Brytanii Akrotiri Anguilla Bermudy Brytyjskie Terytorium Antarktyczne Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego Brytyjskie Wyspy Dziewicze Dhekelia Kajmany Falklandy Gibraltar Montserrat Pitcairn Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha (Wyspa Świętej Heleny Wyspa Wniebowstąpienia, Tristan da Cunha Georgia Południowa i Sandwich Południowy Turks i Caicos Dependencje Korony brytyjskiej Guernsey (terytorium posiada dependencję: Alderney) Jersey Wyspa Man	Departamenty zamorskie (regiony zamorskie) Gujana Francuska Gwadelupa Martynika Reunion Zbiorowości zamorskie Majotta Polinezja Francuska Saint-Barthélemy Saint-Martin Saint-Pierre i Miquelon Wallis i Futuna Terytoria zależne Francji	Aruba Bonaire Curaçao Saba Sint Eustatius Sint Maarten	Svalbard - zajęty w 1920 roku, na mocy umów międzynarodowych (Traktat Spitsbergeński), obszar bez przynależności państwowej Jan Mayen - zajęty w 1922 roku obszar bez przynależności państwowej Wyspa Bouveta - terytorium odstąpione Norwegii w 1925 przez Wielką Brytanię Wyspa Piotra I - zajęty w 1930 roku obszar bez przynależności państwowej Ziemia Królowej Maud - zajęty w 1938 roku obszar bez przynależności państwowej Spośród tych pięciu terytoriów jedynie Svalbard ma stałych mieszkańców.

---