IDEOLOGIE EDUKACYJNE

Ideologię edukacyjną można zdefiniować jako zbiór idei i przekonań wyznawanych przez grupę ludzi na temat formalnych ram edukacji, zwłaszcza szkolnictwa i często - przez rozszerzenie tego terminu lub przez implikację - także na temat nieformalnych aspektów edukacji, np. nauki w domu.

Podejścia dychotomiczne

Podjęto już szereg prób opisu alternatywnych ideologii edukacji. Niektóre z nich były teoretyczne, inne natomiast opierały się na badaniach empirycznych. Powszechnie stosowanym podejściem było kontrastowanie dwóch przeciwstawnych modeli, tj. podejście dychotomiczne, np.:

orientacja na nauczyciela - orientacja na dziecko

nauczanie otwarte - nauczanie zamknięte

przyjmowanie znaczeń - tworzenie znaczeń

system autorytarny - system demokratyczny

model tradycyjny - model postępowy

przekaz - interpretacja

szkoły otwarte - szkoły zamknięte

nauka zależna - nauka autonomiczna

Próby opisu więcej niż dwu ideologii edukacji

Bardzo znana jest tutaj próba podjęta przez Raynora (1972). Szkicuje on cztery ideologie edukacji: arystokratyczną, burżuazyjną, demokratyczną i proletariacką.

Jako arystokratyczny definiuje on pogląd, według którego edukacja jest sposobem przygotowania młodego człowieka do jego roli społecznej szlachcica i przywódcy. Edukacja jest więc rozumiana jako sposób potwierdzenia społecznego statusu danej osoby.

Burżuazyjny pogląd na edukację traktuje system egzaminacyjny jako główny sposób selekcji jednostek mających odgrywać rolę elity w społeczeństwie. Sukcesy w nauce rozumiane są w związku z tym jako sposób, dzięki któremu dana osoba uzyskuje prawo zajmowania prestiżowej pozycji w życiu zawodowym i publicznym.

Demokratyczny pogląd na edukację związany jest z dostępem wszystkich do oświaty jako podstawowym prawem, niezależnie od pochodzenia społecznego i bez związku z pozycja społeczna, jaką dany człowiek ostatecznie zajmie. Celem procesu edukacyjnego jest wszechstronny rozwój dziecka.

Proletariacki pogląd na edukację (początkowo był on głoszony przez arystokratyczne warstwy społeczeństwa, ale później uzyskał szersze uznanie) widzi jej cele w dostosowaniu młodych ludzi do rodzaju pracy i stylu życia niższych grup w społeczeństwie. Według tego poglądu szkolnictwo powinno być utylitarne i praktyczne. Także tutaj edukacja rozumiana jest jako sposób potwierdzenia społecznego statusu danej osoby.

Bennett i Jordan (1975) próbowali wyjść poza dychotomię tradycyjne/postępowe w empirycznym studium opartym na strategiach naucznia, które zostały przedstawione przez nauczycieli szkół początkowych. Wyłoniono dwanaście typów stylu nauczania występujących u tych nauczycieli. Były one oparte na sześciu czynnikach:

• kierowaniu klasą i jej organizacji

• kontroli i sankcjach nauczyciela

• zawartości programu i planowaniu

• strategiach udzielania instrukcji

• technikach motywacyjnych

• procedurach oceniania

Większość nauczycieli nie można było zakwalifikować jako zdecydowanie tradycyjnych lub postępowych, bowiem posługiwali się oni strategią mieszaną np.:

Typ 1. Ci nauczyciele są zwolennikami integracji różnych przedmiotów i - w odróżnieniu od większości innych grup - zezwalają uczniowi na wybór form pracy, indywidualnej lub w grupach. Większość nauczycieli w tym gronie pozwala uczniom na wybór miejsca do siedzenia; mniej niż połowa ogranicza przemieszczanie się uczniów i rozmowy. Ocenianie we wszystkich formach, sprawdziany, wystawianie stopni i zadania domowe wydają się być niechętnie widziane, preferuje się natomiast wewnętrzną motywację.

Typ 6. Ci nauczyciele wolą uczyć przedmiotów oddzielnie i kładą nacisk na pracę w grupach nad podanymi przez nauczyciela zadaniami. Ilość pracy indywidualnej jest niewielka. Nauczyciele ci wydają się mieć dość niewielką kontrolę i są raczej poniżej przeciętnej jeżeli chodzi o ocenianie i używanie motywacji zewnętrznej.

Typ 11. Wszyscy nauczyciele w tej grupie kładą nacisk na nauczanie oddzielnych przedmiotów systemem klasowo - lekcyjnym i na pracę indywidualną. Możliwości wyboru form pracy przez ucznia są minimalne, chociaż większość nauczycieli zezwala na wybór miejsca do siedzenia. Poruszanie się i rozmowy są ograniczone, a klapsy stosowane jako kara.

Modele analityczne oparte na kryteriach

Alternatywnym podejściem do opisu ideologii edukacji jest ustalenie kryteriów, głównych cech takich ideologii i następnie wypróbowanie wszystkich możliwych kombinacji.

Próby takiej klasyfikacji podjął się Smith (1973), a oto jego ujęcie:

Założenia:

• rola systemu edukacyjnego w złożonej serii procesów dystrybucji (przydzielania, rozdzielania), czyli podział ról społecznych, zawodowych,

• system edukacyjny a proces selekcji, czyli kryteria rozdzielenia uczniów do poszczególnych typów szkół i przekaz, czyli rodzaj przekazywania wiedzy,

• sposób, w jaki system edukacyjny uczestniczy w w/w procesach zależy od:

• charakteru „połączeń zewnętrznych” systemu edukacji z hierarchicznie uporządkowanymi warstwami społecznymi i strukturą zawodową

• charakteru stosunków władzy, które nakładają ograniczenia na procesy selekcji edukacyjnej i przekaz wiedzy edukacyjnej

• charakteru form ideologicznych, które wyrażają uznane cele i sposoby postępowania wobec systemu oświaty (chodzi o ideologie, jaka odgrywa główną rolę w państwie).

Model ten może być stosowany przy porównywaniu cech różnych systemów edukacyjnych w różnych krajach oraz konkurencyjnych ideologii na poziomie narodowym .

Model, w którym główna uwaga poświęcona jest ideologiom w obrębie poszczególnych szkół i wśród nich, jest koncepcja Hammersley'a (1977). Wprowadza on pięć kryteriów - rolę nauczyciela, aktywność ucznia, pogląd na wiedzę, pogląd na techniki uczenia oraz pogląd na techniki nauczania - a następnie wprowadza w nich podziały:

a) Definicja roli nauczyciela :

rola autorytarna brak wyraźnej roli

program metoda

wąska szeroka

wysoki stopień kontroli nauczyciela niski stopień kontroli

uniwersalistyczna partykularystyczna (cząstkowa)

produkt proces

b) Koncepcja aktywności ucznia:

pełnoprawne dziecko dorosły- praktykant dorosły

indywidualistyczny zasób motywów zasób deterministyczny

pesymistyczna teoria natury ludzkiej teoria optymistyczna

c) Konceptualizacja wiedzy:

wyraźny program brak wyraźnego programu

struktura hierarchiczna brak hierarchii

wiedza obiektywna i uniwersalnie istotna wiedza osobista i/lub związana

związana z daną dziedziną ogólna

d) Konceptualizacja procesu uczenia się (techniki uczenia się):

zbiorowe indywidualne

reprodukcja produkcja

motywacja zewnętrzna motywacja wewnętrzna

ścieżka ucznia biologiczna kulturowa

diagnoza intuicja ucznia

uczenie się przez słuchanie uczenie się przez działanie

e) Techniki preferowane lub dominujące (techniki nauczania):

organizacja formalna organizacja nieformalna

nadzór i interwencja uczestnictwo i nieinterwencja

metoda nakazowa plus odwoływanie się do swojej pozycji apele osobiste

sprawdziany klasowe ocenianie w porównaniu do osiągnięć w przeszłości brak formalnego oceniania grupy

grupy kompletowane wg wieku i zdolności grupy kompletowane przypadkowo ze względu na więzi przyjaźni lub na podstawie wyboru uczniów.

Podejście Meighana (1978) łączy elementy podane przez Smitha i Hammersleya w celu stworzenia modelu, który mógłby służyć do analizy poszczególnych klas, szkół lub systemów. W tym ujęciu ideologia edukacji ma różne „teorie” składowe. „Teoria” jest tutaj użyta w bardziej potocznym znaczeniu - jako pogląd na coś - niż w znaczeniu „naukowym”.

Owe części składowe są następujące (kolejność nie jest tu istotna):

1. Teoria wiedzy, jej treści i struktury

2. Teoria uczenia się i roli ucznia

3. Teoria nauczania i roli nauczyciela

4. Teoria środków nauczania odpowiednich dla procesu uczenia się

5. Teoria organizacji sytuacji uczenia się

6. Teoria oceniania, że uczenie było prowadzone

7. Teoria dążeń, celów i wyników

8. Teoria miejsca nauki.

Teoria środków nauczania odpowiednich dla procesu uczenia się

Środki nauczania to:

• Doświadczenia pierwszego stopnia - to prace badawcze lub działania symulujące, lub tworzenie własnych podręczników czy zbiorów tekstów do czytania.

• Doświadczenia drugiego stopnia - są to relacje z doświadczeń 1 stopnia zawarte w książkach, filmach lub przekazywane przez zaproszonych prelegentów.

• Doświadczenia trzeciego stopnia - są zawarte w podręcznikach ze streszczeniami doświadczeń innych niż autor ludzi.

Stopień dostępności tych środków (książek, materiałów multimedialnych):

• ograniczony np.:, gdy są pod kontrolą nauczyciela

• częściowo ograniczony, np.: do członków danej społeczności szkolnej

• otwarty dostęp do środków nauczania.

Teoria oceniania procesu uczenia się

1. Kto powinien oceniać?

• egzaminatorzy z zewnątrz lub

• nauczyciele uczących się lub

• sami uczniowie

2. Co lub kto powinien być przedmiotem oceny?

• kursy nauki za ich efektywność w procesie nauczania

• nauczyciele za efekty swojego nauczania

• uczniów za swoje osiągnięcia w nauce

3. Metody:

• oparte na kryteriach; sprawdza się wówczas spełnienie znanych kryteriów

• odwołanie się do norm; dąży się wtedy do uzyskania ustalonej proporcji sukcesów i porażek.

4. Na czym ma się koncentrować ocenianie:

• na procesach uczenia się, adaptacji, rewizji poglądów czy myślenia lub

• na końcowym produkcie, napisanych odpowiedziach

5. Ocenianie może odnosić się do:

• osiągnięć pisemnych lub nie pisemnych

• instytucjonalnego przystosowania się lub

• charakteru osobistego

6. Forma oceniania:

- krótka adnotacja

- sprawozdanie i prezentacja sylwetki

• świadectwo

• nakreślony przez nauczyciela profil ucznia.

Teoria wiedzy, jej treści i struktury.

Wiedza może być ukierunkowana na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Podejście ukierunkowane na przeszłość charakteryzuje się podziałem na przedmioty z tej racji, że wiedza zebrana w przeszłości jest zbyt obszerna i rzetelna. Przy podejściu do wiedzy zorientowanym na teraźniejszości podkreśla się znaczenie integracji, z tego względu, że obecne problemy (np.: terroryzm, zanieczyszczenia środowiska, mass media) są interdyscyplinarne i wymagają ciągle nowej wiedzy. Teoria wiedzy ukierunkowana na przyszłość będzie kłaść nacisk na tempo zmian, tempo tworzenia nowej wiedzy oraz na potrzebę ciągłego rozwijania się, doskonalenia.

W zależności jak wiedza osobista będzie potraktowana zróżnicowane są zadania procesu nauczania:

• zastępowanie fałszywej lub nieadekwatnej wiedzy,

• nawiązanie dialogu,

• oparcie uczenia się na wiedzy posiadanej przez uczniów.

Istnieją trzy poglądy dotyczące treści nauczania:

• program powinien zawierać minimalną ilość przedmiotów, np.: tylko jeden język obcy,

• w szkole powinna być reprezentowana szeroka gama przedmiotów tylko z nielicznymi wyjątkami np.: wiele języków zachodnioeuropejskich,

• nie powinno być żadnych wyjątków, np.: należy nauczać wszystkich języków.

Wiedza szkolna może być uporządkowana hierarchicznie ze względu na trudność i status poszczególnych przedmiotów, bądź wszystkie przedmioty mogą być uznane za równorzędne.

Teoria uczenia się i rola ucznia.

Uczenie się może być organizowane dwojako - zbiorowo i indywidualnie.

Jeden pogląd traktuje uczenie się jako rywalizację z innymi uczniami, drugi jako rywalizację wobec kryteriów osiągnięć, a jeszcze inny jako współpracę między uczniami.

Odpowiedzi na pytanie „Dlaczego uczeń się uczy?” są inne w różnych ideologiach. I tak np.:

• aby unikać nieprzyjemnych konsekwencji (słabe oceny, krytyka, nieotrzymanie promocji),

• aby powiększać pożądaną własną kompetencję

• aby zaspokoić potrzebę ciekawości intelektualnej.

Proces uczenia zależy od:

• zdolności manifestujących się przez pomyślne rozwiązywanie coraz bardziej złożonych zadań stawianych w szkole,

• umiejętności zorganizowania sytuacji uczenia się (zarówno przez nauczyciela, jak i przez samego ucznia).

Rożne ideologie inaczej postrzegają najskuteczniejszą metodę uczenia się. Jedne faworyzują słuchanie, inne oglądanie bądź działanie.

Rożnorako jest również rozumiane, jak uczeń powinien zdobywać wiedzę:

• od nauczyciela - uczeń jest porównany do „trenującego sportowca”

• powinien tworzyć własną syntezę z dostępnych źródeł - „uczony”,

• szukać nowych punktów widzenia i nowej wiedzy - „odkrywca”.

Rola ucznia może polegać na:

• przyjmowanie decyzji nauczycieli bez kwestionowania ich,

• prowadzenie konsultacji i pertraktacji na temat inicjatyw nauczyciela,

• osobistym podejmowaniu decyzji.

Teoria nauczania i rola nauczyciela.

Role nauczyciela:

• osoba przekazująca wiedzę z jednego lub kilku przedmiotów,

• metodyk - specjalista od jednego przedmiotu,

• pomocnik i konsultant - nauczyciel reaguje na prośby uczących się o instrukcje i rady.

Przy nauczaniu można kłaść nacisk na produkt lub na proces. Jeżeli uwagę kieruje się na produkt, wówczas zadaniem nauczyciela jest spowodowanie, aby uczniowie jak najwięcej zdobyli wiadomości i umiejętności. W drugim przypadku zadaniem nauczyciela staje się nauczanie myślenia, np.: myślenia krytycznego, naukowego bądź historycznego.

Nauczanie może oznaczać:

• przymus - reakcją ucznia będzie uległość,

• negocjacje - reakcją ucznia będzie targowanie się,

• kontrolę według demokratycznych zasad - reakcja uczniów będzie współuczestnictwo w podejmowaniu decyzji.

Teoria organizacji sytuacji uczenia się.

Za organizację szkoły może być odpowiedzialny:

• dyrektor

• nauczyciel wyższej rangi

• wszyscy nauczyciele i starsi uczniowie,

• cała społeczność szkolna-również personel techniczny.

Organizacja szkoły dotyczy:

• podziału na grupy- na podstawie wieku, płci, osiągnięć, zainteresowań lub kombinacji tych czynników, albo bez ich uwzględnienia,

• planu lekcji- może on być ustalony bez porozumienia z uczniami, wynegocjowany przez uczniów bądź wynikiem wyboru uczniów,

• przyporządkowanie nauczycieli- jednego do kilku przedmiotów lub stworzenie zespołu pracującego z jedną wielką grupą.

Inne szczegóły dotyczące organizacji szkoły to, np.: środki nauczania, akta uczniów (otwarte, tajne ), nagrody i kary, mundurki szkolne.

Teoria dążeń, celów i rezultatów.

Społeczeństwo, dla którego system edukacyjny przygotowuje uczniów do odgrywania przyszłych ról, może być traktowane na rożne sposoby:

• jako społeczeństwo o sztywnych zasadach nierówności, w którym uczniom przypisane zostały role rządzących i rządzonych w zależności od urodzenia (koncepcja autokratyczna),

• jako stan płynnej nierówności, w którym niektórzy mają możliwość awansu dzięki zasługom (koncepcja elitarna),

• jako społeczeństwo o zasadach równości (koncepcja egalitarna),

• jako społeczeństwo, w którym konflikty interesów rozwiązywane są na drodze negocjacji (koncepcja demokratyczna),

• jako społeczeństwo indywidualistyczne (koncepcja romantyczna).

Klasyfikacja teorii rezultatów wg Willamsa.

Ideologia	Pozycja społeczna	Polityka oświatowa
Liberalna/konserwatywna Burżuazyjna Demokratyczna Populistyczna/proletariacka	Arystokracja/szlachta Hodowcy i wolne zawody Radykalni reformatorzy Klasy robotnicza/grupy podporządkowane	Nieukierunkowana zawodowo- „człowiek kulturalny”- nacisk położony na charakter Wyższe kursy utylitarne i zawodowe, edukacja jako dostęp do pożądanych pozycji Ekspansjonistyczna „edukacja dla wszystkich” Zwiększona rola uczniów, udział w dokonywanych wyborach

Teoria miejsca nauki:

• w specjalnym budynku- szkoła, uniwersytet...,

• w terenie,

• gdziekolwiek

AUTORYTARNE I NIEAUTORYTARNE IDEOLOGIE EDUKACJI (podział wg Lippita i White'a).

I. Przegląd form autorytarnych

Jeżeli termin „autorytarny” rozumiany jest jako system zależności,w którym jedna osoba jest dominująca, a inna lub inne uzależnione, to można wyróżnić kilka form takiej relacji

forma autokratyczna - porządek jest tutaj narzucany przez strach, z formą tą wiążą się wyobrażenia dyktatora, dowodzącego oficera, tresera cyrkowego

• tę formę ma się najczęściej na myśli używając terminu „autorytarny”

forma patriarchalna - tutaj porządek osiąga się przez wzbudzanie respektu, nasuwają się tu wyobrażenia ojca, matki, księdza lub policjanta

• wariant ojcowski można spotkać w wielu szkołach średnich, zaś

• wariant macierzyński występuje w wielu szkołach początkowych.

forma charyzmatyczna - porządek utrzymuje się tutaj dzięki magnetyzmowi osobistemu, umiejętności publicznego występowania lub emocjonalnej perswazji:

nasuwają się tu skojarzenia z mistrzem i jego uczniami, magikiem, czy wędrownym muzykantem.

forma ekspercka - porządek osiąga się tutaj dzięki posiadaniu informacji, co, do których wykazano, że są użyteczne lub, o których nie-eksperci twierdzą, że są niezbędne:

nasuwają się tu wyobrażenia lekarza czy naukowca.

forma organizacyjna - tutaj uzyskuje się porządek za pomocą precyzyjnej organizacji określającej wyraźnie strukturę, udzielania ścisłych instrukcji i ścisłego dysponowania środkami:

kojarzy się to z wyobrażeniem architekta, planisty produkcji.

forma konsultacyjna - tutaj porządek uzyskuje się przez wykorzystanie zachowań uczniów w taki sposób, że czują oni, iż nauczyciel uwzględnił ich pomysły i reakcje:

nasuwają się tu wyobrażenia badacza rynku, czy diagnostyka

W tych przypadkach związek zależności utrzymuje się, o ile osoba dominująca nie zdecyduje inaczej, chociaż mogą też pojawić się reakcje ze strony osób podporządkowanych.

Stopień zależności może być różny w poszczególnych typach, np.: w typie autokratycznym może on być stuprocentowy, podczas gdy przy innych formach jest często niższy.

Porządek autorytarny - można go, więc rozbić na różne typy:

1 2 3 4 5 6

autokratyczny paternalis - charyzma - ekspercki organiza - konsul-

tyczny tyczny cyjny tacyjny

strach respekt urok informacja tworzenie reakcje

systemów

Dyktator Matka/Ojciec Mistrz Mędrzec Architekt Badacz

rynku

Te różne formy porządku autorytarnego można zaobserwować w klasach, kiedy nauczyciel opiera się prawie wyłącznie na jednym z typów przy zaprowadzaniu porządku.

Czasem zdarza się, że nauczyciele stosują różnorodne formy (kombinacje), zależnie od sytuacji, swego nastroju lub rodzaju relacji z klasą (np.: rozpoczynają autokratycznie, a później „łagodnieją i stają się konsultacyjni, rodzicielscy czy charyzmatyczni” - w myśl zasady: „zacznij ostro, a później rozluźnij”).

II. Przegląd form demokratycznych

Jeżeli termin „demokratyczny” ma oznaczać, że w relacjach istnieje element niezależności i że wszyscy uczestnicy mają pewien ustalony poziom uczestnictwa w podejmowaniu decyzji, to można wyróżnić takie formy tej relacji:

forma proceduralna - porządek osiąga się tutaj przez odwoływanie się do wcześniej określonych reguł. Nauczyciel kontroluje reguły, lecz dopuszcza się apelacje czy zmiany.

ta forma związana jest z wyobrażeniem sędziego sportowego lub sędziego w sądzie.

forma reprezentacyjna - klasa wybiera swoich rzeczników, formalnie lub przez proces identyfikacji i rzecznicy ci mogą mieć wpływ na podejmowanie decyzji.

forma komitetowa (większościowa) - wybiera się tutaj, lub mianuje kilku przedstawicieli, którzy mają się spotkać i podejmować decyzje.

• jest to często stosowane w związku z konkretnymi kwestiami.

forma forum - tutaj wszyscy członkowie klasy uczestniczą w otwartej dyskusji, dotyczącej poszczególnych spraw.

W tych przypadkach nauczyciel może manipulować stopniem niezależności w danej relacji i czasami zredukować go do zera, tak, iż system staje się pseudodemokratyczny.

Porządek Demokratyczny

Forma proceduralna Forma reprezentacyjna Forma komitetowa Forum

Osąd Reprezentacja Negocjacje Otwarta

dyskusja

III. Nieadekwatność poglądu uznającego istnienie kontinuum autorytarno - demokratycznego.

1) Jeżeli umieszczamy te typy na kontinuum, jednocześnie przekreślamy możliwość tego, że każdy z nich może mieć swoje własne kontinuum, które może zbliżać się do form demokratycznych, np.: system organizacyjny może powstać całkowicie autorytarny lub też może stopniowo przenosić uczniów do bardziej niezależnych systemów uczenia się.

Autorytarne ←__________________→ Demokratyczne

Autokratyczny (niewielkie możliwości przejścia do

______→ form demokratycznych)

Paternalistyczny

_________→

Charyzmatyczny

_________→

Ekspercki

__________________→

Organizacyjny

________________________→

Konsultatywny (znaczne możliwości przejścia do form

___________________________→ demokratycznych)

2) Nie można pominąć możliwości istnienia ideologii znajdujących się między systemem autorytarnym a demokratycznym, które mogłyby funkcjonować jako pomost w jednym lub drugim kierunku, tj. w kierunku większej lub mniejszej niezależności uczniów, np. jedną z takich możliwości jest konsultatywna ideologia edukacji, zakładająca negocjacje najpierw z inicjatywy nauczyciela, ale później mogą się one stać bardziej demokratyczne.

3) Użycie terminu „demokratyczny” zamiast „nieautorytarny” zapobiega dyskusji (nad ideologiami edukacji) dotyczącej elementu niezależności bardziej w odniesieniu do jednostek niż do grup uczniów. Taki niezależny system uczenia był różnie nazywany, m. in. nauką indywidualną i nauką niezależną. Słabością użycia tego terminu jest to, że nie ukazuje on możliwości istnienia innych odmiennych od autorytarnych ideologii edukacji.

• można też użyć terminu „nauka autonomiczna”, co oznacza uczenie się, w którym kładzie się nacisk na indywidualną naukę a nie grupową. Termin ten jest również rozumiany jako :

- metoda nauczania i uczenia się w ramach jakiejś ideologii edukacji, np.: przekazu,

- odrębna ideologia edukacji,

- możliwość dostępna dla uczących się funkcjonujących w ramach demokratycznych ideologii edukacji

IV. Terminy autorytarny i nieautorytarny

• nieautorytarny- dopuszcza inne niż „demokratyczny” alternatyw

• terminy te odnoszą się do kilku teorii składowych ideologii edukacji

• można mówić o autorytarnym/nieautorytarnym nauczaniu, uczeniu się, wiedzy, dążeniach, celach, rezultatach, organizacji, środkach i ocenie

• terminy te określają grupy ideologii edukacji, a nie pojedyncze ideologie

V. Formy przejściowe

• istnieje możliwość stopniowego przejścia z sytuacji, w której uczenie autonomiczne stanowi jeden z elementów w ideologii edukacji, do sytuacji, w której ta ideologia dominuje czyli możliwość przejścia z jednej ideologii edukacji do drugiej, jeżeli nauczyciel tego pragnie

• tam, gdzie istnieją formy przejściowe, może pojawić się ideologia-hybryda, która zawiera pewne elementy ideologii z grupy autorytarnej i pewne elementy charakterystyczne dla innej grupy.

Pytania i odpowiedzi

1. Co to jest ideologia edukacyjna?

Jest to zbiór idei i przekonań wyznawanych przez grupę osób na temat formalnych ram edukacji, szczególnie szkolnictwa.

2.Wymień 3 sposoby analizy ideologii edukacyjnych i wykaż, na czym polegają.

I) Podejście dychotomiczne, - czyli kontrastowanie dwóch przeciwstawnych modeli, np.:

orientacja na nauczyciela - orientacja na dziecko

nauczanie otwarte - nauczanie zamknięte

przyjmowanie znaczeń - tworzenie znaczeń

system autorytarny - system demokratyczny

model tradycyjny - model postępowy

przekaz - interpretacja

szkoły otwarte - szkoły zamknięte

nauka zależna - nauka autonomiczna

II) Porównywanie więcej niż 2 ideologii - na przykładzie próby podjętej przez Raynora.

Ideologia	Pogląd na edukację
Arystokratyczna	Edukacja jest sposobem przygotowania młodego człowieka do jego roli społecznej szlachcica i przywódcy. Edukacja jest, więc rozumiana jako sposób potwierdzenia społecznego statusu danej osoby.
Burżuazyjna	Pogląd na edukację traktuje system egzaminacyjny jako główny sposób selekcji jednostek mających odgrywać rolę elity w społeczeństwie. Sukcesy w nauce rozumiane są w związku z tym jako sposób, dzięki któremu dana osoba uzyskuje prawo zajmowania prestiżowej pozycji w życiu zawodowym i publicznym.
Demokratyczna	Pogląd na edukację związany jest z dostępem wszystkich do oświaty, jako podstawowym prawem, niezależnie od pochodzenia społecznego i bez związku z pozycją społeczną, jaką dany człowiek ostatecznie zajmie. Celem procesu edukacyjnego jest wszechstronny rozwój dziecka.
Proletariacka	Proletariacki pogląd na edukację widzi jej cele

III) Modele analityczne oparte na kryteriach - czyli wyznaczenie kryteriów, głównych cech takich ideologii i wypróbowanie wszystkich możliwych kombinacji.

Trzy rodzaje modeli:

1) Model, który może być stosowany przy porównywaniu cech różnych systemów edukacyjnych w różnych krajach oraz konkurencyjnych ideologii na poziomie narodowym (ujęcie Smith'a).

Założenia:

• rola systemu edukacyjnego w złożonej serii procesów dystrybucji (przydzielania, rozdzielania), czyli podział ról społecznych, zawodowych,

• system edukacyjny a proces selekcji, czyli kryteria rozdzielenia uczniów do poszczególnych typów szkół i przekaz, czyli rodzaj przekazywania wiedzy,

• sposób, w jaki system edukacyjny uczestniczy w w/w procesach zależy od:

• Charakteru „połączeń zewnętrznych” systemu edukacji z hierarchicznie uporządkowanymi warstwami społecznymi i strukturą zawodową

• Charakterem stosunków władzy, które nakładają ograniczenia na procesy selekcji edukacyjnej i przekaz wiedzy edukacyjnej

• charakteru form ideologicznych, które wyrażają uznane cele i sposoby postępowania wobec systemu oświaty (chodzi o ideologie, jaka odgrywa główną rolę w państwie)

2) Model, w którym główna uwaga poświęcona jest ideologiom w obrębie poszczególnych szkół i wśród nich (koncepcja Hammersley'a).

Oparty na 5 kryteriach:

a) Definicja roli nauczyciela :

rola autorytarna brak wyraźnej roli

program metoda

wąska szeroka

wysoki stopień kontroli nauczyciela niski stopień kontroli

uniwersalistyczna partykularystyczna (cząstkowa)

produkt proces

b) Koncepcja aktywności ucznia:

pełnoprawne dziecko dorosły- praktykant dorosły

indywidualistyczny zasób motywów zasób deterministyczny

pesymistyczna teoria natury ludzkiej teoria optymistyczna

c) Konceptualizacja wiedzy:

wyraźny program brak wyraźnego programu

struktura hierarchiczna brak hierarchii

wiedza obiektywna i uniwersalnie istotna wiedza osobista i/lub związana

związana z daną dziedziną ogólna

d) Konceptualizacja procesu uczenia się (techniki uczenia się):

zbiorowe indywidualne

reprodukcja produkcja

motywacja zewnętrzna motywacja wewnętrzna

ścieżka ucznia biologiczna kulturowa

diagnoza intuicja ucznia

uczenie się przez słuchanie uczenie się przez działanie

e) Techniki preferowane lub dominujące (techniki nauczania):

organizacja formalna organizacja nieformalna

nadzór i interwencja uczestnictwo i nieinterwencja

metoda nakazowa plus odwoływanie się do swojej pozycji apele osobiste

sprawdziany klasowe ocenianie w porównaniu do osiągnięć w przeszłości brak formalnego oceniania grupy

grupy kompletowane wg. wieku i zdolności grupy kompletowane przypadkowo ze względu na więzi przyjaźni lub na podstawie wyboru uczniów.

3) Model, który służy do analizy poszczególnych klas, szkół lub systemów. (Podejście Meighana - ideologie rozpatrywane w kategoriach teorii składowych)

Teoria wiedzy, jej treści i struktury

Teoria uczenia się i roli ucznia

Teoria nauczania i roli nauczyciela

Teoria środków nauczania odpowiednich dla procesu uczenia się

Teoria oceniania, że uczenie było prowadzone

Teoria dążeń, celów i wyników

Teoria miejsca nauki.

3. Różne sposoby rozumienia środków nauczania odpowiednich dla procesu uczenia się na podstawie teorii składowej.

Środki nauczania to:

• Doświadczenia pierwszego stopnia - to prace badawcze lub działania symulujące, lub tworzenie własnych podręczników czy zbiorów tekstów do czytania.

• Doświadczenia drugiego stopnia - są to relacje z doświadczeń 1 stopnia zawarte w książkach, filmach lub przekazywane przez zaproszonych prelegentów.

• Doświadczenia trzeciego stopnia - są zawarte w podręcznikach ze streszczeniami doświadczeń innych niż autor ludzi

Stopień dostępności tych środków (książek, materiałów multimedialnych):

• ograniczony np.:, gdy są pod kontrolą nauczyciela

• częściowo ograniczony, np.: do członków danej społeczności szkolnej

• otarty dostęp do środków nauczania.

4. Różne sposoby rozumienia oceniania procesu uczenia się na podstawie teorii składowej.

7. Kto powinien oceniać?

• egzaminatorzy z zewnątrz lub

• nauczyciele uczących się lub

• sami uczniowie

8. Co lub, kto powinien być przedmiotem oceny?

• kursy nauki za ich efektywność w procesie nauczania

• nauczyciele za efekty swojego nauczania

• uczniów za swoje osiągnięcia w nauce

9. Metody:

• oparte na kryteriach; sprawdza się wówczas spełnienie znanych kryteriów

• odwołanie się do norm; dąży się wtedy do uzyskania ustalonej proporcji sukcesów i porażek.

10. Na czym ma się koncentrować ocenianie:

• na procesach uczenia się, adaptacji, rewizji poglądów czy myślenia lub

• na końcowym produkcie, napisanych odpowiedziach

11. Ocenianie może odnosić się do:

• osiągnięć pisemnych lub nie pisemnych

• instytucjonalnego przystosowania się lub

• charakteru osobistego

12. Forma oceniania:

- krótka adnotacja

• sprawozdanie i prezentacja sylwetki

• świadectwo

• nakreślony przez nauczyciela profil ucznia.

5. Sposoby rozumienia wiedzy, treści i struktury.

1. sposoby rozumienia wiedzy:

Wiedza może być ukierunkowana na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Podejście ukierunkowane na przeszłość charakteryzuje się podziałem na przedmioty z tej racji, że wiedza zebrana w przeszłości jest zbyt obszerna i rzetelna. Przy podejściu do wiedzy zorientowanym na teraźniejszości podkreśla się znaczenie integracji, z tego względu, że obecne problemy (np.: terroryzm, zanieczyszczenia środowiska, mass media) są interdyscyplinarne i wymagają ciągle nowej wiedzy. Teoria wiedzy ukierunkowana na przyszłość będzie kłaść nacisk na tempo zmian, tempo tworzenia nowej wiedzy oraz na potrzebę ciągłego rozwijania się, doskonalenia.

2. sposoby rozumienia treści

Istnieją trzy poglądy dotyczące treści nauczania:

• program powinien zawierać minimalną ilość przedmiotów, np.: tylko jeden język obcy,

• w szkole powinna być reprezentowana szeroka gama przedmiotów tylko z nielicznymi wyjątkami np.: wiele języków zachodnioeuropejskich,

• nie powinno być żadnych wyjątków, np.: należy nauczać wszystkich języków.

1. struktura wiedzy

Wiedza szkolna może być uporządkowana hierarchicznie ze względu na trudność i status poszczególnych przedmiotów, bądź wszystkie przedmioty mogą być uznane za równorzędne.

6. Sposoby rozumienia procesu uczenia się i roli ucznia.

1. sposoby rozumienia procesu uczenia się

Uczenie się może być organizowane dwojako - zbiorowo i indywidualnie.

Jeden pogląd traktuje uczenie się jako rywalizację z innymi uczniami, drugi jako rywalizację wobec kryteriów osiągnięć, a jeszcze inny jako współpracę między uczniami.

Dlaczego uczeń się uczy:

• aby unikać nieprzyjemnych konsekwencji (słabe oceny, krytyka, nieotrzymanie promocji),

• aby powiększać pożądaną własną kompetencję

• aby zaspokoić potrzebę ciekawości intelektualnej.

Proces uczenia zależy od:

• zdolności manifestujących się przez pomyślne rozwiązywanie coraz bardziej złożonych zadań stawianych w szkole,

• umiejętności zorganizowania sytuacji uczenia się (zarówno przez nauczyciela, jak i przez samego ucznia).

Rożne ideologie inaczej postrzegają najskuteczniejszą metodę uczenia się. Jedne faworyzują słuchanie, inne oglądanie bądź działanie.

Rożnorako jest również rozumiane, jak uczeń powinien zdobywać wiedzę:

• od nauczyciela - uczeń jest porównany do „trenującego sportowca”

• powinien tworzyć własną syntezę z dostępnych źródeł - „uczony”,

• szukać nowych punktów widzenia i nowej wiedzy - „odkrywca”.

1. role ucznia

• przyjmowanie decyzji nauczycieli bez kwestionowania ich,

• prowadzenie konsultacji i pertraktacji na temat inicjatyw nauczyciela,

• osobistym podejmowaniu decyzji.

7. Sposoby rozumienia procesu nauczania i roli nauczyciela.

1. sposoby rozumienia procesu nauczania

Przy nauczaniu można kłaść nacisk na produkt lub na proces. Jeżeli uwagę kieruje się na produkt, wówczas zadaniem nauczyciela jest spowodowanie, aby uczniowie jak najwięcej zdobyli wiadomości i umiejętności. W drugim przypadku zadaniem nauczyciela staje się nauczanie myślenia, np.: myślenia krytycznego, naukowego bądź historycznego.

Nauczanie może oznaczać:

• przymus - reakcją ucznia będzie uległość,

• negocjacje - reakcją ucznia będzie targowanie się,

• kontrolę według demokratycznych zasad - reakcja uczniów będzie współuczestnictwo w podejmowaniu decyzji.

1. role nauczyciela:

• osoba przekazująca wiedzę z jednego lub kilku przedmiotów,

• metodyk - specjalista od jednego przedmiotu,

- pomocnik i konsultant - nauczyciel reaguje na prośby uczących się o instrukcje i rady

8. Czego dotyczy organizacja szkoły (uczenia się) ?

• podziału na grupy- na podstawie wieku, płci, osiągnięć, zainteresowań lub kombinacji tych czynników, albo bez ich uwzględnienia,

• planu lekcji- może on być ustalony bez porozumienia z uczniami, wynegocjowany przez uczniów bądź wynikiem wyboru uczniów,

• przyporządkowanie nauczycieli- jednego do kilku przedmiotów lub stworzenie zespołu pracującego z jedną wielką grupą.

Inne szczegóły dotyczące organizacji szkoły to, np.: środki nauczania, akta uczniów (otwarte, tajne ), nagrody i kary, mundurki szkolne.

9. Klasyfikacja teorii rezultatów wg Williamsa.

Ideologia	Pozycja społeczna	Polityka oświatowa
Liberalna/konserwatywna Burżuazyjna Demokratyczna Populistyczna/proletariacka	Arystokracja/szlachta Hodowcy i wolne zawody Radykalni reformatorzy Klasy robotnicza/grupy podporządkowane	Nieukierunkowana zawodowo- „człowiek kulturalny”- nacisk położony na charakter Wyższe kursy utylitarne i zawodowe, edukacja jako dostęp do pożądanych pozycji Ekspansjonistyczna „edukacja dla wszystkich” Zwiększona rola uczniów, udział w dokonywanych wyborach

10. Wyjaśnij pojęcia:

system autorytarny

system demokratyczny

Termin „autorytarny” rozumiany jest jako system zależności, w którym jedna osoba jest dominująca, a inna lub inne uzależnione.

Termin „demokratyczny” ma oznaczać, że w relacjach istnieje element niezależności, i że wszyscy uczestnicy mają pewien ustalony poziom uczestnictwa w podejmowaniu decyzji.

11. Wymień formy autorytarne i krotko scharakteryzuj:

forma autokratyczna - porządek jest tutaj narzucony przez strach; z formą tą wiążą się wyobrażenia dyktatora, dowodzącego oficera,

• • tę formę ma się najczęściej na myśli, używając terminu „autorytarny”.

forma paternalistyczna - tutaj porządek osiąga się przez wzbudzanie respektu; nasuwają się tu wyobrażenia ojca, matki, księdza lub wiejskiego policjanta:

• wariant ojcowski można spotkać w wielu szkołach średnich, zaś

• wariant macierzyński występuje w wielu szkołach początkowych.

forma charyzmatyczna - porządek utrzymuje się tutaj dzięki magnetyzmowi osobistemu, umiejętności publicznego występowania lub emocjonalnej perswazji:

• nasuwają się tu skojarzenia z mistrzem i jego uczniami, magikiem, czy wędrownym muzykantem.

forma ekspercka - porządek osiąga się tutaj dzięki posiadaniu informacji, co, do których wykazano, że są użyteczne lub, o których nie-eksperci twierdzą, że są niezbędne:

• nasuwają się tu wyobrażenia lekarza czy naukowca.

forma organizacyjna - tutaj uzyskuje się porządek za pomocą precyzyjnej organizacji określającej wyraźnie strukturę, udzielania ścisłych instrukcji i ścisłego dysponowania środkami: kojarzy się to z wyobrażeniem architekta, planisty produkcji.

forma konsultacyjna - tutaj porządek uzyskuje się przez wykorzystanie zachowań uczniów w taki sposób, że czują oni, iż nauczyciel uwzględnił ich pomysły i reakcje:

nasuwają się tu wyobrażenia badacza rynku, czy diagnostyka.

12. Wymień formy demokratyczne i krótko charakteryzuj:

forma proceduralna - porządek osiąga się tutaj przez odwoływanie się do wcześniej określonych reguł. Nauczyciel kontroluje reguły, lecz dopuszcza się apelacje czy zmiany.

ta forma związana jest z wyobrażeniem sędziego sportowego lub sędziego w sądzie.

forma reprezentacyjna - klasa wybiera swoich rzeczników, formalnie lub przez proces identyfikacji i rzecznicy ci mogą mieć wpływ na podejmowanie decyzji.

forma komitetowa (większościowa) - wybiera się tutaj, lub mianuje kilku przedstawicieli, którzy mają się spotkać i podejmować decyzje.

• jest to często stosowane w związku z konkretnymi kwestiami.

forma forum - tutaj wszyscy członkowie klasy uczestniczą w otwartej dyskusji, dotyczącej poszczególnych spraw.

13. Czym jest autonomiczne uczenie się i w jaki sposób może być rozumiane?

„nauka autonomiczna”- oznacza uczenie się, w którym kładzie się nacisk na indywidualną naukę a nie grupową. Termin ten jest również rozumiany jako :

- metoda nauczania i uczenia się w ramach jakiejś ideologii edukacji, np.: przekazu,

- odrębna ideologia edukacji,

- możliwość dostępna dla uczących się funkcjonujących w ramach demokratycznych ideologii edukacji

---