Prawoznawstwo. Zagadnienia na zaliczenie ćwiczeń.

I. Pojęcie prawa

Prawo - to zespół norm ustanowionych i chronionych przez państwo posługujące się środkami przymusu.

1. Spory o prawo: podstawowe koncepcje prawa

• Koncepcje normatywne:

- Koncepcja pozytywistyczna - prawo obejmuje tylko i wyłącznie normy, które zostały ważnie ustanowione lub uznane przez kompetentny organ władzy publicznej

- Koncepcja prawnonaturalna - zakłada, że prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem zachowań, prawo obejmuje wyłącznie normy, które pozostają w zgodzie z ustanowionymi przez ABSOLUTNY AUTORYTET (np. Bóg, rozum)

- Koncepcje niepozytywistyczne - prawo obejmuje normy prawa pozytywnego oraz inne elementy, które wyznaczają sposób rozumienia i stosowania norm prawa pozytywnego

• Koncepcje realistyczne: prawo = zespół faktów społecznych lub psychicznych związanych ze stanowieniem, obowiązywaniem i stosowaniem norm prawnych.

2. Funkcje prawa

• Stabilizacyjna: utrwalenie w nim istniejącego ładu politycznego, gospodarczego itd.

• Dynamizacyjna ( motywacyjna, innowacyjna): promowanie zmian w różnych sferach życia społecznego.

• Ochronna: prawo chroni różne wartości istotne z społecznego punktu widzenia

• Gwarancyjna: zapewnienie pewnych praw jednostce

• Opiekuńcza: opieka zdrowotna, emerytury

• Organizacyjna: tworzenie instytucjonalnych warunków życia społecznego i państwowego

• Represyjna i wychowawcza: wykorzystywanie sankcji

• Kontrolna: rezultatem działania prawa jest poddanie zachowań ludzkich społecznej kontroli

• Dystrybutywna: jest rezultatem tego, ze prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów

• Regulacja konfliktów: rezultatem działania prawa jest rozstrzyganie sporów, które pojawiają się w przypadku konfliktów interesów.

• Partycypacyjna: zapewnia udział społeczeństwa we władzy

• Kompensacyjna: zadośćuczynienie

• Prewencyjna

• Resocjalizacyjna

• Informacyjna

• Reglamentacyjna: ogranicza dostęp do pewnych dóbr

3. Prawoznawstwo

Naukowe badanie prawa, powstało pod wpływem scjentyzmu.

• Podział nauk prawnych

- Dogmatyki prawa (szczegółowe) - koncentrują się na interpretacji przepisów, na ustalaniu ich obowiązywania oraz systematyzacji tych przepisów.

- Filozofia prawa - zajmuje się formułowaniem ogólnych twierdzeń o prawie, o jego istocie jako zjawisku społecznym, celach i funkcjach, podstawach obowiązywania, sposobach interpretacji, zasadach stosowania i przyjmowanych ograniczeniach w tym procesie, a także metodach poznania.

- Historyczne - przyjmują, że skoro istniejące ustroje państwowe i systemy prawne stanowią wynik procesów historycznych, to dla pełnego zrozumienia współczesności niezbędne jest poznanie form wcześniejszych.

- Empiryczne - skupiają się na badaniu realnego funkcjonowania prawa jako jednego z systemów normatywnych w społeczeństwie, a także działania norm prawnych w poszczególnych sferach zycia społecznego

• Płaszczyzny badania prawa

- logiczno- językowe - prawo jest nakazem lub zakazem czynienia czegoś, tak rodzi się przepis prawny- zdanie może być analizowane z punktu widzenia poprawności językowej i pod względem logiczności.

- socjologiczne - socjologia jest nauką o społeczeństwie, człowieku w społeczeństwie, grupach społecznych- ich dynamice. Każda grupa podlega pewnym przepisom, socjologia pomaga patrzeć na przepis prawny, odpowiada na pytanie: jak funkcjonuje prawo w społeczeństwie ? Czasami społeczeństwo odrzuca prawo. Musi być ono dostosowane do potrzeb społeczeństwa.

- psychologiczne - prawo z punktu widzenia jednostki.

- aksjologiczne - moralne badanie prawa, ale są różne typy moralności więc jest to mało jednoznaczne; wartościuje prawo pierwotnie- w stosunku do ogólnie przyjętych zasad i wtórnie- czy jest dobre dla danej jednostki.

- tzw. Podejście wielopłaszczyznowe - skupia się na jednym z aspektów istnienia prawa ( językowym, społecznym, psychologicznym czy aksjologicznym) , nie przesądza o niedopuszczalności bądź nienaukowości pozostałych podejść.

II. Przepis prawny a norma prawna

1. Przepis prawny a norma prawna jako dwa warianty pojmowania prawa

Przepis prawny - jest to jednostka redakcyjna tekstu prawnego w postaci zdań w sensie gramatycznym wyróżniona w tekście w postaci artykułu, paragrafu, ustępu, punktu, litery czy też zdania niemającego odrębnego określenia numerycznego. Każda jednostka redakcyjna tekstu prawnego oznaczana jest w ściśle określony sposób.

Norma prawna - reguła postępowania, ustanowiona przez kompetentny organ państwa np. parlament, rząd, prezydenta, wojewodę, skierowana do abstrakcyjnego adresata, określająca sposób postępowania w przewidzianej tą normą sytuacji.

Między normą prawną a przepisem prawnym istnieje taka relacja jak miedzy treścią a formą. Treść prawa wyrażają normy, przepisy zaś są forma słowną, w którą treść ta jest ujęta.

2. Rodzaje norm prawnych

• Generalne - normy w których adresat wysłowiony jest za pomocą nazwy generalnej (cecha np. prezydent RP.)

• Indywidualne - normy w których adresat wskazany jest przy pomocy cechy specyficznej (np. nazwa, nazwisko, numer itp.)

• Konkretne- normy, których zastosowanie eliminuje je z obrotu, bądź takie których liczbę zastosowań można przewidzieć.

• Abstrakcyjne - normy, które regulują powtarzalne zachowania, liczby ich zastosowań nie można przewidzieć.

3. Rodzaje przepisów prawnych

I stopnia merytoryczne

• ogólne - przepisy, które dotyczą całości zakresu regulacji obejmowanego przez dany akt

• szczegółowe - dotyczą wąskich fragmentów danej regulacji, nie można ich stosować rozszerzająco

• materialne - dotyczą zakresu danego aktu normatywnego, definicji terminów zawartych w akcie norm., praw i obowiązków (innych niż formalne i kompetencyjne) określonych podmiotem

• ustrojowe - określają kształt prawny w sposób powoływania oraz kompetencje organów władzy bez innych podobnych instytucji

• formalne - dotyczą formy wykonywania czynności terminów na dokonanie tych czynności, procedury wykonywania tych czynności itp.

• karne - zawsze są szczegółowe ponieważ nie można nigdy stosować jego rozszerzonej wykładni

II stopnia przepisy o przepisach

• odsyłające - nie formułują wprost powinności zachowania ale odsyłają do innych elementów systemu a nawet poza system

- systemowe - odsyła się do przepisów do tego samego systemu (np. z ustawy do innej ustawy),

- poza systemowe - odnoszą się do norm spoza systemu ( np. do zasad moralnych)

• blankietowe - przepisy, które odsyłają do akt normatywnych, czyli do tych, które dopiero będą wydane

• przejściowe - rozstrzygają kwestie intertemporalne

• dostosowujące - dotyczą kwestii międzyczas. ale nie związanych z postępowaniami, sprawami, aktami itp. Ale w szczególności z następstwem prawnym. Przepisy te pozwalają także rozstrzygać impasy prawne.

• derogacyjne (uchylające) - uchylają cale akty prawne.

• nowelizujące - służą zmianie brzmienia aktów prawnych, może polegać na uchyleniu fragmentu przepisu bądź całego, na dodawaniu lub zmianie treści

inne?

• ze względu na treść:

- nakazujące

- zakazujące

- uprawniające

• dyspozytywne (ius dispositivium) - obowiązują w momencie w którym strony uregulowały normy

• imperatywne (ius cogens) - bezwzględnie obowiązujące (np. przepisy KK)

• semiimperatywne - gwarantują pewne minimum uprawnień ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień (np. prawo pracy)

• kompetencyjne - na podstawie, których przyznawana jest kompetencja danemu organowi

4. Struktura normy prawnej

• Trójczłonowa koncepcja :

a) hipotezy (założenia) - określa ona okoliczności (warunki) w jakich

można i należy stosować daną normę, a przez to i jej adresata;

b) dyspozycji - określa ona postępowanie, do jakiego zobowiązany jest

adresat normy;

c) sankcji - określa ona ujemne konsekwencje w przypadku zachowanie

się adresata w sposób sprzeczny z normą.

• Koncepcja normy sprzężonej

- Norma sankcjonowana: określa adresata i warunki, w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone czynić (hipoteza) oraz treść owego nakazu, zakazu lub dozwolenia( dyspozycja)

- Norma sankcjonująca: stanowiąca, iż w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (jest to swego rodzaju hipoteza) zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczony w treści normy. Dyspozycja normy sankcjonującej przewiduje zarówno obowiązek ponoszenia skutków naruszenia normy sankcjonowanej jak i upoważnienie (kompetencję) dla organów państwa do realizacji tych skutków.

III. Obowiązywanie prawa i źródła prawa

1. Koncepcje obowiązywania prawa

• Obowiązywanie aksjologiczne - wg. tej koncepcji norma obowiązuje jeżeli realizuje wartość uważaną za fundamentalną systemu bądź przynajmniej nie można jej zarzucić ewidentnego naruszenia tych wartości.

- Reguła Radbrucha - ”ustawowe bezprawie” przepis prawny nie obowiązuje choć nie został faktycznie uchylony, jeśli w rażący sposób narzuca elementarne i nie kontrowersyjne reguły moralne

• Obowiązywanie tetyczne - właściwa dla pozytywizmu oraz teologicznych koncepcji prawa natury. Wg. tej koncepcji obowiązuje, że na kompetencje autorytetu norm ma wpływ ten, który ja ustanowił

• Obowiązywanie faktyczne - obowiązują te normy, które są rzeczywiście egzekwowane przez organ państwa

- Desuetudo - zjawisko długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania normy

• Obowiązywanie systemowe - w myśl tej koncepcji norma obowiązuje jeżeli spełnia następujące kryteria:

- pochodzi od kompetentnego organu

- została ustanowiona wg. odpowiedniej procedury

- weszła w życie i nie została uchylona

- nie jest nie zgodna z innymi normami a jeżeli jest to obowiązuje wtedy kiedy wskaz. Na nia odpowiednie reguły kolizyjne

- jest expersis verbis

2. Czasowy, terytorialny i personalny aspekt obowiązywania

• Czasowy aspekt:

prawo obowiązuje w czasie: istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania nomy prawnej

1. Norma obowiązuje od momentu, który wyznaczy ustawodawca, nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania

2. Obecnie w Polsce panuje zasada, że przepisy nie wchodzą wcześniej w życie niż po 14 dniach od daty opublikowania

- Vacatio legis (spoczynek prawa)

• Terytorialny aspekt:

prawo obowiązuje na całym terytorium państwa, którego organy go ustanowiły lub sankcjonują.

1. normy wydawane przez centralne organy państwa są wiążące na terytorium całego państwa, chyba, że normy te stanowią inaczej,

2. normy, które są wydawane przez organy tzw. terenowe, są wiążące jedynie na obszarze na który te organy sprawują władzę.

• Personalny aspekt:

normy są wiążące jedynie dla określonych osób, bo jedynie określonym podmiotom wyznaczają obowiązki i przyznają uprawnienia.

1. normy danego systemu są wiążące dla wszystkich osób, które znajdują się na terytorium danego państwa,

2. wyjątki: dyplomaci, członkowie obcych sił zbrojnych.

3. Pojęcie źródeł prawa

Źródła prawa - akty stanowione przez organy państwowe, które w swej treści zawierają normy prawne. Mówiąc o źródłach prawa w tym znaczeniu, określamy je najczęściej mianem aktów normatywnych.

• w sensie formalnym - to każdy akt, decyzja lub dokument, którą w danym systemie prawa uważa się za źródło norm prawnych. Źródłem prawa w sensie formalnym będzie, więc w naszym systemie prawnym np. ustawa lub rozporządzenie odpowiedniego organu państwowego.

• w sensie poznawczym - to różnego rodzaju dokumenty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych.

• w sensie materialnym - jest mało przydatne gdyż do czynników społecznych, ekonomicznych i politycznych, które warunkują treść prawa, np. do panujących przekonań moralnych czy panujących opinii.

4. Formy tworzenia prawa

Tworzenie prawa - Tworzenie całego porządku prawnego, bądź tworzenie poszczególnych aktów prawnych.

Formy tworzenia prawa:

• stanowienie prawa - jest tworzone przez uprawnione organy państwa (jednostkowe akty tworzenia prawa) W tym znaczeniu mówi się, że powstające prawo jest prawem stanowionym- sensu- stricte pełnym tego słowa znaczeniu. Prawo stanowione określane też jako prawo pisane

• prawo zwyczajowe - powstawanie prawa na podstawie zwyczajów. Polega na tym, że w danej społeczności kształtuje się zwyczaj, czyli praktyka postępowania w określony sposób zgodny z normami moralnymi. W dalszej kolejności kształtuje się przekonanie, że ten zwyczaj powinien być realizowany w ramach normy obowiązującej prawnej i jednocześnie za niedostosowanie się powinna być nałożona sankcja.

• prawo precedensowe - tworzenie prawa w formie precedensu. Precedensem nazywamy decyzje sądu, które tworzy prawo. Precedensem nie jest wyrok sądu a ustanowiona w nim reguła. Reguła ta wpływa na podejmowanie decyzji przez inne sądy w podobnych sprawach. Zwykle precedens pochodzi od sądu wyższego rzędu a stosują się do niego sądy niższego rzędu. W systemie tym źródłem prawa jest także sąd . System precedensu nie oznacza, że sąd tylko tworzy prawo , prawo tworzą owe precedensy.

IV. System prawny

System prawa - odpowiednio uporządkowany zbiór norm prawnych

1. Systemowość prawa a problem multicentryczności

System multicentryczny polega na podziale kompetencji w razie zaistnienia kolizji norm prawnych

np: jest kilka systemów prawnych, które obowiązują na tym samym obszarze, w Polsce mamy system nasz państwowy i system norm UE, i teraz przyznajemy konkretnym organom kompetencje do decydowania

a mówiąc ściślej rozdzielamy kompetencje, czyli ten organ odpowiada za to, drugi za to a trzeci za to itd.

głównie chodzi o unikniecie kolizji norm prawnych

np: pomoc publiczna

państwo musi uzyskać zgodę Komisji Europejskiej aby mogło wspomóc jakiegoś swojego przedsiębiorcę

2. Rodzaje systemów prawa

Systemy możemy podzielić na grupy ze względu na:

• Genezę systemu

- naturalne - powstają bez ingerencji człowieka (np. żywy organizm)

- sztuczne - są dziełem człowieka, powstają z góry przyjętego planu (np. urządzenia techniczne)

- realne - składają się z realnie istniejących obiektów (np. las)

- pojęciowe - elementami tych systemów są twory kulturowe: wartości, normy, pojęcia abstrakcyjne

• Cechy elementów składających się na dany system

Rodzaje systemów wg. sposobu w jaki kształtują się normy:

• Civil law - system prawa stanowionego

• Common law - system prawa anglosaskiego

3. Postulat racjonalnego prawodawcy

Zakłada, że może on przewidzieć skutki swoich zachowań i decyzji, wyznacza cele możliwe do osiągnięcia zamierzonych celów. Racjonalne prawodawstwo powinno wyznaczać cele możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia celów nie powinien przekraczać ich wartości oraz adekwatne środki.

4. Cechy systemu prawa

Zupełność systemu prawa - jest cechą charakterystyczną systemu prawa, ale jest założeniem o charakterze idealizacyjnym. W praktyce zupełność systemu prawa wyrażą się obowiązkiem traktowania systemu prawa jako zupełny przez organy stosujące prawo i nakazem wypełniania ewentualnych luk za pomocą wnioskowań prawniczych oraz dyrektywą dla organów stanowiących prawo nakazującą stanowienie prawa wolnego od luk.

Niesprzeczność systemu prawa - zakłada, iż system prawa powinien być wewnętrznie koherentny. Jest to jednak założenie jedynie idealizacyjne, którego celem jest zapobieganie takim sytuacjom, w których w stosunku do tej samej kwestii obowiązuje kilka sprzecznych ze sobą norm prawnych.

• Niesprzeczność systemu prawa ma więc zapobiegać występowania:

- sprzeczności logicznych jedna norma nakazuje adresatowi w danej sytuacji czynić to czego zakazuje druga.

- przeciwieństw logicznych - kilka norm nakazuje zachowania niemożliwie do jednoczesnej realizacji

- sprzeczności prakseologicznej - zachowanie zgodne z postanowieniami jednej normy unicestwia skutek zachowania zgodnego z drugą normą

• Niesprzeczność systemu prawa należy rozpatrywać w dwóch sferach:

- sfera stanowienia - dyrektywa skierowana do organów stanowiących prawo, aby stanowić normy niesprzeczne treściowo; założenie idealizacyjne.

- sfera stosowania - dla organu stosującego prawo niesprzeczność systemu prawa jest aksjomatem i organ ten musi usuwać kolizje norm prawa przy pomocy reguł kolizyjnych

5. Luki w prawie

Luka w prawie - brak regulacji, co do którego można racjonalnie stwierdzić, że nie jest przez ustawodawcę zamierzony.

• Luka w prawie może wystąpić w szczególności gdy:

- Ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew wyraźnej zapowiedzi

- Pomimo zakończenia procesu legislacyjnego nadal nie można ustalić norm regulujących określoną kwestię

• Rodzaje luk:

- aksjologiczna - taka gdzie twierdzimy, że ustawodawca powinien jakiś stan rzeczy uregulować w ogóle lub w określony sposób, jeśli kierować się ma pewnymi założeniami aksjologicznymi.

- logiczna - wynika z istnienia sprzeczności norm

- techniczna - polega na tym, że przepis blankietowy odsyła do nieistniejących (rzekomych) elementów systemu

- swoista - gdy przepis odsyła do przepisów wykonawczych, a tych nie ma.

6. Typy kolizji miedzy normami

• Kolizje o charakterze logicznym (analitycznym),

wynikają z samego sformułowania norm prawnych.

Występują w dwóch wariantach:

• sprzeczności norm,

• przeciwieństwa norm.

• Kolizja o charakterze prakseologicznym(praktycznym) między normami

może występować w dwóch przypadkach:

• Gdy realizacja jednej normy stworzy sytuację, która wyklucza przyczynowo realizację drugiej normy

• Gdy realizacja obu norm prowadzi do sprzecznych celów tzn. gdy realizacja jednej normy unicestwia rezultat zrealizowania drugiej

• Kolizje o charakterze aksjologicznym

występują wówczas, gdy prawodawca wbrew

postulatowi racjonalności nie jest konsekwentny w

swoich preferencjach.

7. Reguły kolizyjne

Reguły kolizyjne - są dyrektywami mającymi na celu usunięcie norm sprzecznych treściowo przez organ stosujący prawo. Reguły kolizyjne mają bardzo istotną rolę w procesie stosowania prawa ze względu na to, iż realizują założenie niesprzeczności systemu prawa. Organ stosujący prawo po stwierdzeniu kolizji korzysta do jej usunięcia z odmowy zastosowania jednej z dwóch norm prawnych sprzecznych treściowo tylko w konkretnej sytuacji.

Reguły kolizyjne I stopnia:

• Hierarchiczności - gdy dochodzi do treściowej sprzeczności norm usytuowanych na różnych piętrach hierarchii systemu - „lex superior derogat legi inferiori” - norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu - uchylenie normy stosowane tylko w konkretnym przypadku

• Temporalna (chronologiczna, czasowa) - stosuje się, gdy dochodzi do treściowej kolizji między normami tego samego stopnia, z których jedna jest wydana wcześniej, druga później. Norma wydana później nie może być normą hierarchicznie niższą od normy wcześniejszej. Reguła ta głosi, że norma wydana później uchyla normę wydaną wcześniej - „lex rioriori derogat legi priori”

• Merytoryczna (szczegółowości) - kiedy dochodzi do kolizji dwóch równorzędnych norm, z których jedna jest normą o zakresie ogólnym (szerszym) a druga o zakresie szczegółowym - norma szczegółowa deroguje normę ogólną (nie znajduje zastosowania w zakresie regulacji objętej normą szczegółową) - „lex specialis derogat legi generali”

Reguły kolizyjne II stopnia, mające na celu usuwanie sprzeczności między regułami kolizyjnymi I stopnia :

• między regułą hierarchiczności i temporalną : gdy mamy dwie normy prawne, z których jedna jest normą wydaną wcześniej i jest wyższego stopnia a druga norma została wydana później i jest normą niższego stopnia. Norma wyższa hierarchicznie deroguje normę niższego stopnia - „lex superior riori derogat legi posteriori inferiori”

• między regułą hierarchiczności a merytoryczną - gdy jedna z norm sprzecznych treściowo jest normą wyżej usytuowaną w hierarchii systemu i jednocześnie normą ogólną, druga zaś normą szczegółową niższego rzędu - wtedy znów dominuje reguła hierarchiczności - „lex superior generali derogat legi inferiori speciali”

• między regułą temporalną a merytoryczną - gdy norma ogólna wydana później koliduje z normą szczegółową wydaną wcześniej (są tego samego stopnia) - dominuje norma merytoryczna - „ lex priori specialis derogat legi posteriori generali”. Wyjątkiem jest prawo energetyczne.

V. Stosowanie prawa

1. Pojęcie stosowania prawa (stosowanie a tworzenie prawa)

Stosowanie prawa - jest sformalizowanym działaniem kompetentnych organów władzy publicznej polegającym na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych.

Tworzenia prawa - formułowanie generalnych i abstrakcyjnych norm prawnych przez organy państwowe

2. Decyzyjny model stosowania prawa

• ustalenie tzw. podstawy prawnej rozstrzygnięcia - polega na wskazaniu normy prawnej, którą należy zastosować do rozstrzygnięcia danego przypadku, czyli znalezienia odpowiednich przepisów prawnych, ustalenia, czy są to przepisy aktualne i dokonania ich wykładni, by w rezultacie uzyskać obowiązującą normę prawną

• ustalenie stanu faktycznego - polega na tym, by określić, czy nastąpiło pewne zdarzenie, jaki był jego przebieg i jakie osoby były w nie uwikłane

• dokonanie subsumpcji - czynność polegająca na tym, że organ stosujący prawo stwierdza, iż ustalony przez niego stan faktyczny jest szczególnym przypadkiem, który należy do zakresu zastosowania pewnej normy.

• wydanie decyzji finalnej i jej uzasadnienie -

• Decyzja finalna (akt stosowania prawa) - ustanowienie normy indywidualnej i konkretnej.

• Uzasadnienie - decyzje finalne w zasadzie powinny być uzasadnione; obowiązek uzasadnienia jest przewidywany przez normy prawne i odnosi się zazwyczaj do tych rozstrzygnięć, od których strona wnosi odwołanie, do rozstrzygnięć ostatecznych, które kończą postępowanie w sprawie, czy do rozstrzygnięć w sprawach szczególnie ważnych.

• żądania stron i przebieg postępowania,

• opis wyników postępowania dowodowego,

• podanie podstawy prawnej rozstrzygnięcia.

Uzasadnienie ma usprawiedliwiać przyjętą konkluzję, wykazać jej poprawność - wylegitymować takie, a nie inne rozstrzygnięcie.

3. Ideologie stosowania prawa

• Ideologia decyzji związanej - decyzje zapadające w procesie powstawania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych. Wartości naczelne to pewność prawa i legalizm poczynań władczych

• Ideologia decyzji swobodnej - naczelne wartości to celowość, skuteczność, sprawiedliwość. Gdy prawo okaże się z nimi niezgodne, powinno być korygowane nie tylko w drodze działań prawotwórczych ale również poprzez odpowiednią jego wykładnię.

4. Model sylogistyczny a argumentacyjny stosowania prawa

• Model sylogistyczny - polega na tym, że proces stosowania prawa sprowadza się do pewnych zabiegów o charakterze logicznym, a zwłaszcza do sprawdzenia wartości argumentów tj. do sprawdzenia czy maja charakter prawdziwy czy fałszywy

• Model argumentacyjny - rezygnuje z możliwości analizy rozumowań sędziego przy użyciu sylogizmu w koncepcji dyskursu prawniczego wskazuje się przede wszystkim niemożność pełnego zastosowania logiki prawniczej. Dlatego też uważa się, że proces argumentowania, a tym samym rozstrzygania powinien uwzględniać określone reguły dyskursu.

VI. Wykładnia prawa i argumentacja prawnicza

1. Wykładnia prawa a argumentacja prawnicza: odmienność perspektyw.

Wykładnia prawa - inaczej „ interpretacja prawa” - proces ustalenia właściwego znaczenia przepisów prawnych.

Argumentacja prawnicza - przedstawianie w sposób logiczny argumentów

lub kontrargumentów w zależności od danej sytuacji faktycznej

2. Pojęcie wykładni prawa

• Pragmatyczne a apragmatyczne ujęcie wykładni prawa

- wykładnia w sensie pragmatycznym - proces (zespół czynności) zmierzający do ustalenia znaczenia przepisu prawa (wykładnia prawa sensu stricto) i ustalenia treści zawartych w nim norm prawnych (wykładnia prawa sensu largo)

- wykładnia w sensie apragmatycznym - rezultat wykładni prawa w ujęciu pragmatycznym, tj. ustalone w jej toku znaczenie przepisu lub treść normy prawnej.

• Klaryfikacyjna a derywacyjna koncepcja wykładni prawa

- Koncepcja klaryfikacyjna - wykładnia ma wyjaśnić niejasności oraz je usunąć

- Koncepcja derywacyjna - wykładnia jest konieczną czynnością w procesie wprowadzania norm prawnych z przepisów.

• Dynamiczna a statyczna ideologia wykładni prawa

- Ideologia dynamiczna - tekst prawny może zmieniać swoje znaczenie zależnie od zmian następujących w języku oraz w pozajęzykowym kontekście wydanych przepisów.

- Ideologia statyczna - tekst prawny ma tylko jedno znaczenie.

3. Podział wykładni prawa

• Ze względu na podmiot dokonujący i moc wiążącą:

- autentyczna - dokonywana przez ten podmiot, który przepis ustanowił. Ten kto stanowi ten przepis może określać jego znaczenie.

- legalna - dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa.

- operatywna - (wykładnia organów stosujących prawo) takiej wykładni mogą używać wszystkie organy władzy publicznej. Wykładnia ta wiąże organ jej dokonujący i podmioty, wobec których jest stosowany

- doktrynalna - jest w istocie wykładnią prywatną, tyle że przeprowadzoną przez prawników. Jeżeli oddziałuje na decyzje organów stosujących prawo, to tylko siłą autorytetu.

• Ze względu na reguły interpretacyjne:

- językowa - polega na interpretacji przepisów prawnych przy wykorzystaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka prawnego i naturalnego, oraz reguł poprawnego myślenia oraz logiki

- systemowa - polega na ustaleniu rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego.

- funkcjonalna - wyraża się w ustaleniu znaczenia przepisu zgodnie z celem jaki chciał osiągnąć ustawodawca

• Ze względu na wyniki:

- stwierdzająca - jest to taka interpretacja, która nakazuje dana normę rozumieć tak samo jak wykładnia słowna

- rozszerzająca - porównanie wyników wykładni językowej oraz wykładni systemowej lub celowościowej i przyjęcia szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z interpretacji językowej

- zwężająca - wykładnia ta przyjmuje węższe rozumienie, niż wynikało by to z wykładni literalnej.

• Ze względu na wykorzystane materiały:

- historyczna - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych za pomocą materiałów historycznych

- komparatystyczna - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych, które zostały zawarte w określonych przepisach poprzez porównanie ich z podobnymi uregulowaniami prawnymi.

4. Reguły inferencyjne (wnioskowania prawnicze)

Systemy prawa są tak skonstruowane, że należą do nich nie tylko te normy, które ustanowiono w formie przepisów prawnych (i odtworzono na podstawie reguł interpretacyjnych), ale również takie normy, które z tych pierwszych wywnioskowano według określonych reguł wnioskowania, nazywanych regułami inferencyjnymi.

• Wynikanie logiczne - jest najbardziej pewne, opiera się bowiem na relacjach wynikających z logiki formalnej. W myśl wnioskowania logicznego norma N1 wynika z normy N, wtedy w zależności od rodzaju normy, norma N1 jest jednocześnie spełnieniem normy N, bądź norma N1 jest naruszeniem normy N. (np. w mieście jeździ się do 50 km/h - można jeździć 40 km/h)

• Wynikanie instrumentalne - oparte są one na relacji środek - cel, na tzw. Racjonalności technicznej lub instrumentalnej:

Te wnioskowania przyjmują 2 postacie:

- Reguła instrumentalnego nakazu- norma N1 wynika instrumentalnie z normy N, jeżeli spełnienie normy N1 jest warunkiem spełnienia normy N. (jeżeli indeks mamy oddać do 5.02, to wnioskujemy, że uczelnia powinna wydać te indeksy wcześniej)

- Reguła instrumentalnego zakazu- Przyjmuje 2 postaci:

• Normy nakazujące - jeżeli nakazane jest osiągnięcie jakiegoś celu to zakazane jest podejmować działania, które uniemożliwiają osiągnięcie tego celu. (jeżeli musimy oddać indeksy do 5.02, to wpis musi być złożony do 05.02 - norma ta wynika instrumentalnie, że nie do 06.02)

• Normy zakazujące - występuje przy normach zakazujących, mówi, że jeżeli zakazane jest osiągnięcie jakiegoś celu, to tym samym, zakazane jest jakiegoś postępowania, które tego celu osiągają. (np. współudział w kradzieży)

• Wynikanie aksjologiczne - oparte są na założeniu o konstrukcji ocen Jeżeli prawodawca preferuje wartość W i chroni to, przyjmuje się, że chroni ją przez cały system prawny (np. powinno się chronić trawników a podeptano kwietnik - pogwałcono prawo)

VII. Dowody prawnicze

1. Pojęcie i przedmiot dowodu

Dowody prawnicze - są to takie ślady, wypowiedzi, dokumenty oraz rzeczy, których treść bądź stan fizyczny pozwalają uznać prawdziwość bądź fałszywość określonego twierdzenia.

Przedmiot dowodu - są fakty mające istotne znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy - czyli nie każdy fakt, a tylko fakty prawnie relewantne. Sąd musi ocenić z jakim stosunkiem prawnym ma do czynienia, jaka jest klasyfikacja prawna żądania powoda. To ustalenie (klasyfikacja) określa zakres i kierunek postępowania dowodowego. Często dochodzi do ,,nadprodukcji" materiału dowodowego, strony przedstawiają nieistotne dowody, akta sprawy robią się coraz grubsze, a sprawa zamiast się wyjaśniać - staje się coraz bardziej zawiła.

Przedmiotem dowodu mogą być tylko fakty mające charakter egzystencjalny (jednostkowy), więc dowodem nie mogą być zasady doświadczenia życiowego, oceny prawne, normy techniczne, cechy charakteru.

2. Rodzaje dowodów

• Ze względu na odległość źródła dowodowego od faktu, które podlega udowodnieniu :

- pierwotne : dowód, który pochodzi ze źródła, które bezpośrednio zetknęło się z okolicznością, którą chcemy udowodnić (dokumenty, nagrania)

- pochodne : dowód, który pochodzi ze źródła, które pośredniczy pomiędzy okolicznością a źródłem pierwotnym (kopia dokumentu, protokół przesłuchania świadka)

• Ze względu na charakter źródła dowodowego:

- osobowe : pochodzące od osób żyjących

- rzeczowe : pochodzące od rzeczy

• Ze względu na fakt, którego dowód dotyczy:

- bezpośrednie : dotyczą wprost faktu głównego

- poszlakowe : dotyczą faktów ubocznych

• Ze względu na treść informacyjną :

- pojęciowe : zawierają treści intelektualne, oświadczenia wiedzy pochodzące od osobowych źródeł informacji

- zmysłowe : oddziałują na zmysły i dopiero poprzez doznania zmysłowe formowany jest wiosek (oględziny)

• Ze względu na genezę źródła dowodowego :

- przypadkowa

- dowody z przeznaczenia : dowody, które tworzone są, aby wykorzystać je w procesie karnym (protokoły, świadkowie przybrani)

• Ze względu na inicjatywę przeprowadzenia dowodu :

- z urzędu

- dowody na wiosek stron

3. Ciężar dowodu

Ciężar dowodu jest to obowiązek udowodnienia prawdziwości określonego twierdzenia pod rygorem uznania jego fałszywości.

• - W prawie cywilnym, co do zasady, ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie wywodzącej z tego faktu skutki prawne. Norma ta ma zastosowanie do wszystkich dziedzin prawa prywatnego a także do postępowania nieprocesowego, zabezpieczającego, egzekucyjnego i międzynarodowego.

Ciężar dowodu ma związek z zasadą kontradyktoryjności. Zgodnie z nią to strony mają toczyć spór i przedstawiać przed sądem dowody na prawdziwość swoich twierdzeń. Sąd nie ma obowiązku dążenia do ustalenia jaki jest stan faktyczny. Obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa na stronach (art. 3 kpc), a ciężar udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 kpc) spoczywa na stronie, która z tych faktów wywodzi skutki prawne (art. 6 kc).

• - W postępowaniu karnym ciężar udowodnienia faktu zaistnienia przestępstwa spoczywa na oskarżycielu

4. Ocena dowodów

Zasadą oceny dowodów nazywamy te wszystkie zasady, które określają kryteria, jakie muszą być spełnione, by organ stosujący prawo mógł uznać dane twierdzenie za udowodnione.

Wyróżnić można dwie podstawowe zasady oceny dowodów :

• zasada legalnej oceny dowodów - Głosi, że dowody mają taką wartość w ustaleniu faktów, jaką wyznacza im prawo. Normy prawa określają więc, jakie warunki muszą być spełnione, aby jakiś fakt można było uznać za udowodniony.

• Zasada swobodnej oceny dowodów - organy procesowe w ocenie dowodów kierują się swoim przekonaniem nieskrępowanym przez ustawowe reguły oceny , ale ukształtowanym pod wpływem wskazań wiedzy , doświadczenia życiowego i zasad logicznego rozumowania.

5. Problematyka procesowa (ustalenie prawdy, formy procesu, weryfikacja rozstrzygania)

• Ustalanie prawdy

Systemy procesowe przyjmują cały szereg reguł i zasad, które w określonych okolicznościach mogą ograniczać poznanie prawdy w postępowaniu.

Zaliczyć do nich możemy :

1. domniemanie prawne

2. zasadę res iuducata pro veritate habetur - z chwilą, gdy od orzeczenia nie przysługuje środek odwoławczy staje się ono prawomocne formalnie i tym samym niepodważalne, nawet gdyby okazało się, że jest oparte na błędnych ustaleniach faktycznych.

3. Zasada formalizmu procesowego - czynności procesowe muszą być dokonywane na ogół w określonej formie, np. środki odwoławcze muszą być składane w przewidzianym terminie i po ich upływie strona traci prawo do ich wniesienia.

4. Zakaz reformationis in peius - jeżeli środka odwoławczego nie wniesiono na niekorzyść oskarżonego, to nie można zmienić wyroku na jego niekorzyść

5. zakazy dowodowe : to normy zabraniające przeprowadzenia dowodu w określonych warunkach lub stwarzające ograniczenia w pozyskiwaniu dowodów

- zakazy dowodu określonych faktów

- zakazy stosowania określonych środków dowodowych

- zakazy stosowania określonych metod dowodowych.

• Formy procesu

- w każdym procesie biorą udział sąd i strony lub uczestnicy

- strony w postępowaniu cywilnym to powód i pozwany

- w myśl zasad kontradyktoryjności proces jest zorganizowany w formie sporu stron przed bezstronnym sądem, strony są wyłącznymi dysponentami całego procesu, a rola sądu jest całkiem bierna i ogranicza się do wydania wyroku

- w procesie kontradyktoryjnym strony decydują w szczególności o tym, czy :

1. wszcząć proces, czy też nie (zasada skargowości)

2. sąd nie może z urzędu uwzględniać żadnych roszczeń, z którymi nie wystąpiły strony, nie może orzekać ponad żądania (zasada dyspozycyjności)

3. sąd jest związany wnioskami dowodowymi stron, nie może uwzględniać żadnych faktów ani dowodów na które nie powołały się strony.

- Forma inkwizycyjna procesu stanowi dokładne przeciwieństwo formy kontradyktoryjnej : proces jest zorganizowany w formie sporu stron, lecz całe postępowanie jest prowadzone przez sąd, a rola stron ogranicza się do przekazywania sądowi informacji, które uznaje za niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy. W szczególności :

1. postępowanie jest wszczynane z urzędu przez sąd lub odpowiedni organ

2. sąd może uwzględniać roszczenia czy żądania nie zgłoszone przez strony

3. sąd nie jest związany wnioskami dowodowymi stron

• Weryfikacja rozstrzygnięcia - sprawdzenie

VIII. Państwo prawa

1. Pojęcie państwa prawa: między pozytywistyczną i niepozytywistyczną interpretacją

Państwo prawa - koncepcja prawna, ewoluująca od czasów oświecenia. Jej genezą było ograniczenie wszechwładzy suwerennego monarchy, który tworząc prawa był równocześnie ponad nimi. W państwie prawa wzajemne stosunki między poszczególnymi organami władzy państwowej, jak również pomiędzy organami państwa a obywatelami i ich organizacjami są ściśle określone przez stabilne i w praktyce stosowane normy prawne. Koncepcja państwa prawa opiera się na założeniu, iż zadaniem prawa jest ochrona jednostki przed arbitralnym działaniem państwa.

Różnice między pozytywistyczną i niepozytywistyczną interpretacją zasady praworządności :

• w myśl koncepcji pozytywistycznej źródłem prawa, a tym samym źródłem uprawnień i obowiązków mogą być tylko teksty prawne (tj. umowy międzynarodowe, konstytucja, ustawy), w myśl koncepcji niepozytywistycznej źródłem prawa mogą być też zasady słuszności lub racjonalności (jeżeli prawo ma luki lub jest bardzo niesłuszne lub nieracjonalne)

• koncepcja pozytywistyczna - normy prawne nie mogą utracić mocy obowiązującej wyłącznie z powodu, że naruszają zasady słuszności i racjonalności

• pozytywiści odrzucają akty cywilnego nieposłuszeństwa, niepozytywiści natomiast uważają, że obywatel ma prawo odmówić posłuszeństwa prawu, które rażąco narusza zasady słuszności i racjonalności, jeżeli wyczerpał wszystkie środki prawne.

2. Pojęcie dyskrecjonalnej władzy prawniczej i jej granicy

Władza dyskrecjonalna - władza przyznana organom państwa, polegająca na nadaniu im uprawnień do podejmowania decyzji w szczególnych rodzajach spraw w sposób nieskrępowany przepisami prawa.

Granice:

• teksty prawne

• kultura prawnicza

• etyka

Każda granica wyznacza ramy dla kolejnej, ale możliwy jest ruch w drugą stronę (w wyjątkowych przypadkach).

---