Legendarny żeń-szeń

Autor: Tomasz Mrozowski

Historia żeń-szenia jest owiana legendą. W starożytnych Chinach mogli go spożywać jedynie cesarz i jego rodzina. Później otrzymywali go również chińscy żołnierze, by szybciej mogli leczyć się z ran i odzyskiwać siły do walki. Jego wartość była równa wadze w złocie, a za kradzież korzenia groziła kara śmierci...

Żeń-szeń znany jest w Azji od ponad 4 tysięcy lat. Jego nazwa oznacza „małego człowieka”, wierzono bowiem, że to wszechpotężny duch gór zsyła na ratunek ludzkości ten boski korzeń o kształtach ludzkich, jako ratownika
i wyzwoliciela.

W Korei obróbka korzenia parą i ogniem na tzw. korzeń czerwony była monopolem państwowym, natomiast suszenie na słońcu i otrzymywanie korzenia białego było dozwolone wszystkim. Do Europy przywieźli żeń-szeń Holendrzy w roku 1610. W niedługim czasie zdobył on popularność na dworze Ludwika XIV jako środek przeciwko impotencji.

Substancje czynne w żeń-szeniu

Roślina ta należy do rodziny araliowate i znanych jest kilka jej odmian. W górskich lasach wschodniej Azji występuje najpopularniejszy chiński i koreański Panax ginseng, we wschodniej i środkowej części USA i Kanadzie - amerykański Panax qinquefolium. Znany jest także syberyjski Eleutherococcus senticosus oraz Panax japonicum, występujący w Japonii, Indiach i południowych Chinach. Plantacje tej rośliny zakłada się na zboczach gór. Zbiór rośliny, zwykle ręczny, następuje po 5 - 6 latach od zasadzenia. Powoduje ona tak duże wyjałowienie gleby, że przez kolejne lata nic nie jest w stanie na niej rosnąć. W celach leczniczych wykorzystuje się korzeń żeń-szenia.

Główne substancje czynne surowca mają charakter saponin triterpenowych. Są to tzw. panaksozydy lub ginsenozydy, a zwłaszcza panaksozyd A, czyli ginsenozyd Rg 1. Zawartość ogólna tych związków wynosi 2 - 3  proc. Stymulują one biosyntezę białka i RNA. Ostatnio wykazano, że ginsenozyd Rb2 ma właściwości przeciwnowotworowe. Obok ginsenozydów, należących do grupy protopanaksydioli i protopanksytrioli, występuje też ginsenozyd R0, stanowiący triglikozyd kwasu oleanolowego oraz wiele związków poliacetylenowych zawartych w olejku eterycznym (0,05 proc.), m.in. panaksyzol, który posiada właściwości hamowania agregacji płytek krwi. Ponadto surowiec zawiera peptydoglukany - panaksany - wykazujące działanie hipoglikemiczne  Skład poszczególnych preparatów otrzymywanych z żeń-szenia może się znacznie różnić, co zależy od wielu czynników, takich jak rodzaj i wiek rośliny, część korzenia stosowana do produkcji, miejsce uprawy, rodzaj gleby oraz klimat.

Lecznicze właściwości korzenia

Wpływ preparatów żeń-szenia na organizm człowieka nie jest do końca poznany i wymaga dalszych badań. Na podstawie dostępnej literatury można wyróżnić następujące korzystne działania tej rośliny:

•  działanie przeciwbólowe i przeciw-drgawkowe;

•  zwiększenie odporności na promieniowanie;

•  zwiększenie sprawności umysłowej;

•  poprawa funkcjonowania układu immunologicznego;

•  korzystny wpływ na metabolizm węglowodanów i lipidów;

•  przyspieszenie rekonwalescencji po chorobie lub zabiegu operacyjnym.

(Żeń-szeń skraca czas reakcji na bodźce słuchowe i wzrokowe, poprawia zdolność koncentracji, koordynację ruchów i odporność na stres; wzrost odporności na stres szczególnie korzystnie wpływa na sferę seksualną.

W materiałach reklamujących preparaty z żeń-szenia największe zainteresowanie budzi jego wpływ na zwiększenie wydolności fizycznej i tolerancji wysiłku fizycznego. Jak dotąd uzyskane wyniki badań naukowych są niejednoznaczne i obecnie przeważa pogląd o braku tego działania. Najnowsze badania nie potwierdzają również przydatności preparatów żeń--szenia jako środka wspomagającego w sporcie. W ulotkach reklamujących wyciągi żeń-szenia spotyka się  również stwierdzenie o działaniu obniżającym ciśnienie tętnicze krwi. W rzeczywistości badania przeprowadzone z zastosowaniem rozmaitych preparatów tej rośliny wykazują, że substancje czynne żeń-szenia mogą wywierać zarówno działanie obniżające, jak i podwyższające ciśnienie. Efekt ten jest na ogół przejściowy i zależy od zastosowanej dawki. Zróżnicowanie wpływu żeń-szenia na ciśnienie tętnicze krwi może zależeć od procesów technologicznych związanych z produkcją danego preparatu.

Niska toksyczność

Preparaty żeń-szenia charakteryzują się stosunkowo niską toksycznością, jeżeli są stosowane w dawkach zalecanych przez producentów. Zaobserwowano objawy niepożądane ze strony przewodu pokarmowego (biegunki, wzdęcia, zaparcia), a w pojedynczych doniesieniach - przypadki nadciśnienia, pobudzenia emocjonalnego, nasilenia astmy, wybroczyn skórnych i bezsenności. Na uwagę zasługuje fakt, iż w jednym z ośrodków naukowych stwierdzono występowanie krwawień u kobiet po menopauzie, które stosowały krem do twarzy zawierający żeń-szeń. Być może takie działanie żeń-szenia wynika z obecności w korzeniach niewielkich ilości estradiolu, estriolu i estronu.

Żeń-szeń syberyjski

Eleuterokok kolczasty Eleutherococcus senticosus Maxim., syn. Acanthopanax senticosus Harms z rodziny araliowatych (Araliaceae) rośnie w dalekowschodniej tajdze i w lasach nadamurskich, a obszar jego występowania obejmuje centralne i północne Chiny, Mongolię, część Korei, Japonię oraz Sachalin. Surowcem są kłącza wraz z rozłogami i drobnymi korzonkami (Rhizoma et Radix Eleutherococci), zwane handlowo syberyjskim żeń-szeniem (Siberian ginseng). W surowcu stwierdzono występowanie adaptogennych związków zwanych eleuterozydami o budowie chemicznej zbliżonej do substancji czynnych żeń-szenia.
Eleuterozydy należą do glikozydów fenolowych i saponinowych, lignanów i terpenów występujących między innymi w eleuterokoku kolczastym (żeń-szeń syberyjski) Eleutherococcus senticosus. Eleutherococcus występuje w Azji (Chiny, Japonia, część azjatycka Rosji, Mongolia). Z rośliny pozyskuje się kłącze z korzeniami Rhizoma Eleutherococci.

Eleuterozydy pobudzają ośrodkowy układ nerwowy, zwiększają zdolności adaptacyjne organizmu, podnoszą wydolność psychiczną i fizyczną. Poprawiają ogólne samopoczucie, wywierają wpływ  immunostymulujący, zwiększają tolerancję na stres. Eleuterozydy nasilają i aktywują procesy  detoksykacji (odtruwania) i wydalania szkodliwych metabolitów. Usprawniają procesy uczenia się, koncentracji i przypominania, podnoszą aktywność życiową po wielomiesięcznym regularnym zażywaniu.

W surowcu występują związki czynne:
Glikozydy saponinowe pochodne kwasu oleanolowego
Syringina = Eleuterozyd B
Syringarezynol = Eleuterozyd D
Eleuterozydy E, I, K, L, M
Saponiny sterydowe = Eleuterozyd A.

Syberyjski żeń-szeń stosowany jest jako naturalny środek dopingujący psychicznie i fizycznie, w celu podniesienia zdolności uczenia, usprawnienia przypominania i kojarzenia informacji, podniesienia odporności organizmu na choroby i stres.
Podawany jest osobom starszym i dzieciom. Niekiedy zalecany również przy impotencji i zaburzeniach hormonalnych (chodzi o układ dokrewny wydzielający hormony sterydowe).

Z kłączy uzyskiwany jest ekstrakt płynny - Extractum Eleutherococci zawierający, co najmniej 0,12 proc. eleuterozydów (5 ml 2-3 razy dziennie, rano i wieczorem). Eleuterozydów nie należy zażywać po południu, bowiem powodują bezsenność. Efekty działania eleuterozydów są widoczne po co najmniej 30-dniowym zażywaniu.

Z własnych doświadczeń zalecam łączenie (kojarzenie) eleuterozydów z wyciągiem z dziurawca - Hypericum, z wyciągiem z miłorzębu - Ginkgo, wyciągiem z przęśli - Ephedra, z cynaryzyną lub z preparatami kofeinowymi.

Związki te zwiększają wydolność fizyczną i psychiczną, zwłaszcza u ludzi starszych, np. wyraźnie polepszają pamięć i zdolność kojarzenia. Surowiec działa skutecznie przy obciążeniach klimatycznych (zbyt gorące lub zbyt zimne warunki). Aktywizuje naturalne siły obronne organizmu, nie zakłócając normalnych jego czynności, dzięki czemu może być stosowany przez dłuższy czas (kuracja powinna trwać co najmniej 3 miesiące).

Przetwory z tego surowca wykazują działanie ochronne na organizm podczas chemio- i radioterapii, łagodząc lub minimalizując toksyczne działanie cytostatyków lub naświetlań promieniami gamma.

Aralia mandżurska

Aralia mandshurica - jest to niewielkie drzewo z syberii, północnych Chin i Korei, gdzie występuje jako poszycie
w lasach liściastych. Podobnie jak żeń-szeń i eleuterokok, należy do rodziny araliowatych. Surowcem leczniczym są korzenie bogate w cenne, biologicznie aktywne substancje o różnorodnej budowie chemicznej. Odwary, proszek i nalewka z korzeni aralii mandżurskiej, zwanej przez ludy Syberii czartowski drzewem, mają działanie zbliżone do żeń-szenia. Stosuje się je jako stymulatory ośrodkowego układu w nerwicach, rozstrojach psychicznych, pomocniczo w psychozach, także w „upadku sił” w podeszłym wieku, w impotencji, ogólnie wyczerpaniu fizycznym i psychicznym.  

Zastosowanie aralii:

•  może poprawiać fizjologię układu nerwowego,

•  zalecane jest w stanach fizycznego i nerwowego osłabienia,

•  wspomaga utrzymanie właściwej fizjologii układu krążenia,

•  wspomaga regulację niskiego ciśnienia krwi,

•  wspomaga obniżanie poziomu cholesterolu i cukru we krwi,

•  wspomaga utrzymanie prawidłowego metabolizmu lipidów,

•  wpływa na wzmocnienie naturalnych mechanizmów obronnych organizmu przy niesprzyjającym wpływie środowiska zewnętrznego,

•  wpływa na fizjologię mięśni i wytrzymałość fizyczną.

Zalecane spożycie: 30 kropel 2 razy dziennie (rano i w południe)
Dzienna porcja zawiera 0,012 g aralii (w 60 kroplach)
Porcja wieczorem: 20 kropel tylko w przypadku dużego zmęczenia połączonego ze słabością i sennością. Zalecany okres spożywania: 3-6 tygodni, nie więcej niż 2 miesiące w skali roku.

Cytryniec chiński

Schisandra chinensis - to bardzo stara roślina lecznicza, której opis znajdujemy już w pierwszej Chińskiej Farmakopei z 250 r. p.n.e. owoc cytrusa Fructus Schisandrae nazywano tam wu-wei-zi (czyt. „łu-łej-dzy”, co w języku chińskim oznacza owoc o pięciu smakach. Nazwa ta określa specyfikę smaku surowca, gdyż okrywa owocu jest słodka, miąższ kwaśny, nasiona gorzkie i cierpkie, a w miarę przechowywania surowiec nabiera słonawego smaku.

Jako cenna roślina lecznicza, techniczna, jadalna i ozdobna, cytryniec od kilkudziesięciu lat jest uprawiany nie tylko na terenie byłego Związku Radzieckiego i Bułgarii, ale również w innych krajach. W celach leczniczych stosuje się głównie owoce i nasiona. Owoce zawierają do 1,5 proc. cukrów, do 20 proc. kwasów organicznych (głównie cytrynowego, jabłkowego i winowego), flawonoidy, katechiny, antocyjany, garbniki, olejki eteryczne, oraz witaminę C. W nasionach są substancje tonizujące (schizandryna i jej pochodne), witamina E i substancje oleiste. W owocach cytryńca znaleziono także węglowodany, białka, kwasy tłuszczowe oraz makro- i mikroelementy: wapń, magnez, fosfor, potas, sód, glin, cynę, żelazo, mangan, kobalt, nie stwierdzono natomiast glikozydów ani alkaloidów. Olejek eteryczny cytryńca, znajdujący się we wszystkich częściach rośliny (najwięcej w korze), jest ceniony w perfumerii za subtelny korzenno-cytrynowy aromat.

Zasadnicze farmakologiczne działanie cytryńca to stymulacja układu oddechowego, zwiększenie pobudliwości ośrodkowego układu nerwowego, regulacja biologicznych funkcji układu krwionośnego i serca. Oprócz tego cytryniec stymuluje centralny układ nerwowy przy zmęczeniu fizycznym i umysłowym, likwidując uczucie zmęczenia. Ma także zdolność przyspieszania procesu regeneracji skóry.

Wydana w Pekinie w 1982 r. „Księga chińskiej medycyny tradycyjnej” wymienia także trzy inne gatunki cytryńca:
S. sphenanthera, S. henryi, S. sphaerandra. Z kolei amerykański program komputerowy „NaturBase” równorzędnie traktuje jako surowiec do produkcji leków suszone owoce dwóch gatunków: S. chinensis (Nothern Schizandra) i S. sphenanthera (Southern Schizandra).
Farmakopea byłego Związku Radzieckiego wymienia jako leki nalewkę na owocach i nasionach cytryńca (T-rae Schisandrae 50,0, dawkowanie: 20-25 kropli 3 razy dziennie) oraz proszek z nasion (Pulv. Schisandrae 0,5, dawkowanie:
1 proszek 2-3 razy dziennie). Mają być one stosowane z przepisu lekarza jako środek stymulujący i tonizujący centralny system nerwowy przy zmęczeniu fizycznym i umysłowym, podwyższonej senności, hipotonii, chorobach psychicznych charakteryzujących się występowaniem stanów depresyjnych, dla polepszenia wzroku (zdolności widzenia w ciemności), normalizacji pracy serca i żołądka. Zasadniczo jako środek zwiększający zdolność do pracy w trudnych warunkach. Przeciwwskazania to: stany nadpobudliwości nerwowej, bezsenność, nadciśnienie tętnicze oraz zaburzenia pracy serca. Według „NaturBase” przeciwwskazaniem jest także ciąża.
Substancje odpowiedzialne za lecznicze działanie cytryńca to przede wszystkim lignany - schizandryna oraz jej pochodne. Termin lignany pojawił się dopiero w 1941 r. jako określenie związków organicznych, powstałych w wyniku połączenia dwu (lub kilku) cząsteczek pochodnych fenylopropanu. Lignany są szeroko rozpowszechnione wśród roślin, występują w korzeniach, drewnie, liściach i owocach. Jeszcze w latach 70. polska literatura fachowa wspominała o nich, bo: „Obecność lignanów może mieć czasem znaczenie w taksonomii roślin”. Dzisiaj wiemy, że wiele lignanów ma cenne właściwości farmakologiczne, takie jak: przeciwrakowe, przeciwbakteryjne, stymulujące oraz adaptogenne.)

Niektóre dane wskazują, że lecznicze działanie cytryńca może być wynikiem wspólnego oddziaływania kwasów organicznych, olejku eterycznego i węglowodanów oraz schizandryny na organizm człowieka (lub zwierzęcia).

Cytryniec wykazuje działanie lecznicze przy wysokiej i progresywnej krótkowzroczności. Maścią z miękiszu owoców można leczyć egzemę oraz zapalenie skóry. Działa także bakteriostatycznie, przy czym w odróżnieniu od innych lekarstw nie traci tych właściwości w podwyższonej temperaturze.
 
Doświadczalnie stwierdzono, że cytryniec (i jego preparaty w leczniczych dawkach) aktywuje zarówno proces pobudzania, jak i hamowania centralnego układu nerwowego, nie naruszając równowagi tych procesów. Alpiniści stosujący leki z cytryńca, stwierdzili u siebie mniejszą wrażliwość na brak tlenu w powietrzu wysokich gór. Nalewka zmniejszyła też reakcję na przegrzanie organizmu, a nawet toksyny bakterii wywołujących biegunkę. Procesy zapalne wywołane oparzeniami (także chemicznymi) przebiegały łagodniej. Użycie cytryńca może zapobiec szokowi przy oparzeniach oraz zmniejszyć miejscowy odczyn zapalny. Robotnicy pijący napój z cytryńcem w czasie ciężkiej pracy fizycznej w wysokiej temperaturze lepiej pracowali, mniej się męczyli oraz w czasie odpoczynku szybciej regenerowali siły. Stwierdzono też dużo mniejsze (niemal o połowę) wydzielanie potu oraz soli, co skutkowało utrzymaniem równowagi soli w organizmie. Podczas II wojny światowej wyciągi z owoców cytryńca podawano lotnikom radzieckim przed nocnymi lotami, ponieważ znacznie zwiększały ostrość widzenia w ciemności.

Owoce cytryńca wchodzą w skład złożonego lekarstwa ziołowego, którym leczy się wysokie ciśnienie (hipertonię) w Korei, a którego starodawna receptura pochodzi z tradycyjnej medycyny Dalekiego Wschodu.

Wiele zalet żeń-szenia:

W Chinach znany jest od 4 tysięcy lat, a w Europie dopiero od około lat 400. Mowa oczywiście o najsłynniejszym wszechleku - panaksie żeń-szeniu.

W ciągu tak długiego czasu udało się na tyle zgłębić jego lecznicze właściwości i poznać efekty działania, że i dziś - w dobie pędu za coraz to nowszymi suplementami, żaden z tych specyfików nie jest w stanie zdetronizować żeń-szenia.

„CZŁOWIEK-KORZEŃ”

Nazwę tą w języku chińskim żeń-szeń zawdzięcza podobieństwu swoich kłączy do sylwetki człowieka. To właśnie owe kłącza są najcenniejszą częścią żeń-szenia.
Z botanicznego punktu widzenia rodzaj panaks obejmuje 6 gatunków roślin wieloletnich występujących w Azji Wschodniej, a także w Ameryce Północnej. Najsłynniejszym przedstawicielem jest panaks żeń-szeń (łac. Panax ginseng), który rośnie dziko w lasach Azji Wschodniej od Nepalu po Koreę. Dla potrzeb przemysłu farmaceutycznego jest uprawiany m.in. w Japonii, Chinach i Korei, przy czym uprawa tej rośliny jest dość trudna, ponieważ ma ona specyficzne wymagania klimatyczne. Z innych gatunków żeń-szenia można wymienić rosnący w Ameryce Północnej panaks pięciolistny, którego działanie lecznicze jest nieco słabsze niż gatunku azjatyckiego.

LECZNICZA ROŚLINA

Panaks żeń-szeń jest obecnie bardzo znaną rośliną leczniczą na całym świecie, a w Chinach i Korei uważany jest wręcz za panaceum. W korzeniu żeń-szenia znajdują się liczne, aktywne związki chemiczne oddziaływujące korzystnie na nasz organizm. Przede wszystkim jest w nim dużo glikozydów saponinowych zwanych ginsenozydami lub panaksozydami, które stymulują układ odpornościowy organizmu, zwiększają wydolność fizyczną naszego ustroju i poprawiają odporność na stresy.
Żeń-szeń dostarcza nam również tzw. panaksanów, które regulują stężenie glukozy we krwi i tzw. panaksynoli wykazujących działanie przeciwzakrzepowe. W panaksie znajduję się również nieco witamin (B1, B2 ,C i E) oraz minerałów. Żeń-szeń tonizuje także układ nerwowy, zarówno środkowy, jak i obwodowy, co znajduje odbicie w poprawie nastroju i zmniejszeniu napięcia wewnętrznego. Tonizuje również napięcie naczyniowe, usprawniając w ten sposób krążenie.

CZEGO MOŻNA OCZEKIWAĆ PO ŻEŃ-SZENIU?

W aptekach żeń-szeń możemy kupić w postaci preparatów prostych zawierających wyciąg z żeń-szenia lub preparatów złożonych wzbogaconych dodatkowo o komplet witamin i minerałów. Niezależnie jaki preparat wybieramy, nasze oczekiwania z nim związane uzależnione są od naszych potrzeb. A ponieważ żeń-szeń wykazuje wielokierunkowe działania, dlatego znakomita większość ludzi odczuwa po nim wyraźną poprawę. Stąd też nazywany jest zamiennie właśnie wszechlekiem lub panaceum. A oto najważniejsze efekty działania żeń-szenia:

• poprawa odporności przed zakażeniami powoduje, że rzadziej chorujemy na infekcje dróg oddechowych, moczowych albo skóry,

• usprawnienie przemiany materii • korzystnie wpływa na codzienną aktywność dając więcej energii i chęci do działania,

• hamowanie syntezy kwasu mlekowego w pracujących mięśniach umożliwia dłuższe wykonywanie pracy fizycznej lub treningu bez uczucia zmęczenia,

• tonizowanie układu krążenia usprawnia przepływ krwi przez narządy wewnętrzne wpływając na ich lepsze dotlenienie, odżywienie i funkcjonowanie,

• ograniczenie uwalniania hormonów stresów w sytuacjach stresujących chroni nas przed niekorzystnym działaniem stresu,

• wzrost wytwarzania w mózgu adrenaliny i serotoniny oraz sprawniejsze krążenie mózgowe poprawiają nastrój i koncentrację uwagi oraz ułatwiają procesy uczenia się,

• obecność witamin antyoksydacyjnych neutralizujących wolne rodniki, opóźnia procesy starzenia organizmu.

KOMU POLECAMY ŻEŃ-SZEŃ?

Uwzględniając przeciwwskazania, żeń-szeń może zażywać prawie każdy:

• osoby młode, uczące się lub budujące swoją karierę zawodową w celu utrzymania organizmu na wysokich obrotach,

• osoby dojrzałe, odczuwające zmęczenie życiem codziennym i zawodowym w celu poprawy samopoczucia i nastroju,

• osoby mające problemy z potencją, ponieważ żeń-szeń jest znanym od stuleci afrodyzjakiem,

• osoby starsze w celu podtrzymania witalności.

PRZECIWWSKAZANIA DLA ŻEŃ-SZENIA

Żeń-szeń jest naturalnym produktem roślinnym z wyraźnym oddziaływaniem na organizm człowieka i dlatego nie każdy może bezpiecznie zażywać preparaty z korzeniem żeń-szenia. Przeciwwskazaniem do niego jest nadciśnienie tętnicze, okres ciąży i karmienia piersią, a także wiek poniżej 6 roku życia.
Wybierając preparat z żeń-szeniem warto zwrócić uwagę na dawki wyciągu z żeń-szenia zawarte w kapsułce, tabletce czy w miarce płynu. Zaobserwowano bowiem, że u osób przyjmujących powyżej 3 g wyciągu z żeń-szenia dziennie występowały objawy tzw. zespołu żeń-szeniowego obejmujące: nadciśnienie tętnicze, wzmożoną pobudliwość nerwową, biegunkę i wysypkę skórną.

W momentach wyczerpania lub zmęczenia warto pamiętać o żeń-szeniu i od niego zacząć domową kurację, która jakże często przynosi dobre efekty i dzięki której można uniknąć silniej działających środków farmakologicznych, zapisywanych przez lekarza na receptę.

---