TOMASZEWSKI (MIKS)
WSTĘP--W Polsce miedzywojennej istniał problem szczególny-scalenie narodu, który budował niepodległość. Polska powstawała z części składowych obalonych cesarstw: między nimi istniały istotne różnice. Przed 1914 odmiennie kształtowały się stos. W tzw. Kraju Nadwiślańskim (królestwo) oraz na tzw. terenach wschodnich. Inne stosunki utrwaliły się na ziemiach wielkopolski, górnego śląska czy Galicji.
I -SPISY POWSZECHNE W Polsce międzywojennej:
1919-mało wiarygodny
1921-nie objął swoim zasiegiem Wileńszczyzny i Górnego śląska
nie pytano już o narodowość a o język ojczysty. 707 osób w woj. Poleskim określiło swój język jako „tutejszy”( z reguły chodziło o osoby posługujące się lokalnymi dialektami białoruskiego, ukraińskiego, o niskim poziomie świadomości, które zdawały sobie sprawę z faktu iż nie mówią j. „pańskim”, czyli polskim, ani tez rosyjskim> Chodzi tu o środowiska, których świadomośc narodowa własnie dopiero się kształtowała. Zjawisko tutejszości Tomaszewski określa jako objaw kształtowania się świadom. Narod, obywateli RP, którzy posługiwali się lokalnymi dialektami j białoruskiego i ukraińskiego.
Grupy pogranicza: min ślązacy (Ślaska partia Ludowa—Józef Kożdoń), województwa wsch-ludnośc zw. z kulturą polską i zarazem z tradycjami żydowskimi.
II—proces powstawania polskiej świadomości narodowej miał miejsce jeszcze w XIX w. ( lata 60 XIX w. środowiska chłopskie w zaborze austryjackim). W II poł, XIX w. poważny wpływ na umacnianie się więzi narodowych miał KOŚCIÓŁ KATOLICKI, który stał się jedyna instyt. obejmującą całość ziem polskich gdzie można było posługiwac się językiem ojczystym(nauczanie religii w j. Polskim) Kiedy ten proces dobiegł końca? Z całą pewnością wielką rolę w uobywatelnianiu włoscian odegrał ruch ludowy, który stanowił w XXw, szkołe myslenia kategoriami narodu i panstwa.
Okres międzywojenny:
-różnice językowe(kresy a wielkopolska)
-r ekonomiczne (górny sląsk a polesie)
na kresach wsch, w wielu okolicach lud mówił j białor, lub ukrainskim, zaś polskość reprezentowały dwory i inteligencja
Z galicji wywodzili się -Ignacy Daszyński, Wincenty Witos
Z dawnego zboru pruskiego—Wojciech Korfanty
Z kongresówki Piłsudski, Dmowski
spore możliwości otworzyły się przed inteligencją -tworzenie administracji, szkół itp.
III UKRAIŃCY.- rozbiory polski a następnie Kongres Wiedenski utrwaliły na przeszło 100 lat podził ziem ukrain miedzy Austrię a Rosję. W warunkach obcego panowania zaczęła się kształtować ukrain, świadomość narodowa mas chłopskich, rozpoczęło się tworzenie ukr. Klasy robotniczej i inteligencji. W zaborze rosyjskim działo się to wolniej. Obowiązywała tam doktryna jedności narodowej Wielorusinów i Małorusinów(czyli ukrainców). Ukraiński traktowano jako dialekt rosyjskiego, (zakaz druku w nim książek) władze carskie podsycały różne antagonizmy-(antysemityzm), tłumiły wszelkie przejawy i dążenia narodowe. Ostre konflikty narod. I społeczne ( chłop ukr. -nienawiść do przedstawicieli miast czyli żydów, rosjan, polaków)
Bractwo Cyryla i Metodego I poł XIX w —w kijowie, działał w nim Taras Szewczenko(narodowy wieszcz ukraińkski) ochrona języka, tradycji, kultury
W zaborze austryj. -tam we wsch, części galicji warunki bardziej sprzyjayąće . rozwinęło się tam środowisko ukraińskiej inteligencji
1873-Tow. Naukowe im. Szewczenki we lwowie
lwowski uniwerek.
Wybitna postać ruchu robotniczego-poeta Iwan Franko
Władze austryjackie umiejetnie wykorzystywały dyskryminację narodową ukr., podsycały antagonizmy (nacjonalizm ukr. -wróg to każdy Polak i Żyd) -nastrojom nacjonalist. Sprzyjał fakt że wielka własność ziemska należała do polaków, a w miastach przeważali żydzi, polacy, rosjanie, a ukr, to byli głównie chłopi.
Iwan Franko -1890 Rusko- Ukraińska Partia Radykalna (min. Wywłaszczenie ziemian), współpracowali z pol. Ruchem ludowym.
Po I w. św. istniały 2 koncepcje rozwiązania kwesti ukrainskiej:
-utworzenie samodzielnej ukrainy
-rewolucja socjalistyczna
w 1918 (9 listopad) powstała Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa (1 listopad ukr. podjęli próbe opanowania Lwowa)walki polsko-ukraińskie
1920- sojusz Piłsudzkiego z Simonem Petlurą (otrzymał on pomoc piłsudzkiego za cenę uznania polskiej władzy w Galicji Wschodniej--ale z drugiej strony-miejscowy ploretariat ukraiński i żydowski popierał bolszewików)
1921—marzec traktat ryski—podział ukr. miedzy polskę a bolszewików (do polski galicja wschodnia)
ukr to przeważnie chłopi, mieszkańcy wsi,--kwestia ziemi—uważali oni że pańska ziemia powinna przejśc w ich ręce
1925—Ukraińskiem zjednoczenie narodowo-demokratyczne (UNDO)-legalne-cel niepodległość:
-nurt demokrat-liberalny
-nurt radykalny
Ważne instrumenty walki polit------rozmaite spółdzielnie wiejskie
1921 - Ukraińska Organizacja Wojskowa
1929—UOW przeobraziła się w Organizację Ukraińskich Nacjonalistów(propagowali zbrojną walkę o wyzwolenie)
1920—ustawa o osadnictwie wojskowym—na kresach ich osiedlano—zaostrzenie sytuacji
min. Na wołyniu
1924—ustawa szkolna, miała określić zasady nauczania w j. Mniejszościowych, jej nastepstwo—likwidacja większości państwowych szkół powszechnych z ukr, jezykiem nauczania
polityka p. polskiego polegała na Podtrzymywaniu regionalnej odrębności Hucułów, starania by wytworzyć u nich własną świadomość narodową (taka sama polit. Wobec łemków i bojkow)
1930---pacyfikacja Małopolski
Białorusini- naród nieuznany
Szymon Budny- wybitny przedstawiciel polskiego arianizmu w XVI, był czołowym reprezentantem białoruskiego piśmiennictwa reformacyjnego.
- reformacyjnego Wlk. Księstwie Litewskim do końca XVII wieku mowa białoruska była językiem dokumentów państwowych. Dopiero w XVIII utraciła swe znaczenie- stopniowa polonizacja warstwy szlacheckiej.
Po rozbiorach ziemie białoruskie znalazły się w całości pod caratem moskiewskim. Obok chłopów mieszkała szlachta. Część szlachty wywodziła się z dawnych rodów białoruskich, część przybyła z zachodu i ulegała wpływom białoruskiego otoczenia.
Od XIX- ponowny rozkwit literatury w języku białoruskim (wyrastała z twórczości ludu). Istniały też dzieła o charakterze patriotycznym- ukazywały się tylko nielegalnie lub za granicami Rosji.
-wybitny poeta Janka Łuczyna- dopiero po 1903 jego zbiór został wydany w Petersburgu.
-bezwzględne prześladowania- skutek powstania styczniowego
-kurator wileński Kornikow- uważał ich za lud rosyjski, nieoświecony i skażony wielowiekowym uciskiem polskim i katolickim
-w XVII- miejscowym prawosławnym chłopom narzucano przemocą unię religijną
-Cerkiew greckokatolicka zdobywała wyznawców wśród ludów białoruskich, w XIX wieku władze carskie nawracały unitów na prawosławie, ogłaszając w 1839 r. zniesienie unii
-zakaz druku w języku białoruskim zniesiono w 1905
-XIX/XX wiek-ukształtował się białoruski ośrodek kultury, nauki i polityki
-duża rola-pismo „Nasza Niwa”- konsolidacja lewicy
-przed I Wojną światową pojawiły się zaczątki białoruskiego katolickiego ruchu politycznego, wyzwolenie się spod dominacji katolicyzmu polskiego.
-proces formowania się świadomości narodowej mas chłopskich przebiegał powoli. Miasta i miasteczka zamieszkiwali przeważnie Żydzi, Rosjanie i Polacy. Białoruska inteligencja to tylko jednostki. Język literacki tworzył się dopiero w początkach XX wieku.-1918- Pierwsza gramatyka białoruska- Bronisław Taraszkiewicz.
Przełom I W.Ś. i rewolucja socjalistyczna
Polityków białoruskich mamili Niemcy swymi obietnicami pomocy po wkroczeniu Niemców, ale udzielili w rezultacie tylko pomocy w rozbudowie białoruskiego systemu oświaty- sieć szkół początkowych i 2 seminaria nauczycielskie- tolerowano pismo w języku białoruskim propagujące hasła niezależnej Białorusi
Rewolucja lutowa 1917- chłopi upominali się o swoje prawa. Inteligencja zaczęła formułować program polityczny w Mińsku
-12.1917- Mińsk- obrady: Zjazd Białoruski- postanowienie wybrania Rady Krajowej (najwyższy organ władzy państwowej)
-zjazd rozwiązany przez faktyczną władzę: Radę Komisarzy Ludowych
-uformowanie się 2 obozów politycznych.
Początek 1918- wielu polityków wiązało nadzieje z Niemcami-gdy Niemcy w Mińsku- komitet powołany prze Zjazd wystąpił z proklamowaniem Białoruskiej Republiki Ludowej (24.03.1918)- republika tylko na papierze
-inne ośrodki polityczne- chcieli znaleźć poparcie Niemców
-polscy ziemianie- obawiali się chłopskiego radykalizmu
-lato 1918- Republika Ludowa wysunęła na czoło nurt umiarkowany, reprezentantem: ziemianin- Roman Skirmunt
-po klęsce Niemiec i niepodległości Polski- wiązano przyszłość z Piłsudskim
XII 1919- rozłam w środowisku tzw. Niezależników w Mińsku.
Na emigracji (Ryga, Kowno)- emigracyjny rząd- Wacław Łaskowski
-w Mińsku- grupa przeciw Polsce- konspiracja
-grupa skłonna do negocjacji z Polską- Najwyższa Rada Białoruska- złożona deklaracja -03. 1920
Działania wojenne toczyły się też na Białorusi. Rewolucja stworzyła tam organ władzy lokalnej- przede wszystkim chłopi- język chłopski jako język urzędowy i administracyjny.
-rewolucja przyspieszyła kształtowanie się świadomości narodowej, budziła dumę z ojczystego języka, jego kultury i tradycji.
-polskie oddziały występowały tu w obronie dworów szlacheckich
-rewolucjoniści żydowscy pomagali bolszewikom (bolszewicy zwalczali ich, też kościół katolicki i Cerkiew prawosławna oraz Synagogi z Rabinami i cadykami
Opór chłopski przeciw oddziałom polskim
- obok partyzantki- oddziały leśne, przeciw władzy radzieckiej
-poeta Janka Kupała- wyraził nadzieję i obudzenie polityczne narodu.
-traktat ryski oznaczał ponowny podział ziem (zachodnie ziemie przydzielone do Polski)
Umiarkowana Białoruska Chrześcijańska Demokracja- celem: własność prywatna jest podstawą cywilizacji, wywłaszczenie ziem
-traktat pokojowy 03.1921- działały oddziały chłopskie- napady na pociągi, pieniądze od emigrantów
- ruch partyzancki- zlikwidowany przez działania wojskowe i utworzono Korpus Ochrony Pogranicza (KOP)- zwalczanie zbrojnego oporu i prowadzenie propagandy na rzecz Polski
- szykany przeciw buntownikom
-analfabetyzm chłopów- kwestionariusze wypełniali polscy emisariusze
-1905- ogłoszenie tolerancji religijnej- powroty do kościoła katolickiego
-Białorusini- dużo chłopów, nieliczni w dziedzinie handlowo- przemysłowej, niewiele robotników (robotnicy pracowali przeważnie na roli a w przemyśle stanowiska dla niskowykwalifikowanych)
Szlachta stanowi osobną grupę społeczną. O przynależności do niej nie decyduje majątek ani wykształcenie. Kwestią podstawową jest tylko ród. Wyznanie nie gara roli. Ogromna większość jest jednak prawosławna. Zachowuje dystans wobec chłopów
Białoruskość utożsamiano z chłopskością, a więc szlachcic nie mógł być Białorusinem. Nie oznaczało to jednak polskiej świadomości narodowej, co najwyżej podatność na jej ukształtowanie.
-władze polskie podjęły starania by oddziaływać na środowisko szlacheckie i obudzić w nich świadomość polską. Temu służyło powołanie Związku Szlachty Zagrodowej: akcje propagandowe, przedsięwzięcia ekonomiczne.
-ze środowiska szlacheckiego wyrośli również niektórzy białoruscy komuniści.
Białorusini- naród radykałów
Wielu polskich polityków w latach międzywojennych myślało, że Białorusinom brak świadomości narodowej.
Kolejne rewolucje- świadomość narodowa i kasowa- szybki wzrost i rozwój.
-rewolucyjne wydarzenia przerastały ramy tradycji lokalnej, narodowej, stawały się tematem opowieści starszych, wchodziły do tradycji narodowej
- powstanie szkół (I wojna światowa)- szansa przeniknięcia pisma, słowa drukowanego, na wieś (nowe możliwości oddziaływania)
-inteligencja białoruska otrzymała własne placówki
- pieśni białoruskie wymieniały 2 najważniejsze potrzeby ludzi: wolność, ziemia
- Białoruś niezależna kojarzyła się z podziałem gruntów pańskich
-wszystkie ugrupowania białoruskie wysuwały radykalne żądania społeczne w kwestii agrarnej.
-jednoznacznie zwyciężyły nastroje opozycji wobec RP- sympatia dla ustroju socjalistycznego
- Petersburg, Wilno i Mińsk- Białoruska Rewolucyjna Hromada (potem Białoruska Socjalistyczna Gromada). W 1917 z niej Białoruska Partia Komunistyczna. Z Gromady - Białoruska Partia Socjal- Demokratyczna (Taraszkiewicz, Iwan i Anton Łuckiewiczowie)- niezależna socjalistyczna Białoruś
-1920-21- na ziemiach białorusko -polskich ugrupowania socjalistyczne rozdrobnione
Socjaldemokraci, komuniści, Partia Białoruskich Socjalistów- Rewolucjonistów
-podczas polskich wyborów 1922- większość ugrupowań połączyła się w Białoruskim Centralnym komitecie Wyborczym (Anton Łuckiewicz, ks. Adam Stankiewicz, Taraszkiewicz)- ziemia dla chłopów, szkoły w języku ojczystym, autonomia dla ziem białoruskich
-w sejmie 11 Białorusinów
- 1923- Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi wewnątrz Komunistycznej Partii Robotniczej Polskiej
-24.04.1925- Grupa posłów stworzona nowy klub sejmowy: Białoruska Włościańsko- Robotnicza Gromada - samookreślenie narodów, zjednoczenie
-inni- Białoruski Związek Bi Włościański
-sojusz chłopsko- robotniczy- walka z kapitalizmem i nacjonalizmem
-Hromada- podział ziem, upaństwowienie lasów i wód, ustawodawstwo socjalne, walka z bezrobociem, spółdzielczość, bezpłatne szkoły
-III 1927- władze polskie zdelegalizowały Gromadę- jako zagrożenie
- Taraszkiewicz- zapisał się do Partii komunistycznej
-Anton Łuckiewicz odciął się od komunizmu
-Hromada wywierała wpływ na: Towarzystwo Szkoły Białoruskiej, Białoruskie Towarzystwo Naukowe, Wydawnicze, Białoruski Bank Spółdzielczy, Związek Studentów Białoruskich, Kółka Robotnicze- przeważali w Wileńskim Narodowym Białoruskim Komitecie
-nastąpiły aresztowania lewicy i pozostali ci, którzy mieli poglądy umiarkowane i byli gotowi do kompromisu- ograniczali się do pracy w oświacie i gospodarce naukowej. Te działalności także miały wpływa na rozwój świadomości politycznej.
-w latach 30- na działania i wpływ komunistów odbijały się wydarzenia w ZSRR
-w radykalnym ruchu białoruskim brak tendencji nacjonalistycznych
-nastroje antysemickie na wsi białoruskiej
- przeciętny Białorusin przeciwstawiał się władzy polskiej traktując ją jako okupanta
- nie rozwinął się białoruski odpowiednik ruchu ludowego
-Janka Stankiewicz- założył Białoruską Partię Związki Włościańskiego- program analogiczny do Hromady, walka z kapitalizmem, zjednoczenie ziem białoruskich
- Chrześcijańska Demokracji - początki to działalność księży katolickich
-powstało podczas b I wojny światowej- Białoruskie Zjednoczenie Katolików- potem od 1926 - Białoruska Chrześcijańska Demokracja- sprawiedliwy ład społeczny, walka z kapitalizmem, przywileje klasowe, prawo do samostanowienia, swobody działania kościoła katolickiego- ks. Adam Stankiewicz
-1926- Białoruski Instytut Gospodarki i Kultury- negatywny stosunek do ZSRR, opozycja do państwa polskiego
-1927- Prawosławne Zjednoczenie Demokratyczne- przyłączyli się do chrześcijańskich demokratów
-konflikt z władzami kościelnymi- zakaz czytania „Białoruska Krynica”
-1936- partia przyjęła nazwę Białoruskiego Zjednoczenia Ludowego- rezygnacja z wyznaniowego charakteru
-krytyka chrześcijańskich demokratów, bo radykalizm postulatów agrarnych i przyspieszony białoruskiej świadomości narodowej. Na terenie powiatów kazania w języku białoruskim stopniowo znoszono. Interwencja władz oraz arcybiskupa hamowały działalność
-30 lata- inne nurty, ale mała rola
- Białoruska Partia Narodowo- Socjalistyczna i Białoruskie Zrzeszenie Narodowe- reprezentowali tendencje faszystowskie
-w społeczeństwie białoruskim ruch nacjonalistyczny się nie rozwinął
-trwała walka o szkołę w języku ojczystym- Polska stopniowo polonizowała dzieci
-oazą językową i kulturową Białorusinów stały się Radoszkowicze- tam gimnazjum białoruskie
-skromna rola Cerkwi prawosławnej w życiu politycznym
-w RP władze starały się o to by usamodzielnić duchowieństwo prawosławne od podporządkowania patriarsze moskiewskiemu- 14.061922-Sobór uchwalił autokefalię Cerkwi- uznane w innych krajach
-ze wszystkich osiadłych mniejszości narodowych Białorusini znajdowali się pod każdym względem w najtrudniejszej sytuacji- słaba organizacja, brak środowisk zamożnych, ubogie ziemie, polityka polonizacji
Tomaszewski
Żydzi- naród rozproszony
Pierwsi Żydzi osiedlili się jako rolnicy w XII i XIII wieku- rozwinięte osadnictwo za czasów Kazimierza Wielkiego
-budowa odrębnych osad, praw i przywilejów- przyznano im prawa osiedleńcze
- przyczynili się do ożywienia handlu i rzemiosła
-Żydzi stawali się nowym stanem społeczeństwa feudalnego
XVI- stworzyli centralny organ reprezentacyjny- WAAD- rodzaj zjazdu przedstawicieli prowincji- mieli władzę ustawodawczą
-Michael Ezofowicz- XVI- administrował dochodami celnymi Wielkiego Księstwa Litewskiego i pasowany na rycerza przez Zygmunta Starego
- nie podlegali przepisom cechowym
-w atmosferze zagrożenia też miast zrodził się w I poł. XVIII wieku ruch chasydów zapoczątkowany przez Izraela Baal-Szem- Towa, który mówiła że Bogu można służyć przez zwykłe czynności
-chasydyzm- wiara ludowa (zwłaszcza południowe ziemie państwa polskiego- Podole). W życiu wstępowały elementy demokratyzacji, uświęcenie pracy, głoszenie radości
-przeciw chasydyzmowi do końca XVIII- przedstawiciele haskali- ruch oświecony
-rozbiory- normy prawne ograniczające MOŻLIWOŚĆ WYKONYWANIA ZAWODU
-1776- Austria- zakaz handlu artykułami monopolu państwowego- ograniczenie ich imigracji
-1797- Prusy- podział na „protegowanych” i „tolerowanych”- zakaz handlu na wsi
-7-70 lata XVIII- niektóre miasta- zakaz osiedlania się Żydów
-Rosja- najdłuższe przepisy prawne dotyczą Żydów- obowiązywały strefy osiedlenia
-1823- przesiedlenia ze wsi do miast
- upadek rzemiosła i handlu w zaborze pruskim- pocz. XIX- migracje do Królestwa Polskiego migracje z Rosji do Królestwa Polskiego- nazywani „litwakami”
-w zaborze austriackim- emigracja za ocean, Bałkany, Rumunia, Bułgaria, a także na ziemie polskie
-jidisz wywodził się od średniowiecznego dialektu niemieckiego. Ojczyzną współczesnego języka żydowskiego stały się ziemie polskie i czeskie. Język literacki ukształtował się definitywnie w Wilnie.
-2 pol. XIX wieku- do robotniczych i rzemieślniczych środowisk przenikały idee ruchu robotniczego
-wstępowali do Polskiej Partii Socjalistycznej- od 1902 w niej dziąsła autonomiczna Organizacja Żydowska
-do Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy
- na ziemiach polskich rodził się ruch syjonistyczny- dążyli do odrębnego państwa żydowskiego
-I wojna światowa- Żydzi wstępowali do Legionów Piłsudskiego
-kola nacjonalistyczne utożsamiały socjalizm Z Żydami
Żydzi- naród miejski
-Żyd w Polsce był synonimem właściciela sklepiku lub rzemieślnika- szewc, krawiec
-koncentracja w niektórych zawodach- uwzględnienie obyczajów i religii- świętowanie sobót, dziedzictwo przeszłości- praca w małych przedsiębiorstwach
-dominacja w handlu wędrownym i domokrążnym, przemysł odzieżowy i skórzany
-udział w górnictwie i hutnictwie
-eliminowanie Żydów z firm państwowych- państwowych latach 1921-31- spadek o 75%
Środowisko drobnomieszczaństwa- liczebnie przeważali nad robotnikami
-rzemieślnicy i kupcy walczyli o każdy grosz, od tego zależał byt całej rodziny. Obniżali zarobki do granic możliwości, poszukiwali najtańszych źródeł zakupu- handel nędzarski, dla ubogich- groźna konkurencja
-burżuazja żydowska licznie występowała na niższych szczeblach społecznych- właściciele lub udziałowcy firm średnich, małych i drobni kapitaliści- ludzie świeccy, ale też cadykowie (prowadzenie loterii gdzie wygrane były wyższe niż w loterii państwowej)
-wielki kryzys- wzrost liczby drobnych sklepików i warsztatów- warsztatów latach 30 stopniowe wypieranie kupców żydowskich i handlu-
- faszyzujący odłam tzw. Obozu narodowego „Falanga”- antyżydowska polityka III Rzeszy- pochwała średniowiecznego getta
-lata 30- zaburzenia na uczelniach- chęć zmniejszenia liczby Żydów wyznaczając dla nich odrębne tzw. Getta ławkowe
-napad na kapłana katolickiego pochodzenia żydowskiego
-organizacje robotnicze- komuniści i socjaliści przeciw prawicy- kroki w calu obrony Żydów
Żydzi- naród konserwatywny
Ewolucja społeczeństwa w XIX i XX wieku prowadziła do różnicowania postaw światopoglądowych, zmiany obyczajów, kształtowania się poglądów politycznych
-zwolennicy ortodoksyjnego stanowiska religijnego- źle patrzyli na grożące zeświecczenie życia żydowskiego. Tradycjonaliści- odrębność strojów, przestrzegali nakazów religijnych
- Związek Izraela- nurt konserwatywny- Agudas Jisroel- podstawą bytu Żydów jest religia, umacnianie wiary, obrona jej praw, lojalność wobec władz państwa- była to część składowa międzynarodowej organizacji z siedzibą w Wiedniu. Najwyższą instancją była Rada Rabinów. Miała poparcie chasydów.
-chasydyzm- Baal- Szem- Towa- powstał w opozycji do talmudystów. Przynosił biedocie żydowskiej nadzieję, obrastał tez chasydów przesądy.
-obawa przed niezależnymi formami organizacyjnymi wobec państwa- autorytet cadyków traktowano jako niebezpieczeństwo- prześladowania, surowe kary
-konserwatywny i ortodoksyjny chasydyzm stał się społeczną i światopoglądową podstawą AGUDAS JISROEL. Silna pozycja cadyka z Górne Kalwarii, Abraham Mordechaj Alter
-konserwatyści dążyli do zdobycia wpływów na wszystkie organizacje związane z religią oraz na wychowanie młodych pokoleń. Chęć opanowania żydowskich gmin wyznaniowych
- Żydowski Związek Religijny kierowany przez Radę Religijną- charakter korporacji przymusowej, do której można było należeć za pośrednictwem gminy. Gmina posiadała osobliwość prawną -rola gminy wykraczała poza funkcję religijną- wywierały ogromny wpływ na życie swych członków
-Aguda- ugrupowanie żydowskie- deklarowała lojalność i współpracę z rządem, reprezentowała obronę istniejącego porządku społecznego, uznanych autorytetów świeckich i duchownych- konserwatywna Aguda prowadziła politykę zmierzającą do izolacji Żydów, utrwalanie swego rodzaju getta- zwalczała ruchy radykalne szczególnie robotnicze- utworzenie własnego państwa w Palestynie
Żydzi -naród rewolucjonistów
Wśród społeczności żydowskiej istniało kilka organizacji o charakterze socjalistycznym. Początkowo działały w partiach robotniczych, które obejmowały wszystkich, bez względu na narodowość. - „Proletariat”, Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy oraz Polska Partia Socjalistyczna.
-1897- pierwsza odrębna żydowska organizacja socjalistyczna- Wilno- Powszechny Żydowski Związek Robotniczy, tzw. Bund- zasięg na całe Cesarstwo Rosyjskie- organizacja masowa- postulat autonomii kulturalno- narodowej dla Żydów- po wojnie partia działała w niepodległej RP- jako radykalny społecznie- obalenie ustroju kapitalistycznego i budowanie socjalizmu, wprowadzenie dyktatury proletariatu- z czasem partia oddalała się od koncepcji komunistycznej, bo byli przez komunistów zwalczani, zarzucano im nacjonalizm. Bund zdecydowanie przeciwstawił się Agudzie- przeciwstawiał się również koncepcjom emigracyjnym, też ruchowi syjonistycznemu
-Poalej- Syjon Lewica-> Żydowska Socjal-Demokratyczna Partia Robotnicza „Robotnicy Syjonu” w Polsce- radykalny program zbliżał się do komunizmu- postulat socjalistycznego przeobrażenia stosunków produkcyjnych, autonomia kulturowo- narodowa dla Żydów w Polsce- 1920 rozłam
-1920- Poelej-Syjon Prawica- ruch umiarkowany- nacisk na przygotowanie państwa żydowskiego w Palestynie- wpływy dość skromne
-inne- w obrębie Komunistycznej Partii Polski- celem uznanie rewolucji socjalistycznej, zwalczanie nacjonalizmu
-daleko idące zróżnicowanie ruchu robotniczego i wśród Żydów wiązało się: z odmiennością spojrzenia na strategię i taktykę proletariatu oraz z różnym traktowaniem przyszłości narodu żydowskiego
-organizacje robotnicze miały duży wpływ na laicyzację życia społecznego i politycznego Żydów w Polsce. Słowo Żyd stał się określeniem narodowości.
- partie robotnicze uznawały język żydowski za ojczysty język Żydów zamieszkujących Polskę- postulowano rozwój szkolnictwa, literatury i badań naukowych- Centralna Żydowska Organizacja Szkolna (zakładanie średnich szkół),- 1925->Żydowski Instytut Naukowy w Wilnie (pod wpływem ruchu socjalistycznego)
-1929- Komisja Historii Żydów w Polsce- Ignacy Schiper- ośrodek marksistowskiej myśli historycznej
-1928- Warszawa- Instytut Nauk Judaistycznych- charakter bardziej konserwatywny- na czele Mojżesz Schorr
Żydzi- naród poszukujący ojczyzny
W 2 poł. XIX wieku niemal we wszystkich państwach europejskich Żydzi posiadali już równe prawa obywatelskie. Wyjątkiem pozostawała Carska Rosja
- na początku XX wieku pojawił się nowoczesny antysemityzm jako jedna z postaci nacjonalistycznej postawy wobec ludzi innego języka, tradycji i pochodzenia. (we Francji- Artur de Gobineau, w Niemczech- Richard Wagner, w Anglii- H. S. Chamberlain
- narastanie nacjonalizmu budziło przekonanie, że pokojowe współżycie różnych narodów nie jest możliwe. Narody są skazane na wzajemną niechęć, wrogość
w żydowskiej świadomości narodowej zrodziło się przekonanie o konieczności stworzenia żydowskiej siedziby narodowej. Zwyciężyła idea palestyńska- mogła nawiązać do mesjańskich tradycji ludowych
- 1881- Suwałki- powstało towarzystwo dla poparcia kolonizacji w Palestynie- pierwsza tego typu organizacja na ziemiach polskich
-1884 Katowice- I konferencja miłośników Syjonu.
-Syjonizm jako ruch polityczny powstał w ostrej opozycji do konserwatystów- postulowanie odrodzenia języka hebrajskiego (hebrajskiego oczach ortodoksów- profanacja świętej mowy Pisma)- program syjonistów stanął w sprzeczności z ideami ruchy robotniczego- wysuwanie na plan pierwszy konfliktów narodowych, budowa siedziby narodowej w Palestynie
-jednym ze źródeł wzrostu wpływów syjonizmu był antysemityzm
-z punktu widzenia władz syjonizm zasługiwał na poparcie- nie uległo to zmianie po zamachu majowym- trwało to też po 1935
-Włodzimierz Kabotyński- twórca radykalnego Związku Syjonistów Rewizjonistów- współdziałanie w przygotowaniu masowej emigracji Żydów do Palestyny
Obraz polskiego syjonizmu:
-Organizacja Syjonistyczna w Polsce- największe wpływy- podzielona na 3 nurty( ze względu na różne taktyki w kwestii polityki wewnętrznej Polski):
*grupa syjonistów-rewizjonistów- radykalne działanie w Palestynie, Palestynie kwestiach polskich- stanowisko najbardziej umiarkowane
*grupa „Czas budować”- przeciwna zbrojnym przygotowaniom rewizjonistów, popieranie emigracji, zwłaszcza warstw średnich. Lekceważyła problem Żydów polskich- szukanie porozumienia z niektórymi polskimi ugrupowaniami- na czele: krakowski rabin- Abraham Ozjasz Thon
*grupa Al. Hamiszmar (Na straży)- charakter bardziej radykalny- postulat czynnego udziału w polityce krajowej oraz emigrację do Palestyny przede wszystkim robotników i kolonistów rolnych.- na czele: Izaak Grunbaum- potrzeba współpracy wszystkich mniejszości w Polsce- przyczynił się do powstania Bloku Mniejszości Narodowych
-organizacja Syjonistyczna- największe wpływy ze wszystkich ugrupowań syjonistycznych- Prawica to konserwatywna Organizacja Syjonistów Ortodoksyjnych- Robotnicza: Syjonistyczna Partia Pracy (odrzuciła idee rewolucyjne i socjalistyczne
-wychowanie młodzieży- odrębne harcerstwo, ruch chalusów, organizacje sportowe, turystyczne, przygotowujące do przyszłej pracy w Palestynie, też związek młodzieży akademickiej
-prasa syjonistyczna, formalnie bezpartyjna
Żydzi polscy w Niemczech
-Galicja- wśród wychodźców do Niemiec też Żydzi- na mniejszą skalę Żydzi z zaboru rosyjskiego
- niechęć ze względu na wyróżniający się strój, język, obyczaje. Niemieccy Żydzi w ciągu XVIII i XIX przeważnie ulegali asymilacji i byli Niemcami wyznania mojżeszowego
-traktaty pokojowe z Austrią, Niemcami i Węgrami określały prawa osób urodzonych na terytorium nowopowstałych państw- otrzymanie nowego obywatelstwa
-zaczęły powstawać organizacje Żydów polskich w Niemczech- 1925- Związek Żydów Polskich w Bytomiu (reaktywacja w 1935, także w Zabrzu i Gliwicach
-1833-spis powszechny ludności w Niemczech- 500 tys. osób wyznania mojżeszowego, 50-70 tys. to obywatele polscy
-ustawa norymberska- 1935- przepisy o ochronie krwi i czci niemieckiej- prześladowania Żydów zjawiskiem masowym- równoczesne ożywienie się stowarzyszeń jednoczących Żydów polskich. Z drugiej strony rząd polski obawiał się, że narastanie terroru w Niemczech może doprowadzić do powrotu Żydów polskich z Rzeszy
- w 1938- w Polsce- projekt pozbawienia obywatelstwa tych, którzy nie mają więzi z krajem pochodzenia- jednak policja niemiecka rozpoczęła przerzucanie Żydów przez granicę pod groźbą zabicia, jeśli chcieliby wrócić, konfiskata majątku- 28.10.1938- Gestapo na wielką skalę akcja wypędzenia- ok. 20 tys.
-pod wpływem wieści, syn jednej z wypędzonych rodzin, przebywający w Paryżu, 7.11.1938, zranił ciężko trzeciego sekretarza Rzeszy Ernesta von Ratha. Dostarczyło to dogodnego pretekstu do zorganizowania w Rzeszy wielkiej fali pogromów „Kristallnacht”. Podpalano synagogi, rabowano sklepy.
- niektórzy wypędzeni do Polski uzyskali pomoc zagraniczną i emigrowali przed wybuchem wojny. Inni znaleźli się pod okupacją niemiecką
Holokaust. .Tomaszewski
-ofiara całopalna, masakra, zniszczenie
- lepiej traktowano Czechów niż Polaków
- całość strat ludnościowych Polski podczas wojny i okupacji jest szacowana na ok. 6 mln ludzi. W tej liczbie mieści się 2,7 mln Żydów polskich, 50 tys. Cyganów oraz paruset tysięcy przedstawicieli innych mniejszości narodowych- są to tylko dane statystyczne
-w wyniku systematycznego terroru, głodu, epidemii, masowych morderstw w gettach i obozach, w walce z bronią uległa niemal cała społeczność żydowska
-razem z ludnością ginęły pomniki architektury, biblioteki, świątynie, zbiory dzieł sztuki, archiwa- cały dobytek pokoleń. Następowała zagłada narodu wraz z całą kulturą
-polityka eksterminacyjna za ziemiach polskich wiązała się ze stworzeniem hierarchii narodów, na której szczycie stali Niemcy. Niemcy uczciwi, nie solidaryzujący się z polityką ludobójstwa reżimu hitlerowskiego, stanowili mniejszość. Zachowywali oni całkowitą bierność. Ci, którzy odważyli się nawiązać bliższe kontakty z Polakami, płacili za to pobytem w obozach, utrata mienia, a także śmiercią
-okupant przyznał niektórym grupom ludność podbitego kraju pewne przywileje. W stosunkowo bardziej korzystnej sytuacji znaleźli się Ukraińcy. Niektórzy Ukraińcy łudzili się, że staną się partnerami III Rzeszy i zdołają zbudować własne państwo. Doprowadziło to do wyzwolenia antypolskich nastrojów ukraińskiej prawicy. Władze niemieckie usiłowały wykorzystać także antysemityzm niektórych polskich nurtów politycznych. Usilna propaganda starała się wykazać, że Żydzi stanowią zagrożenie dla narodu polskiego
-antysemityzm jest narzucony przez Niemów dążących do rozdmuchiwania antagonizmów między ludnością chrześcijańską a żydowską. Jednak społeczeństwo zbyt łatwo daje sobie te antagonizmy narzucić, nie przeciwstawiając się
-szmalcownicy- ludzi, którzy szantażowali ukrywających się Żydów i wydawali ich w ręce okupanta. Rekrutowali się, sporód mętów społecznych
- większość ludzie organizowali akcje pomocy dla prześladowanych. Uratowanie jednej osoby wymagało najczęściej współpracy wielu innych osób.
W Polsce Ludowej
-w końcowej fazie wojny, w związku z militarną klęską Niemiec na froncie wschodnim, rozpoczęły się masowe ruchy migracyjne, które objęły również ziemie polskie. W 1944 rozpoczęła się ewakuacja Niemców. Do wyjazdu zmuszano też siłą- 7 mln ludzi
-08.1945- Poczdam- decyzja o sprawie zachodniej granicy Polski, postanowienie wysiedlenia ludności niemieckiej. Pierwsze zorganizowane transporty wyjechały z Polski 09.1945.
-wysiedlono ok. 3,2 mln ludności niemieckiej
-wśród opuszczających Polskę była grupa z pogranicza etnicznego, związana jednocześnie z kulturą polska i tradycjami niemieckimi. Były także małżeństwa mieszane
-przesiedlenia ludności na wschodzie Polski. 07.1944 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zawarł z rządem ZSRR porozumienie, które ustalało przebieg granicy polski-radzieckiej. Obszary wschodnie należące przed wojną do Polski, na których zamieszkiwała ludność białoruska, litewska i ukraińska, zostały przyłączone do republik radzieckich. We wrześniu PKWN podpisał układ z rządami republik białoruskiej, litewskiej i ukraińskiej, przewidujący możliwość przesiedlenia Polaków z ZSRR do Polski, zaś Białorusinów, Litwinów i Ukraińców- do republik radzieckich
-akcja przesiedlenia Ukraińców rozpoczęła się na jesieni 1944 i zakończono ja w 1946. objęła ogółem 489 tys. osób. Początkowo przesiedlenia był y dobrowolne. Jednak zaczęła się im przeciwstawiać Ukraińska Powstańcza Armia, która terroryzowała ludność.
-przesiedlanie Białorusinów 1944-1946- ok. 36 tys. osób. Z repatriacji korzystało niewiele Białorusinów
- w granicach Polski zostało poniżej 10 tys. Litwinów, niewielu tylko skorzystało z możliwości przesiedlenia
- na terenach okupowanych przeżyło 40-120 tys. Żydów- duża liczba znajdowała się w ZSRR- większość wyjeżdżała po wojnie do Polski
7