2

OGÓLNY MODEL SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKIEM

2.1

Pojęcie i model systemu zarządzania

Świat, w którym żyjemy i który nas otacza, składa się z niezliczonej liczby obiektów i elementów oddziałujących na siebie oraz wzajemnie uzależnionych. Oddziaływanie to może odbywać się na różnych płasz­czyznach, może też być różnie rozmieszczone w czasie i przestrzeni. Podejście systemowe polega na identyfikacji tych obiektów oraz wy­stępujących między nimi powiązań, które są istotne z punktu widzenia założonego celu badawczego i nie poddają się rozpoznaniu metodą zwykłej analizy ze względu na wysoki stopień organizacji wewnętrznej i powiązań zewnętrznych. Celowo wyodrębnioną część takiej rzeczy­wistości przyjęło się nazywać systemem. Jeżeli przedmiotem wyodrębnienia jest jednostka gospodarcza (przedsiębiorstwo, holding, branża, firmy w układzie terytorialnym itp.), to możemy mówić o systemie gospodarczym. Powiązania w takim systemie mają charakter gospodarczy (produkcyjny, handlowy, finansowy itp.). Jeżeli przedmiotem wyodrębnienia są (formalnie lub nieformalnie) zespoły lub grupy ludzi, a znaczenie wiodące mają powiązania o charakterze międzyludzkim, to y do czynienia z systemem społecznym. System społeczny mogą tworzyć mieszkańcy jednej wsi lub gminy, członkowie organizacji religijnej politycznej lub społecznej, a także załoga przedsiębiorstwa (jednocześnie będzie to podsystem systemu gospodarczego). Warunkiem funkcjonowania systemu społecznego jest przepływ informacji między członkami wyodrębnionej społeczności (elementami systemu), umożliwiający realizację celu organizacji. Jeżeli wyodrębnioną rzeczywistość stanowią obiekty przyrody, wzajemnie powiązane przepływem materii, energii i informacji (np. zawartej w kodzie genetycznym), to mamy do czynienia z ekosystemem, a więc systemem przyrodniczym zdolnym do samo odtwarzania. Obieg materii i energii, warunkujący istnienie ekosystemu, ma charakter zamkniętych ogniw (łańcuchów). Najmniej­sze ogniwo tworzy mikroekosystem, który jednocześnie jest elemen­tem większego systemu, ten zaś jeszcze większego. Mikroekosystemem może być, na przykład, pniak po ściętym drzewie, mezoekosystemem

• pole uprawne, łąka, las, a globalnym makrosystemem jest biosfera. Dowolnie wyodrębnionej części przyrody, np. obszaru gminy, nie moż­na nazwać ekosystemem. Na ogół jest to pewien układ składający się z części kilku mezoekosystemów.

Specyficznym rodzajem systemu jest organizacja, czyli wewnętrz­nie zintegrowany system, który obejmuje:

• cele organizacji i wynikające z nich zadania,

• ludzi o określonych dążeniach indywidualnych i zbiorowych oraz wzorcach zachowania,

• materialno-techniczne wyposażenie organizacji i zasady posługiwa­nia się tym wyposażeniem,

• strukturę formalną, która zapewnia podział zadań i odpowiedzialno­ści za ich realizację, systemowy obieg informacji, układ władzy (nadrzędności i podrzędności) itp.

Dwa pierwsze elementy systemu można nazwać społecznymi. Mają one charakter wysoko probabilistyczny, a więc są trudne do określenia. Dwa następne można określić jako techniczne, a ich opis jest znacznie łatwiejszy. Wymienione elementy wzajemnie na siebie oddziałują. Zmiana w jednym elemencie wymusza zmianę lub adaptację do nowych warunków w pozostałych [T. Jajuga i in., 1993, s. 57].

Podstawowym kryterium wyodrębnienia systemu są sprzężenia (re lacje) zachodzące między elementami rzeczywistości. Relacje, które pozwalają na wyodrębnienie systemu, nazywa się systemotwórczymi.

Części składowe systemu — podsystemy, elementy i relacje — mogą być uporządkowane hierarchicznie lub koherentnie. W układzie hierarchicznym między częściami składowymi systemu zachodzi relacja podrzędności i nadrzędności, a w układzie koherentnym — relacja spójności. Ponadto mogą występować systemy nie uporządkowane, a więc niehierarchiczne i niespójne (addytywne). Ze względu na licz­bę występujących w systemie elementów wyróżniamy systemy małe i duże, a ze względu na liczbę części składowych systemu oraz sposób (kierunek i natężenie) powiązań między tymi częściami — systemy proste, złożone i szczególnie złożone. Z kolei, ze względu na po­wiązania z otoczeniem systemy dzielimy na izolowane, zamknięte i otwarte.

W badaniach dotyczących problemów ochrony środowiska mamy do czynienia głównie z systemami otwartymi, złożonymi oraz szczegól­nie złożonymi. Systemy złożone mogą mieć charakter jednorodny lub niejednorodny. W systemie jednorodnym wszystkie podsystemy są tego samego typu, chociaż nie są takie same. W systemie niejednorodnym każdy z wydzielonych podsystemów ma własną charakterystykę.

Strukturę wewnętrzną systemu złożonego niejednorodnego, czyli zbiór wyróżnionych przez obserwatora części i zachodzących między nimi relacji, zaprezentowano na schemacie 2.1. Wyodrębnione części tworzą podsystemy oznaczone literami A, B, C, D (każdy z nich ma inną strukturę wewnętrzną), relacje zaś — oznaczone cyframi l, 2, 3, 4, 5 — informują o bezpośrednich, wzajemnych powiązaniach między tymi podsystemami.

Podsystemy mniej ważne z punktu widzenia celu badawczego trak­tuje się jako „czarną skrzynkę", gdyż ich elementy nie zostały rozpo­znane wewnętrznie. W przypadku systemów elementarnych analiza ogranicza się do badania stanu wejść z otoczenia do systemu i stanu wyjść z systemu do otoczenia. Badanie takie polega najczęściej na określeniu zmian, jakie zachodzą w systemie po wprowadzeniu bodźca (informacji, materii, energii itp.) oraz na obserwacji zachowania się systemu pod wpływem różnych bodźców [W. Flakiewicz, J. Oleński, 1989, s. 29-44.

W każdym systemie zarządzania można wyodrębnić sferę procesów realnych i sferę regulacji. Sfera procesów realnych obejmuje dzia­łalność człowieka skierowaną bezpośrednio na podmioty materialne i przekształcenie materii, a sfera regulacji — całość procesów informacyjnych, myślowych i decyzyjnych, podejmowanych z myślą o kształ­towaniu systemu sfery realnej.

W naszych dalszych rozważaniach obiekt realny podlegający oddzia­ływaniu w procesie zarządzania będziemy nazywać systemem zarzą­dzanym (sterowanym) albo obiektem zarządzania (sterowania), sfe­rę regulacji zaś organizatorem procesu zarządzania albo systemem zarządzającym (sterującym). Między systemem zarządzającym (sy­stem właściwego zarządzania) a obiektem sterowania zachodzą odpo­wiednie relacje. Podstawowym rodzajem relacji w takich systemach są sygnały sterowania, najczęściej w formie norm sterujących. Obiekt zarządzania (sterowania) i system zarządzający (sterujący) z zachodzą­cymi miedzy nimi relacjami tworzą system zarządzania (schemat 2.2). System ten jest zawsze elementem większej całości i dlatego jest on powiązany z otoczeniem, które — poprzez wejście — oddziałuje na

elementy systemu, a system — poprzez wyjście — oddziałuje na oto­czenie. Nie wszystkie relacje miedzy systemem a otoczeniem mogą być brane pod uwagę. Oddziaływanie na system niezidentyfikowanych syg­nałów otoczenia może wywołać zakłócenia sygnałów sterujących.

Wyodrębnioną i odpowiednio uporządkowaną część rzeczywistości, która jest związana z zarządzaniem, użytkowaniem, ochroną i kształto­waniem środowiska przyrodniczego, nazywamy systemem zarządza­nia (sterowania) środowiskiem. System ten jest zaliczany do kategorii systemów szczególnie złożonych, niejednorodnych.

OGÓLNY MODEL SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKIEM

Schemat 2.1 System złożony niejednorodny

Otoczenie systemu

Elementy systemu: a„a„...

Podsystem:

A - koherentny

B - nieuporządkowany

C-hierarchiczny

D - uporządkowany niekoherentny d„d„ ...

------- linia wydzielająca część rzeczywistości wyodrębnionej jako system

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---