Karta z cytatami: „Trzecia fala demokratyzacji”

A) Pierwsza fala demokratyzacji. Minimum, które kwalifikuje system jako demokratyczny, to:

a) uprawnienia wyborcze co najmniej 50% populacji me˛z˙czyzn;

b) odpowiedzialna przed elektoratem władza wykonawcza, która albo musi otrzymacpopar-

ciewie˛kszosciwpochodza˛cymzwyboruparlamencie,albojestwybierananaokreskadencji

w wyborach bezposrednich. Stosuja˛c elastycznie obydwa kryteria moz˙na powiedziec, z˙e

StanyZjednoczonepierwszafalademokratyzacjiobje˛łamniejwie˛cejokoło1828r.Zniesienie

cenzusumaja˛tkowegowstarszychstanachiprzyła˛czeniesie˛doUniistanównowych,wktó-

rychistniałopowszechneprawowyborczedlame˛z˙czyznobiałymkolorzeskóry,zwie˛kszyło

doponad50%proporcje˛głosuja˛cychwwyborachprezydenckich.Wnaste˛pnychdziesie˛cio-

leciach kolejne kraje stopniowo rozszerzały zakres praw wyborczych, wprowadzały zasade˛

tajnosci głosowania i odpowiedzialnosci rza˛du przed parlamentem. (…)

Odpływ pierwszej fali demokratyzacji. W latach 20. i 30. XX wieku nasta˛piło odwrócenie fali

demokratycznej. Regresja miała miejsce przede wszystkim w tych krajach, które weszły na

droge˛ demokratyzacji zaraz po I wojnie swiatowej. Sposród tuzina krajów, które przeszły

proces demokratyzacji przed 1910 r., autorytarny regres miał miejsce tylko w Grecji. Z siedem-

nastu krajów, które wprowadziły demokratyczne instytucje w latach 1910-1931, instytucje te

przetrwały dekady lat 20. i 30. tylko w czterech przypadkach. (…)

Odwróceniu demokratycznego trendu towarzyszył rozwój komunistycznych, faszystow-

skich i militarystycznych ideologii.

B) Druga fala demokratyzacji. Zainicjowała ja˛II wojna swiatowa. Zwycie˛stwo aliantów umoz˙li-

wiło ustanowienie demokratycznych instytucji w Niemczech Zachodnich, Włoszech, Austrii,

Japonii i Korei. (…) W tym tez˙okresie rozpad systemu kolonialnego zaowocował powstaniem

nowych panstw;takz˙ewniektórychz nich zapocza˛tkowany zostałdemokratycznyrozwój.(…)

Druga fala demokratyzacji opadła we wczesnych latach 60. Najbardziej dramatyczny zwrot

obserwowacmoz˙na było w Ameryce Łacinskiej. (…) W 1960 r. dziewie˛c, sposród dziesie˛ciu po-

łudniowoamerykanskichkrajówoiberyjskimrodowodzie,posiadałodemokratyczniewybrane

rza˛dy; w roku 1973 — juz˙tylko dwa: Wenezuela i Kolumbia.

Odwrócenie drugiej fali demokratyzacji było tym bardziej znamiennym zjawiskiem, po-

niewaz˙ dotkne˛ło takie kraje, jak Chile, Urugwaj („Szwajcaria Ameryki Południowej”), Indie

i Filipiny, w których demokratyczne rza˛dy utrzymywały sie˛ przez ponad cwierc wieku lub

dłuz˙ej.

Trzecia fala demokratyzacji. W cia˛gu 15 lat od upadku dyktatury w Portugalii (1974 r.) nasta˛pił

demokratyczny zwrot w około 30 krajach Europy, Azji i Ameryki Łacinskiej. W wielu innych

systemach autorytarnych rozpocza˛ł sie˛ proces liberalizacji.

Fala demokratyzacji pojawiła sie˛ najpierw w południowej Europie. Trzy miesia˛ce po prze-

wrocie w Portugalii upadł wojskowy rez˙im, który rza˛dził Grecja˛ od 1967 roku. W listopadzie

1975 roku — dokładnie pie˛cdni przed przegrana˛marksistów-leninistów w Portugalii — smierc

gen. Franco zakonczyła jego 36-letnie rza˛dy w Hiszpanii.

W Afryce i na Bliskim Wschodzie poste˛py demokratyzacji nie były tak spektakularne.

Wprawdzie Nigeria odeszła w 1979 roku od rza˛dów wojskowych, ale demokratycznie wy-

brany rza˛d został po pie˛ciu latach ponownie obalony w wyniku zamachu stanu. (…) W koncu

dekady pewne oznaki liberalizacji pojawiły sie˛ w Senegalu, Tunezji, Algierii, Egipcie i Jordanii.

W 1978 roku rza˛d Republiki Południowej Afryki rozpocza˛ł powolny proces odchodzenia od

apartheidu i rozszerzania zakresu partycypacji politycznej kolorowych grup ludnosci, który

jednaknieobja˛łczarnejwie˛kszoscitegokraju.PoprzerwieiponownymwyborzeF.W. deKlerka

na urza˛d prezydenta proces ten został ponownie zainicjowany w roku 1990 negocjacjamirza˛du

z Afrykanskim Kongresem Narodowym. (…)

Podsumowuja˛c, demokratyzacja w okresie trzeciej fali okazała sie˛ zjawiskiem globalnym.

(…) Jej przebieg przywodzi na mysl poste˛p zgodnie z wzorem „dwa kroki do przodu, jeden

do tyłu”.

C) Jak moz˙na wyjasniccykle polityczne.

Cze˛sto sie˛ zdarza, z˙e podobne wydarzenia maja˛miejsce mniej wie˛cej w tym samym czasie

w róz˙nych panstwach lub systemach politycznych.

Co jest przyczyna˛wielokrotnego wysta˛pienia zjawiska x? Moz˙liwych jest kilka wyjasnien.

375

Page 4

Wspólna przyczyna. Przyczyna moz˙e bycwspólna, zewne˛trzna wobec wydarzen w poszcze-

gólnych krajach. Na przykład moz˙e to byc wyłonienie sie˛ nowego supermocarstwa lub inne

waz˙ne wydarzenie zwia˛zane z podziałem władzy w wymiarze mie˛dzynarodowym.

Kilka krajów Ameryki Łacinskiej wprowadziło instytucje demokratyczne lub przeprowa-

dziło nowe wybory w latach 1945-1944. Szereg faktów pozwala przypuszczac, z˙e przyczyna˛

demokratyzacji było w duz˙ej mierze zwycie˛stwo aliantów w II wojnie swiatowej.

Rozwój równoległy. Przykładowo, badacze sugeruja˛, z˙e prawdopodobienstwo demokratyza-

cji wzrasta, kiedy kraj przekracza okreslony próg ekonomicznego rozwoju, okreslony poziom

produktu narodowego na głowe˛ mieszkanca (GNP) lub okreslony poziom alfabetyzacji. W ta-

kim przypadku przyczyna tkwi w charakterystyce kaz˙dego kraju, ale jest ona tego samego

typu i wyste˛puje mniej wie˛cej w tym samym czasie we wszystkich krajach, w których zaszło

badane zjawisko.

Model domina. Przyczyna˛ wysta˛pienia zjawiska x w jednym kraju moz˙e byc zajscie tego

zjawiska w innym kraju. Informacje o znacza˛cych wydarzeniach politycznych coraz szybciej

obiegaja˛swiat, co zwie˛ksza prawdopodobienstwo uruchomienia podobnych procesów prawie

jednoczesnie w innych krajach.

Modeluniwersalnegoremedium.Moz˙liwesa˛zasadniczeróz˙nicepomie˛dzyprzyczynamizajscia

zjawiska x w róz˙nych krajach. Róz˙ne przyczyny moga˛ jednak pocia˛gac ten sam skutek, jesli

elity w róz˙nych krajach wierza˛w skutecznosctego samego lekarstwa. Powyz˙sze modele nie sa˛

ani całkowicie rozła˛czne, ani wzajemnie sie˛ wykluczaja˛ce.

D) Czynniki procesu transformacji. (…) Sposród 29 krajów, w których w latach 1974-1990 rozpo-

cza˛ł sie˛proces demokratyzacji, 23 kraje posiadały w swojej historii bardziej lub mniej znacza˛ce

doswiadczenia demokratyczne. W niektórych przypadkach były one odległe w czasie. (…)

W swojej drugiej fazie (po 1989 roku) cykl demokratyzacji obja˛ł kraje nie maja˛ce tradycji demo-

kratycznych (Rumunia, Bułgaria, ZSRR, Tajwan, Meksyk). W wypadku tych krajów problem

perspektyw demokratycznej konsolidacji wydaje sie˛ szczególnie interesuja˛cy.

Odpowiedznapytanie,dlaczegote,anieinnekrajewkroczyłynadroge˛demokratyzacji,nie

musi bycrównoznaczna z odpowiedzia˛na pytanie, dlaczego procesy te miały miejsce w tym,

a nie innym czasie. Wydaje sie˛ jednak nieprawdopodobne, aby demokratyzacja tak wielu

krajów w cia˛gu zaledwie kilkunastu lat była czystym przypadkiem. Nalez˙y postawic pytanie:

jakiezmianymusiałyzajscw hipotetycznych zmiennychniezalez˙nych— najprawdopodobniej

w latach 60. i 70. — aby miał miejsce globalny proces demokratyzacji w latach 70. i 80.? Pie˛c

czynników wydaje sie˛ bycistotnych.

(1) Pogłe˛biaja˛ce sie˛ trudnosci z legitymizacja˛systemów autorytarnych, zwia˛zane z rozpo-

wszechnianiem sie˛i powszechna˛akceptacja˛wartosci demokratycznych; uzalez˙nienie tych sys-

temów od ich legitymizacji, a takz˙e załamanie sie˛tej legitymizacji z powodu kle˛sk militarnych,

niepowodzen ekonomicznych lub szoku naftowego z lat 1973-1974, 1978-1979.

(2) Bezprecedensowy rozwój gospodarczy lat 60., który w wielu krajach podniósł poziom

z˙ycia, edukacji i przyczynił sie˛ do powstania miejskich klas srednich.

(3) WyraznezmianywdoktrynieiaktywnosciKosciołakatolickiego,którychprzejawemstał

sie˛ Sobór Watykanski w 1963-1965 r.; przekształcenie sie˛ kosciołów narodowych z instytucji

podtrzymuja˛cych status quo w instytucje przeciwstawiaja˛ce sie˛ autorytaryzmowi, promuja˛ce

reformy społeczne, polityczne i ekonomiczne.

(4) Zmiany w polityce głównych aktorów mie˛dzynarodowych: nowa polityka Wspólnoty

Europejskiej w sprawie poszerzania składu członkowskiego (koniec lat 60.), zmiana akcentów

w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych po roku 1974 (wspieranie praw człowieka

i demokracji w innych krajach), zmiana imperialnego charakteru polityki radzieckiej dokonana

w koncu lat 80. przez Gorbaczowa.

(5) Efekt „domina” lub demonstracji (wzmocniony przez nowe srodki mie˛dzynarodowej

komunikacji), wywołany przez pierwsze transformacje systemów politycznych na pocza˛tku

trzeciej fali demokratyzacji; pierwsze przejscia do demokracji dostarczyły bodzców i wzorców

dla innych krajów.

Samuel P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995

376

Page 5

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3

Cwiczenie „Obwoluta”

Twoim zadaniem jest pisemne streszczenie fragmentu pracy Samuela P. Huntingtona (A, B,

C,D).Wyobrazsobie,z˙estreszczenietomasie˛staccze˛scia˛krótkiegoomówienia,którewydawca

ksia˛z˙ki Huntingtona ma zamiar umiescicna jej obwolucie. Streszczenie to musi spełniackilka

warunków:

— zawierac380-420 znaków (znak to kaz˙da litera, ale takz˙e znak przestankowy i wolna prze-

strzen mie˛dzy wyrazami, przykładowo zdanie umieszczone w tym nawiasie to 145 zna-

ków); dla ułatwienia wydawca zaopatrzył Cie˛ w kartke˛ licza˛ca˛ 420 kratek — patrz karta

pomocnicza 2A;

— nie zamieszczasz nazwiska autora ani tytułu jego ksia˛z˙ki;

— nie wolno uz˙ywacskrótów, poza powszechnie przyje˛tymi w je˛zyku polskim;

— trescomówienia ma byczrozumiała i w miare˛ moz˙liwosci wyczerpuja˛ca.

Karta pomocnicza

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4

Zamach majowy

Przełom w z˙yciu politycznym nasta˛pił w dniach 12-14 maja 1926 roku, kiedy marszałek

Piłsudski dokonał zamachu stanu przeciwko ustrojowi, którego sam był inicjatorem. Poprzed-

nie cztery lata spe˛dził z dala od czynnej polityki, odmówiwszy przyje˛cia urze˛du prezydenta

w warunkach ograniczonych przez konstytucje˛marcowa˛i wyraziwszy swój protest przeciwko

ingerencji władz cywilnych w sprawy dowodzenia wojskiem. Z rosna˛ca˛ nieche˛cia˛ obserwo-

wał bezsilnosc i chwiejnosc kolejnych rza˛dów koalicyjnych. Szczególnie oburzał go sposób,

w jaki rosna˛ce wpływy jego prawicowych przeciwników i nikczemne poczynania partyjnych

polityków bezustannie opózniały i utrudniały przeprowadzenie niezbe˛dnych reform. W maju

1926 roku Wincenty Witos rozpocza˛ł przygotowania do utworzenia trzeciej w cia˛gu trzech

lat prawicowo-centrowej koalicji rza˛dowej. Powszechnie oczekiwano prawicowego zamachu

stanu, który przełamałby impas w Sejmie. Lewica obawiała sie˛o swoja˛przyszłosc. Piłsudskiego

namówiono do zaaranz˙owania zbrojnej demonstracji. Jego cele bynajmniej nie były jasne, na-

strój zas— absolutnie nie apodyktyczny. Chciał ostrzec prawice˛przed podejmowaniem jakich-

kolwiek awanturniczych kroków na własna˛re˛ke˛i prawdopodobnie zadowoliłby sie˛rezygnacja˛

koalicji Witosa. Rankiem 12 maja opuscił swój dworek w miejscowosci Sulejówek, połoz˙onej

377

Page 6

na wschód od Warszawy, i na czele kilku zbuntowanych pułków legionistów pomaszerował na

Prage˛,zajmuja˛cprzyczółkimostównaWisle.Aletamnatrafiłnanieoczekiwanyopór.Prezydent

Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski (1869-1953), stary socjalista i dawny współpracow-

nik Piłsudskiego, wyjechał z pałacu belwederskiego i stana˛ł twarza˛ w twarz z marszałkiem

na srodku mostu Poniatowskiego. Był to doniosły moment. Prezydent postawił sprawe˛ jasno:

wszelkie próby uz˙ycia siły spotkaja˛ sie˛ z odporem ze strony rza˛du i tych jednostek wojska,

które pozostały lojalne. Marszałek be˛dzie musiał albo pogodzic sie˛ z polityczna˛ kle˛ska˛ i upo-

korzeniem, albo zwrócic bron przeciwko byłym przyjaciołom i podkomendnym. Ale sprawy

zaszły tak daleko, z˙e nie było odwrotu. Walki rozpocze˛ły sie˛ po południu i trwały trzy dni.

Skutki przewrotu majowego były dogłe˛bne, ale nie zbytnio sensacyjne. Piłsudski odmówił

obje˛cia oficjalnej kontroli nad sprawami politycznymi, przedkładaja˛c kontynuacje˛ pseudo-

parlamentarnej szarady nad władze˛ dyktatora. Kazimierz Bartel (1882-1941), były profesor

matematyki na Politechnice Lwowskiej, został mianowany premierem pierwszego z licznych

krótkotrwałych rza˛dów, jakie powstawały z inspiracji Piłsudskiego. Ignacy Moscicki (1867-

-1946), swego czasu profesor chemii na Politechnice Lwowskiej, został prezydentem. Ustrój,

który wyłonił sie˛w 1926 roku, utrzymał sie˛az˙do upadku Rzeczypospolitej w 1939 roku. Nazwe˛

wzia˛ł od hasła „sanacja” — co moz˙na rozumiec jako „powrót do (politycznego) zdrowia” lub

— ze wzgle˛du na wojskowe podtony — jako „czystke˛”. W kaz˙dym razie był to system, którym

kierowała pote˛z˙na, choc bardzo nieprecyzyjna ideologia, pokrewna ideologii znanej pod na-

zwa˛Moral Re-Amarment (Ruch Dozbrojenia Moralnego) i zrodzona w koszarach wojskowych

z przekonania, z˙e grzech moz˙na usuna˛c z ludzkich dusz poleruja˛c je do połysku. (Według

opinii przeciwników, u jej podłoz˙a lez˙ała mieszanina filozofii Nietzschego i Kanta: w gwarze

warszawskiej „nicz” znaczy tyle co „zero”, kant zas— po prostu „oszustwo”).

Norman Davies, Boz˙e igrzysko, Warszawa 1981

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5

Przyszłosc trzeciej fali

A. Według najswiez˙szych ustalen Freedom House, w 118 krajach panuje demokracja elek-

toralna. Niemniej jednak tylko 79 sposród nich zakwalifikowano jako „wolne” — to znaczy

jako demokracje liberalne. 39 panstw, gdzie władze sa˛ obieralne, okreslono jako „cze˛sciowo

wolne” — wła˛czaja˛c w to kraje tak waz˙ne jak Rosja, Indie, Ukraina, Turcja, Brazylia, Pakistan

i Kolumbia. (…)

Po pierwsze,wyboryw panstwachniezachodnich moga˛prowadzicdo zwycie˛stwapolitycz-

nych przywódców lub grup, które powaz˙nie zagraz˙aja˛trwałosci demokracji. Wybrani szefowie

władzy wykonawczej w krajach Ameryki Łacinskiej oraz republikach byłego Zwia˛zku Radziec-

kiego cze˛sto poste˛powali w sposób arbitralny i niedemokratyczny; usuwali swoich przeciw-

ników i rza˛dzili za pomoca˛ dekretów. (…) W niezachodnich społeczenstwach, gdzie brakuje

liberalnej tradycji Zachodu, wyłonione w wyborach władze cze˛sto nie przykładaja˛ wie˛kszej

wagi do praw jednostek, nie przejmuja˛ sie˛ dyskryminowaniem mniejszosci, ograniczaniem

wolnosci prasy a takz˙e toleruja˛ba˛dzwre˛cz popieraja˛brutalnoscpolicji.

Po drugie, wybory w krajach niezachodnich zache˛caja˛ polityków do odwoływania sie˛ do

tego, co zapewnia im wie˛kszosc w wyborach, sta˛d cze˛sto sie˛gaja˛ oni do argumentów natury

etnicznej, religijnej czy nacjonalistycznej. Takie poste˛powanie moz˙e pogłe˛bicistnieja˛ce w kraju

podziały oraz zaowocowaczwycie˛stwem nastawionych wrogo do Zachodu politycznych przy-

wódców i takiejz˙e polityki. Paradoksalnie, przyje˛cie przez kraje niezachodnie wzorowanych

na zachodnich instytucji demokratycznych cze˛sto oz˙ywia rodzime, wrogie Zachodowi ruchy

polityczne, umoz˙liwiaja˛c im sie˛gnie˛cie po władze˛. Demokracja jest procesem sprzyjaja˛cym

zasciankowosci, a nie kosmopolityzmowi. W niezachodnich społeczenstwach politycy nie wy-

grywaja˛wyborówdemonstruja˛c,jakbardzosa˛przesia˛knie˛ciZachodem.Partiereligijne,be˛da˛ce

wyzwaniem dla zachodniego sekularyzmu, odniosły sukcesy wyborcze w Turcji, Indiach, Izra-

elu i republikach byłej Jugosławii. Armia algierska uniewaz˙niła wybory, które z pewnoscia˛

wygrał fundamentalistyczny Islamski Front Ocalenia. (…)

378

Page 7

B. Na Zachodzie demokracje elektoralne opieraja˛sie˛ i rozwijaja˛na bazie liberalnego politycz-

nego dziedzictwa, w którym zawieraja˛ sie˛ prawa jednostki i rza˛dy prawa. Demokracja elek-

toralna moz˙e wszakz˙e odegrac takz˙e pewna˛ role˛ w nieliberalnych, niezachodnich systemach

politycznych. Rozwaz˙my przypadek Iranu. Jest to panstwo fundamentalistyczne. Ostateczna˛

władza˛ jest ajatollah i Rada Straz˙ników, w skład której wchodza˛ przywódcy religijni. Kry-

tykowanie rewolucji, ustroju lub zwierzchników religijnych jest surowo zakazane. Media sa˛

albo kontrolowane przez rza˛d, albo poddane bezlitosnej cenzurze. Ne˛ka sie˛ lub — jak w przy-

padku Bahai — wre˛cz przesladuje mniejszosci religijne. Cze˛sto dokonuje sie˛ bezpodstawnych

aresztowan i na szeroka˛skale˛ torturuje wie˛zniów. Wsród kar za przeste˛pstwa kryminalne jest

takz˙e i cwiartowanie. Liczba wie˛zniów politycznych jest w Iranie cze˛sto wysoka. Iran jest wie˛c

niewa˛tpliwie krajem odległym od zachodniego liberalnego modelu.

Mimo wszystko jednak Iran pozostaje pod pewnymi wzgle˛dami demokracja˛ elektoralna˛.

Wprzeprowadzonychwroku1997wyborachprezydenckichMahammedKhatemiodniósłdru-

zgoca˛ce zwycie˛stwo nad kandydatem establishmentu, zdobywaja˛c 69 procent głosów w wybo-

rach, w których wzie˛ło udział 88 procent dorosłej populacji. W 1993 roku Hashemi Rafsanjani

uzyskał 63 procent głosów, po zaz˙artej walce wyborczej z trzema innymi kandydatami. (…)

Majlis jest byc moz˙e najz˙ywotniejszym po izraelskim Knesecie parlamentem na Srodkowym

Wschodzie. Walka wyborcza jest w Iranie bardziej intensywna niz˙w innych krajach arabskich

i wszystkich — poza jednym czy dwoma — panstwach muzułmanskich. Iran ła˛czy zatem

walke˛ wyborcza˛oraz niektóre elementy równowagi i wzajemnej kontroli władz z fundamen-

talistycznymi represjami i nieustannym gwałceniem praw jednostki. W Zatoce Perskiej naj-

bliz˙szy sojusznik Ameryki, Arabia Saudyjska, jest krajem najmniej demokratycznym, podczas

gdy najwie˛kszy wróg Stanów Zjednoczonych — Iran — jest panstwem o najwyz˙szym stopniu

zdemokratyzowania.

C. Liberalna demokracja, zakorzeniona w koncepcji jednostkowej godnosci, jest produktem

Zachodu i niektórzy twierdza˛, z˙e poza nim w ogóle nie jest moz˙liwa. W gruncie rzeczy jednak

w niemal kaz˙dej innej cywilizacji istnieje przynajmniej jedna liberalna demokracja. Krótko

mówia˛c, ustrój ten nie jest wewne˛trznie sprzeczny z głównymi kulturami niezachodnimi.

Jednakz˙e poziom, do jakiego niezachodnie społeczenstwa sa˛ podatne na demokracje˛, czy to

liberalna˛, czy elektoralna˛, zalez˙y od stopnia, w jakim zaznacza sie˛ w nich wpływ Zachodu.

Wsród 39 krajów, których władze wyłoniono na podstawie otwartych, uczciwych wyborów

— ale w których nie respektuje sie˛ wszystkich praw i wolnosci obywatelskich — znajduje sie˛

dziesie˛c panstw Ameryki Łacinskiej, osiem afrykanskich, pie˛c prawosławnych i pie˛c muzuł-

manskich. Demokracja elektoralna w tych krajach niekoniecznie stanowi krok na drodze ku

demokracji liberalnej. Indie, Turcja i Sri Lanka — z˙eby pozostactylko przy tych trzech przykła-

dach — były demokracjami elektoralnymi przez prawie pół wieku, a mimo to wcia˛z˙cierpia˛na

niedostatek ochrony praw i wolnosci ich obywateli.

Wielkie swiatowe cywilizacje róz˙nia˛ sie˛ znacza˛co stopniem, do jakiego ich kultury sa˛ po-

dobne do kultury Zachodu lub ulegały jej wpływom. Ameryka Łacinska jest bez wa˛tpienia bar-

dzo pokrewna Zachodowi, według niektórych powinno sie˛ wre˛cz traktowacja˛jak członka za-

chodniej rodziny. Prawosławie jest juz˙dalszym i bardziej kłopotliwym krewniakiem. W Afryce

rza˛dy zachodnie trwały krótko, a ich wpływ, poza RPA, był bardziej ograniczony. Wpływ

Zachodu na kraje muzułmanskie był zmienny, ale w arabskim sercu islamu takz˙e okazał sie˛

ograniczony. Tak samo było w Chinach. Ogólnie rzecz biora˛c, stopien, w jakim niezachod-

nie społeczenstwa okazały sie˛ podatne zarówno na liberalna˛, jak i na elektoralna˛demokracje˛,

zmienia sie˛razem ze stopniem, do jakiego społeczenstwa te poddane były wpływom Zachodu.

D. Rozwój demokracji naste˛puje wówczas, gdy przywódcy polityczni wierza˛, z˙e demokracja

lez˙y w ich interesie, albo tez˙ uwaz˙aja˛jej ustanowienie za swój obowia˛zek. W wielu cze˛sciach

swiata takich elit brakuje. W wie˛kszosci krajów muzułmanskich rza˛dy sprawuja˛ autorytarni

władcy i nie widacpo nich sladu otwarcia na idee˛demokracji. W nielicznych demokracjach ist-

nieja˛cych w islamskim swiecie rza˛dza˛cy cze˛sto sprawuja˛władze˛ w sposób niedemokratyczny

i przejawiaja˛niewielkiezainteresowanieprzekształceniemdemokracji elektoralnejw liberalna˛.

Co waz˙niejsze, w dosłownie wszystkich krajach muzułmanskich nie rza˛dzonych przez fun-

damentalistyczne rez˙imy ruchy fundamentalistyczne zdominowały, a cze˛sto wre˛cz zmono-

polizowały opozycje˛ wobec ustroju. Zwraca uwage˛ nieobecnosc liberalno-demokratycznych

ugrupowan opozycyjnych. (…) W dodatku, jak powszechnie wiadomo, demokracja zalez˙y

od silnego społeczenstwa obywatelskiego. Takie silne społeczenstwo kształtuje sie˛ w krajach

379

Page 8

muzułmanskich, ale jest to fundamentalistyczne społeczenstwo obywatelskie, a nie swieckie

i liberalne.

Elity Chin i wielu innych azjatyckich społeczenstw nie potrzebuja˛ liberalnej demokracji.

Niektórzy zachodni uczeni twierdza˛ wre˛cz, z˙e Azja jest kolebka˛ „demokracji nieliberalnej”,

be˛da˛cej produktem kulturowego dziedzictwa, w którym nacisk kładzie sie˛ na opiekuncza˛

i dyscyplinuja˛ca˛ role˛ panstwa, a prawo postrzega sie˛ raczej jako wskazówki normuja˛ce za-

chowanie obywateli niz˙ jako ochrone˛ uprawnien jednostki. Polityczni przywódcy w Chinach

gwałtownie sprzeciwiaja˛sie˛ demokracji. Rodza˛ca sie˛ burz˙uazja be˛dzie prawdopodobnie zbyt

mocno spleciona z panstwem, by stanowic wyzwanie dla władzy, zasstudentom i innym dy-

sydentom brakuje jakiegokolwiek pewnego społecznego zaplecza. Idea praw człowieka, które

ograniczaja˛ panstwo, jest we wschodniej Azji bardzo słaba. W tym zakresie, w jakim sie˛ je

uznaje, prawa człowieka postrzegane sa˛zwykle jako stworzone przez panstwo. Nad niezgode˛

i współzawodnictwo przedkłada sie˛ harmonie˛ i współprace˛. Trwałosc społecznego porza˛dku

i szacunek dla hierarchii traktowane sa˛ jako podstawowe wartosci. Konflikt mie˛dzy ideami,

grupami i partiami uwaz˙any jest za niebezpieczny.

---