Styl naukowy i jego gatunki

Styl naukowy jest odmianą języka ogólnego o trzech podstawowych funkcjach. Stanowi narzędzie:

• niezbędne do zdobywania nowej wiedzy (funkcja poznawcza);

• przekazywania nowej wiedzy członkom danej społeczności naukowej i na jej zewnątrz. (funkcja komunikacyjna);

• kumulowania wiedzy i przechowywania jej z pokolenia na pokolenie (funkcja kumulacyjna).

Początki rozwoju nauki sięgają w Polsce wieku XIII i związane są z narodzinami pierwszych środowisk uczonych, przede wszystkim prawników i lekarzy. Niemałe znaczenie miało założenie przez króla Kazimierza Wielkiego w 1364 r. Akademii Krakowskiej skupiającej środowisko uczonych i studentów. Początkowo językiem nauki była łacina. Epokowe dzieła naukowe, jak choćby De revolutionibus orbium coelestium (wyd.1543 r.) M. Kopernika czy Commmentatorium de Republica emendanda libri V (1554 r.) A. Frycza-Modrzewskiego napisane były w języku łacińskim. Nierzadko jednak szybko pojawiały się ich przekłady na język polski (np. O poprawie Rzeczypospolitej w tłumaczeniu C. Bazylika 1577). Początki zatem polskiego stylu naukowego wiązać można z przełomem XVI/XVII. Wtedy także powstają nowe ośrodki akademickie skupiające polskich uczonych: Akademia Wileńska (1579 r.) i Akademia Lwowska ( (1661 r.).

Istotną rolę dla rozwoju tej odmiany funkcjonalnej polszczyzny w następnych wiekach odegrało oświecenie. Nie do przecenienia jest w tym zakresie rola Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, którego celem było opracowanie programów i podręczników szkolnych. H. Kołłątaj, M. Poczobut-Odlanicki, Jan i Jędrzej Śniadeccy, A. Naruszewicz, J. Bandurki, J.R. Czerniakowski, J.H. Osiński, P. Czenpiński, K. Kluk są czołowymi postaciami, które istotnie zapisały się dla kształtowania się polskiego stylu naukowego.

1. Odmiany polszczyzny naukowej

W praktyce jest to odmiana wewnętrznie zróżnicowana. O jej dyferencjacji decydują takie czynniki, jak: zróżnicowanie przedmiotowe i metodologiczne nauk, właściwości procesu komunikacji naukowej (rodzaj komunikatów: ustność lub pisemność), właściwości genologiczne tekstów, forma podawcza, cel wypowiedzi i rodzaj jej odbiorcy. Powyższe kryteria pozwalają wyodrębnić cztery zasadnicze typy polszczyzny naukowej:

• teoretyczną - używają ją specjaliści danej dziedziny wiedzy w procesie poznawczo-komunikacyjnym, każda dyscyplina nauki tworzy przy tym własną terminologię;

• dydaktyczną - ta porozumiewają się specjaliści z adeptami danej dyscypliny naukowej;

• praktyczną - realizowana jest ona w procesie wdrażania osiągnięć naukowych;

• popularnonaukową - obsługuje ona sferę kontaktu: specjalista-niespecjalista (zlokalizowana jest ona blisko stylu publicystycznego i artystycznego, ujawniają się w niej cechy peryferyjne dla tekstów naukowych, a centralne dla publicystycznych lub artystycznych).

Współcześnie - jak zauważają badacze tej odmiany stylistycznej (por. S. Gajda) - obserwuje się konflikt między dwoma kierunkami komunikacji naukowej.

Pierwszy - zorientowany jest raczej na przekaz pisany, nierzadko silnie stechnicyzowany, wykorzystujący kody formalne - języki symboliczne matematyki, logiki. Drugi - przeciwny jest dehumanizacji, dąży do bezpośredniego przechwytywania informacji z ust uczonego - w konsekwencji zauważalna jest moda na swobodne posługiwanie się językiem, zbliżonym do spontanicznego, niestroniącego od obrazowej metafory.

2. Cechy stylu naukowego i ich wykładniki językowe

Styl naukowy charakteryzuje się czterema cechami ogólnymi. Są nimi: abstrakcyjność, ścisłość, obiektywizm, internacjonalność. Mają one swoje eksponenty na różnych piętrach systemu językowego.

Abstrakcyjność wiąże się na przykład z nasyceniem tekstów licznymi pojęciami umysłowymi i abstrakcyjnymi (np. moduł, figuratywność, współczynnik)., a także preferowanymi modelami słowotwórczymi oraz niektórymi kategoriami czasownika (-ość,-anie, -enie) czy z zastosowaniem kodów nienaturalnych: języków formalnych (symboliczne oznaczenia) i kodów ikonicznych (rysunek techniczny, fotografia) albo intelektualizujących tekst złożonych struktur składniowych czy metafor jako środków werbalizacji i interpretacji nowej informacji naukowej. Za charakterystyczny wykładnik tej pododmiany uważa się zwykle obecność specjalistycznych terminów, czyli wyrazów oznaczających pojęcia fachowe (np. hipostaza, atetoza, kontaminacja, biopsja, asymptota, gencjobioza, inwersja statyczna, asyndeton, atmoliza). By tekst był rozpoznawalny jako naukowy, powinno ich być w tekście średnio 20-30% w stosunku do wszystkich użytych w nim wyrazów. Czasem mogą brzmieć jak wyrazy języka ogólnego, ale mają znaczenie specjalistyczne (np. stopa - w naukach techn. `wystająca część maszyny, służąca do jej przymocowania do podstawy').

Niektóre terminy (np. w matematyce) są ścisłe, inne (zwłaszcza w naukach humanistycznych) - nieostre, czasem nawet wieloznaczne. Stąd konieczność każdorazowego objaśnienia w tekście, w jakim znaczeniu używa się danego terminu.

Liczną warstwę słownictwa w tekstach naukowych tworzą słowa ogólne - nawet słowa znane w języku potocznym jako nazwy konkretów, używane są tutaj w aspekcie ogólnym, klasowym, a nie w konkretnym aspekcie znaczeniowym (np. Serce - główny organ układu krążenia człowieka - wtłacza krew do naczyń i zapewnia jej stałe krążenie.)

Logiczność znajduje wyraz w wyraźnej segmentacji tekstu, podkreślającej uporządkowany tok wykładu - podział na rozdziały, paragrafy, akapity,

ostre rozgraniczenie tekstu podstawowego od pobocznego, objaśniającego, precyzującego, uspójniającego zawartość tekstu głównego. Pochodną logiczności jest skomplikowany sposób formułowania myśli i układania ich w zdania: dominują zdania wielokrotnie złożone i zdania pojedyncze rozwinięte - więcej jest tu spójników i innych wyrazów wskazujących na relacje (również, w zależności, zresztą, a więc, choćby, zatem, z kolei, że, iż, jednak); teksty naukowe nasycone są elementami spajającymi , organizującymi wypowiedź (metatekstowymi) - np. przejdźmy do, po pierwsze, po drugie, zacznijmy od.

W zakresie składni w tekstach teoretycznonaukowych dominują zdania wielokrotnie złożone, zwłaszcza podrzędnie złożone (tzw. hipotaksa), człony w obrębie zdań złożonych są znacznie rozbudowane.. Nasycenie tekstu naukowego złożonymi strukturami składniowymi wpływa na jego intelektualizację. Zdania wielokrotnie złożone i zdania pojedyncze rozwinięte - dostosowane są do toku rozumowania i dowodzenia

Opierający się na założeniu obiektywnego istnienia świata obiektywizm znajduje wyraz w zdaniach bezosobowych, braku elementów nacechowanych ekspresywnie, w obecności wyrażeń modalnych, zwłaszcza podkreślających wątpliwości, ostrożność nadawcy, sformułowań wyrażających postawę dystansu autora wobec przekazywanych przez niego treści (np. wydaje się, że...; można przypuszczać,: jak sądzę, jak się zdaje, być może); wreszcie w autorskim my.

.Internacjonalność polskiego stylu naukowego związana jest ze znacznym stopniem

jego nasycenia internacjonalizmami por. ekologia, ang. ecology, fr. écologie), wyrazami obcymi (np. modulator, kinetyka, kompatybilny, twardy dysk). Nie mały udział we wzbogacaniu leksyki specjalnej mają języki: łaciński, grecki, angielski (zapożyczenia stanowią ok. 30 % leksyki tekstu naukowego). Styl naukowy w wersji ściśle naukowej charakteryzuje się obfitością słownictwa często funkcjonującego na prawach łacińskiego cytatu (np. radiant, jurysdykcja, cumulus, sine qua non, quod erat demonstrandum `czego należało dowieść')

PRZYKŁAD

Źródło informacji:

Ormiston JA, Serruys PW, Regar E i wsp. A bioabsorbable everolimus-eluting coronary stent system for patients with single de-novo coronary artery lesions (ABSORB): a prospective open-label trial. Lancet 2008; 371: 899-907.

Autor doniesienia:

Andrzej Sumiński

Wprowadzenie stentów metalowych (BMS) do zabiegów angioplastyki wieńcowej ograniczyło restenozę u chorych po zabiegach PCI (ang. pericutaneous coronary intervention), jednak w dalszym ciągu jest ona poważnym problemem klinicznym. Zastosowanie BMS przeciwdziała zjawisku wczesnego elastycznego odkształcenia naczynia (ang. elastic recoil) oraz późnej ujemnej przebudowie (remodelling). Wprowadzenie stentów pokrytych lekami antyproliferacyjnymi istotnie ograniczyło występowanie zjawiska restenozy poprzez hamowanie rozrostu błony wewnętrznej (neointima). Działanie leku utrudnia epitelializację, przez co sprzyja późnej zakrzepicy w stencie. Lek antyproliferacyjny ma istotne znaczenie jedynie we wczesnym okresie po zabiegu, z kolei podtrzymująca funkcja stentu jest istotna tylko do czasu zagojenia zmiany. W związku z powyższym Ormiston i wsp. zbadali korzyści wynikające z zastosowania powlekanego lekiem stentu wchłanialnego. Do badania zakwalifikowano 30 chorych ze stabilną i niestabilną postacią choroby wieńcowej lub z niemym niedokrwieniem. Dodatkowym kryterium było stwierdzenie de novo pojedynczej zmiany w natywnym naczyniu wieńcowym, nie dłuższej niż 8 mm przy zastosowaniu stentu o długości 12 mm i nie dłuższej niż 14 mm przy zastosowaniu stentu o długości 18 mm. Kolejnym kryterium był stopień zwężenia od 50 do mniej niż 100% w naczyniu o referencyjnej średnicy 3 mm, z przepływem powyżej TIMI 1.
Głównymi kryteriami wyłączenia były: ostry zawał serca, frakcja wyrzutowa lewej komory <30%, zmiany będące restenozami, zmiany w pniu lewej tętnicy wieńcowej, zmiany obejmujące gałąź boczną o średnicy >2 mm oraz występowanie skrzepliny lub innego istotnego kliniczne zwężenia w naczyniu.
Po 12 mies. od zabiegu przeprowadzono kliniczną ocenę chorych. Obserwacja będzie prowadzona przez 5 lat.
Do zabiegów użyto stentów firmy Abbott, wykonanych z polimeru na bazie estrów kwasu mlekowego, które po implantacji ulegają powolnej biodegradacji do kwasu mlekowego, a ten z kolei jest metabolizowany w cyklu Krebsa. Substancją antymitotyczną uwalnianą z powierzchni stentu był ewerolimus. Dla wizualizacji stentu w trakcie zabiegu na jego końcach umieszczono metalowe znaczniki.
Złożony punkt końcowy badania definiowano jako śmierć sercową, zawał serca, niedokrwienie, za które odpowiada tętnica poddana rewaskularyzacji.
Stent implantowano po predylatacji cewnikiem balonowym rozprężanym ciśnieniem do maksymalnej wartości 16 atm. Wszystkim chorym zalecano przyjmowanie minimum 75 mg kwasu acetylosalicylowego dziennie przez cały okres badania (5 lat) oraz 75 mg klopidogrelu dziennie co najmniej przez 6 mies.
W trakcie zabiegu dokonywano pomiarów za pomocą ilościowej angiografii wieńcowej (QCA) oraz ultrasonografii wewnątrznaczyniowej. Po 6 mies. u 26 chorych przeprowadzono powtórną analizę metodą QCA (4 chorych nie analizowano: trzech z powodu konieczności wszczepienia im dodatkowego stentu - zastosowano stent Cypher - oraz jednego, u którego w trakcie zabiegu doszło do dyslokacji stentu), a u 24 chorych wykonano ultrasonografię wewnątrznaczyniową. Oceniano odcinek naczynia pokryty stentem, a także 5 mm za i przed nim. U 13 chorych wykonano optyczną tomografię po zabiegu i 180 dni później w celu oceny zmian zachodzących w stentach i okolicznych tkankach.
W trakcie rocznego okresu obserwacji częstość istotnych zdarzeń sercowych wyniosła 3,3%. Był to jeden przypadek zawału serca bez załamka Q, za który odpowiedzialna była tętnica poddana rewaskularyzacji, jednak zwężenie, jakie ujawniono w analizie QCA, było <50%. Nie stwierdzono ani jednego przypadku zakrzepicy w stencie. Po 6 mies. angiograficzna utrata światła naczynia w stencie wynosiła średnio 0,44 mm (SD: 0,35 mm), co było spowodowane głównie redukcją powierzchni stentu o 11,8%. W 3 (12%) przypadkach pojawiła się restenoza na poziomie 50-55%, która w teście wysiłkowym była bezobjawowa zarówno klinicznie, jak i elektrokardiograficznie.
Oceniana ultrasonograficznie powierzchnia przerostu neointimy była mała i wynosiła 0,30 mm2, co świadczy o skutecznym hamowaniu jej wzrostu przez ewerolimus. Stwierdzono również pierwsze oznaki oczekiwanej bioabsorpcji stentu. W optycznej tomografii przeanalizowano łącznie 671 rozpórek stentów, stwierdzając różny stopień absorpcji. Jednocześnie policzono, że 664 (99%) rozpórki zostały pokryte tkanką. Za pomocą wirtualnej histologii zidentyfikowano tkanki rozrastające się na zewnątrz i wewnątrz stentu jako głównie włókniste i włóknisto-tłuszczowe.
Podsumowując, należy podkreślić, że utrata światła naczynia wynikała głównie ze zmniejszenia powierzchni stentu, a w znacznie mniejszym stopniu z przerostu neointimy. Zmniejszenie powierzchni stentu (zjawisko niewystępujące w stentach metalowych) było wynikiem jego małej siły radialnej, którą dodatkowo osłabiał toczący się proces bioabsorpcji.
Autorzy podkreślają, że uzyskane wyniki dotyczą chorych z krótkimi zmianami w naczyniach wieńcowych i nie można ich odnosić do innych typów zmian. Ponieważ roczny okres obserwacji może być za krótki do rejestracji wszystkich zdarzeń, zaplanowano dalsze badania inwazyjne w 2 lata od zabiegu oraz kliniczną ocenę chorych po 5 latach.

Cyt za: www.ptkardio.pl/journalwatch/0/327b

W stylu popularnonaukowym ujawniają się cechy drugorzędne tekstów ściśle naukowych, a jako centralne występują takie, które właściwe są raczej tekstom artystycznym lub publicystycznym. Uzasadnione jest więc sięganie w nich po środki uaktywniające nie tylko intelekt odbiorcy, ale także jego wyobraźnię. Można w nich zatem zrezygnować z terminów na rzecz wyrażeń opisowych, stosować porównania, metafory. Metafora w takich wypadkach stanowi cenny środek interpretacji podawanej informacji.

3. Gatunki stylu naukowego

Styl naukowy - podobnie jak inne style funkcjonalne - wykształcił właściwe sobie gatunki wypowiedzi. Są wśród nich przede wszystkim gatunki pisane, jak: artykuł, rozprawa, raport, streszczenie, encyklopedia, skrypt, podręcznik, esej, recenzja, ćwiczenie, esej i in. Najbardziej podstawowym pisanym gatunkiem naukowym jest artykuł. Wywód podporządkowany jest w nim wyraźnie sformułowanej tezie. Inna, większa rozmiarem - jest rozprawa: obszerna pisemna wypowiedź naukowa, poświęcona omówieniu jakiegoś zagadnienia z określonego punktu widzenia, w sposób pełny uwzględniająca stan wiedzy na dany temat, zawierająca rozwiniętą argumentację. Jej szczególnym typem jest monografia: rozprawa z dziedziny humanistyki, poświęcona wybranemu jednemu dziełu literackiemu, jednemu pisarzowi, jednemu okresowi literackiemu, jednemu gatunkowi itp.

Do gatunków mówionych należą: referat, prezentacja, koreferat, wykład, pogadanka, konsultacja, egzamin, dyskusja, panel. Ustne gatunki naukowe mają na ogół formę pierwotnie pisaną, a wtórnie dopiero mówioną (teksty powstają jako zapisane, a „spełniane są” jako mówione). W odmianie mówionej stylu naukowego cechy właściwe odmianie naukowej pisanej są realizowane mniej wyraziście. Styl naukowy realizuje się jednak przede wszystkim w gatunkach pisanych, wtórnie - w gatunkach mówionych.

W tym rozdziale podejmiemy bardziej szczegółową charakterystykę kompozycyjna i językową wybranych gatunków: rozprawy, eseju i prezentacji.

3.1. Rozprawa naukowa

Rozprawa naukowa to obszerniejszy gatunek piśmiennictwa naukowego, w którym autor całościowo prezentuje wyniki przeprowadzonych przez siebie badań. Jej odmianami są prace licencjacka, magisterska czy doktorska. Dzielące je różnice dotyczą raczej zakresu tematycznego, a nie zasad kompozycyjnych właściwych gatunkowi. Dlatego właśnie omawiamy je zbiorczo.

Wyróżnikiem rozprawy naukowej jest przede wszystkim struktura. Jej oś kompozycyjną (niezależnie od specyfiki dyscypliny, której dotyczy temat pracy) można by przedstawić w postaci schematu:

1. Spis treści: w niej tytuły wszystkich części

2. Wprowadzenie: cel badań, przegląd literatury, krytyczna ocena dotychczasowych ustaleń naukowych w danej dziedzinie, omówienie roli badań autora w związku z dotychczasowymi dokonaniami, wstępna hipoteza

3. Materiał badawczy: źródła, opis metod oraz sposobów przeprowadzenia badań, kształtowania nowych pojęć, budowania teorii, kryteria kwalifikowania materiału do badań, analiza statystyczna (ewentualnie wersja oprogramowania komputerowego, z którego autor korzysta w opracowaniu materiału, użyte w badaniu testy).

4. Analiza materiału (mniej przypisów i cytatów - więcej schematów, tabel, wykresów)

5. Zakończenie: streszczenie zasadniczych rozdziałów pracy, wnioski z przeprowadzonych analiz, podsumowanie wyników badań oraz omówienie kwestii dyskusyjnych, porównanie z pracami poprzedników, wskazanie naukowego i praktycznego znaczenia otrzymanych wyników, sugestie dotyczące dalszych badań

6. Bibliografia - alfabetyczna lista lektur wykorzystanych w pracy

Uporządkowany i logiczny tok wypowiedzi jest w rozprawie podkreślony przez ostre rozgraniczenie tekstu podstawowego od pobocznego, objaśniającego w postaci:

• cytatów

• dygresji i nawiasowych uwag

• odsyłaczy (przypisów)

• indeksów, czyli alfabetycznych spisów terminów naukowych lub autorów; przywołanych dzieł z podanymi obok numerami stron;

• aneksów - załączników zawierających podstawę materiałową pracy badawczej;

• zestawień danych w postaci tabel i wykresów itp.;

• wykazów skrótów i symboli, stosowanych w pracy.

Teksty naukowe powstają zwykle w kontekście innych tekstów o takim charakterze. Stąd znaczny jest stopień ich intertekstualności w postaci rozmaitych odwołań z wykorzystaniem streszczenia i przypisów bibliograficznych. Zasady sporządzania tych ostatnich są dość precyzyjnie określone. Konwencjonalizacji podlega przede wszystkim zakres oraz kolejność podawanych informacji. W zależności od rodzaju publikacji przypis bibliograficzny powinien być sporządzony według następujących schematów:

KSIĄŻKA

skrót imienia*, nazwisko, tytuł, ( tłumacz), ( wydawnictwo), miejsce wydania, rok wydania**

ARTYKUŁ W PUBLIKACJI ZBIOROWEJ

skrót imienia, nazwisko, tytuł, ( tłumacz), w: tytuł publikacji zbiorowej, red. skrót imienia i nazwisko redaktora, (wydawnictwo), miejsce wydania, rok wydania, (strony)

ARTYKUŁ W CZASOPIŚMIE

skrót imienia, nazwisko, tytuł, ( tłumacz), tytuł czasopisma, rok wydania, numer/zeszyt, (strony)

*skrót imienia może być podany za nazwiskiem (jeśli jednak autorów jest dwóch, skrót imienia drugiego z nich jest umieszczany przed jego nazwiskiem)

**rok opublikowania pracy może być podany bezpośrednio po nazwisku autora, po przecinku

W skróconym opisie bibliograficznym można pewne informacje pominąć: w opisie książek np. nazwę wydawnictwa lub w wypadku publikacji tłumaczonych - nazwisko tłumacza; w opisie artykułów - strony publikacji lub numeru czasopisma, na których zamieszczony jest artykuł i nazwisko tłumacza w wypadku przekładów.

Przypisy umieszcza się albo na dole strony, albo na końcu rozdziału. Coraz częściej w publikacjach naukowych stosowana jest nowa forma przypisu bibliograficznego - nawiasowego. W tekście w nawiasie podane jest skrócone odesłanie do autora i jego publikacji oraz ewentualnie odpowiednich jej stron przez podanie nazwiska i daty publikacji przywoływanego tekstu. Pełny opis bibliograficzny umieszczony jest na końcu w zestawie literatury cytowanej. Jeśli w bibliografii jest zamieszczonych kilka publikacji jednego autora, to są one uporządkowane w kolejności chronologicznej (od najstarszych do najnowszych) i uzyskują dodatkowe oznaczenia literowe zgodnie w z kolejnością alfabetyczną ( a, b, c itd.). Przy takim rozwiązaniu przypis tradycyjny, czyli u dołu strony lub na końcu rozdziału jest zarezerwowany dla dodatkowych komentarzy odautorskich, rozwijających jakieś wątki poboczne.

PRZYKŁAD

„…Interpretacje taką znajdziemy u wielu autorów (por. A. Draguła 2005a, 2005b)

a w Bibliografii

A. Draguła, 2005a, Biblia pierwszego kontaktu. Ewangelia hip-hopowa? Spór o nowe przekłady Pisma Św., Tyg. Pow., nr 47.

A. Draguła, 2005b, Czy istnieje młodzieżowa odmiana języka religijnego?, w: Język religijny dawniej i dziś, t.2, red. S. Mikołajczak, T. Węcławski, Poznań

Przypisy stosowane według podanych wyżej zasad obecne są także w innych gatunkach, na przykład w artykułach naukowych.

3.2. Esej - gatunek naukowy?

W czasach silnej tendencji, zwłaszcza w obrębie nauk humanistycznych, do tego by uprawianie nauki miało charakter zaangażowany, niebeznamiętny, na znaczeniu zyskuje gatunek, który tradycyjnie bardziej łączony jest z wypowiedzią literacką i publicystyczną, niż naukową. Chodzi o esej. Za jego twórców są uznawani M. Montaigne - autor Prób (Essais, 1580 r.) oraz F. Bacon - autor Essays or Counsels, civill and moral (z r. 1597).

Klasykami już współczesnego polskiego eseju naukowego są na przykład Paweł Jasienica - autor cyklu esejów historycznych Polska Piastów, Polska Jagiellonów czy Maria Janion (por np. eseje poświęcone problemom tożsamości słowiańskiej i zagadnieniom związanym z jej kształtowaniem się w cyklu Niesamowita słowiańszczyzna). Wielu badaczy nauk humanistycznych sięga po esej jako formę wypowiedzi naukowej. Jako przykład ilustrujący gatunek zacytujmy fragment eseju J. Klejnockiego

PRZYKŁAD

z tomu ( Zagłada ogrodu 1996 lub Piołun i inne eseje chodnikowe 1999)

• Esej jest formą gatunkową w obrębie stylu naukowego prezentującą osobisty punkt widzenia autora. Stanowi zapis swobodnego toku rozważań danego problemu bez podejmowania prób przekonania czytelnika do stanowiska nadawcy.

• Swoboda interpretacyjna i swego rodzaju refleksyjność właściwe esejowi idą w parze z asocjacyjnością. Autor eseju przedstawia swoje przemyślenia metodą niesystemową, z wykorzystaniem luźnych, rozległych skojarzeń, bez wyraźnego porządku logicznego czy tematycznego, nie stosując także jakiejś hierarchii ważności wobec przedstawianych kwestii i argumentów. Nie ma przy tym ambicji, by wyczerpać temat (tym różni się istotnie od rozprawy naukowej) - dokonuje więc subiektywnej selekcji różnych wątków problemowych.

• Esej ma charakter synkretyczny - wykazuje wiele cech wspólnych z innymi gatunkami, szczególnie literackimi (np. z reportażem, recenzją, opowiadaniem, artykułem, pamiętnikiem itp.)

• Kompozycja eseju jest często nielinearna, fragmentaryczna, rozbudowana o liczne dygresje; wiele przesłanek w przyjętym przez autora rozumowaniu pozostaje bez wniosków, konkluzja jest pozostawiona czytelnikowi. Aktywizacja odbiorcy jest zresztą jedną z wyróżniających cech tego gatunku.

• Esej jest wyrazem erudycji oraz kunsztu językowego autora. Stanowi nierzadko okazję do prowokacji - dyskusji ze stereotypowymi opiniami i zdaniem autorytetów. Zgodnie ze znaczeniem etymologicznym (essais,, czyli próby) stanowi próbę nowego, odkrywczego ujęcia tematu.

• Charakterystyczny jest dla tego gatunku styl lekki, przystępny, ale jednocześnie niebanalny, finezyjny, chętnie wykorzystujący cytaty, aforyzmy, oraz środki wyrazu artystycznego, jak: metafory, alegorie, porównania, paradoksy, parabole, paralelizmy składniowe i in.

3.3. Prezentacja

Prezentacja to rodzaj wystąpienia publicznego coraz częściej stosowanego w dydaktyce naukowej. Jego osią kompozycyjną są wyświetlane na ekranie - przygotowane za pomocą specjalnych programów komputerowych, takich jak np. PowerPoint - slajdów zawierających tekst, rysunki, tabele i inne graficzne wizualizacje tematu często z zastosowaniem rozmaitych animacji. Slajdy właśnie stanowią punkt wyjścia wystąpienia, a komentarz ustny jest uzupełnieniem do prezentowanych pomocy wizualnych.

Prezentacja składa się zwykle z kilkudziesięciu slajdów. Pierwszy z nich powinien zawierać imię i nazwisko autora prezentacji oraz jej tytuł. Na następnych powinny być zamieszczone: cel i główne tezy (lub plan) wystąpienia. Ostatni slajd z kolei winien zawierać motyw, który ją rozpoczynał - w ten sposób powstaje swego rodzaju rama kompozycyjna całego wystąpienia. Po wyświetleniu ostatniego slajdu mówca powinien powiedzieć jeszcze coś od siebie lub podziękować słuchaczom za uwagę i ewentualnie zachęcić ich do dyskusji.

Przygotowując się do wygłoszenia prezentacji naukowej należy pamiętać o kilku zasadach:

• Każde wystąpienie powinno mieć jasno określony, czytelnie sformułowany temat.

• Poprowadzenie wywodu według jasnego dla słuchaczy planu jest podstawową zaletą tego typu tekstów. Fragmenty odchodzące od zasadniczego tematu rozbijają kompozycyjną przejrzystość tekstu mówionego i dlatego trzeba je wprowadzać bardzo oszczędnie. Mogą się pojawiać tylko wtedy, gdy spostrzegamy znużenie słuchaczy i widzimy potrzebę uatrakcyjnienia naszej wypowiedzi przez wprowadzenie lekkiego pod względem treści elementu, luźno związanego z tematem (taką funkcję może spełniać anegdota).

• Konieczne jest uświadomienie sobie, dla kogo przeznaczony jest wykład, prezentacja, (podobnie jak przy głoszeniu wykładu, prelekcji itp..): jakie wykształcenie i wiedzę na dany temat mają słuchacze. Zwłaszcza wystąpienie adresowane do osób mniej wykształconych w danej dziedzinie wymaga od referenta starania, by materiał był przedstawiony w sposób przystępny, na przykład z zastosowaniem obrazowych porównań, z pieczołowitością dobranych, klarownych przykładów.

• Pomocne w odbiorze dłuższych wypowiedzi są z jednej strony różnego rodzaju zapowiedzi typu: teraz powiem państwu ...o, kolejnym punktem jest... itp.; z drugiej strony cząstkowe podsumowania przed przejściem do kolejnych partii .

• Istotne jest, by mówić powoli i wyraźnie, umożliwiając w ten sposób słuchaczom notowanie.

• Jeśli korzysta się ze środków wizualnych, należy pamiętać, że pokazywane obrazy powinny tworzyć spójną całość. Trzeba zadbać o ich dobrą jakość. W napisach powinno się unikać wszelkich błędów ortograficznych, usterek, a jeśli już się one wkradną, nie koncentrować na nich uwagi słuchaczy.

• Prezentowane obrazy powinny być uzupełnieniem wypowiedzi. Nie może ich być ani za dużo, ani za mało. Nie mogą, jeśli mają spełnić swoje zadanie, zawierać nadmiernej liczby szczegółów. Konieczne jest zachowanie odpowiedniego tempa w ich pokazywaniu - jeden powinien być prezentowany nie krócej, niż 10-15 sekund. Jeżeli zamieszczone na obrazie napisy mają być dla odbiorcy czytelne, to powinny być zapisane odpowiednio dużą czcionką i jednorazowo nie powinno ich być więcej niż 5-6 wersów. Na ogół utrudniają odbiór obrazy obficie zdobione czy nadmiernie kolorowe. Prezentacja nie powinna wykorzystywać zbyt wielu technik animacyjnych - ich nadmiar rozprasza odbiorców i odciąga ich uwagę od treści.

• Obraz nigdy nie może być pozostawiony bez komentarza, a każdy według autora ważny na prezentowanym slajdzie szczegół powinien być wyraźnie wskazany.

• Pomocne w odbiorze ustnych gatunków naukowych są zawsze rozdawane dla każdego słuchacza indywidualnie tzw. handouty. W zależności od tego, jaki materiał zawierają, rozdajemy je przed wystąpieniem lub po nim (to ostatnie rozwiązanie przyjmujemy, gdy handout zawiera streszczenie, a nie analizowany podczas wystąpienia materiał egzemplifikacyjny).

• Obowiązkiem każdego prelegenta jest trzymać się wyznaczonego czasu (każdy gatunek ma swoją charakterystyczną długość). Typowa prezentacja zwykle nie przekracza 15-maksimum 20 minut. W praktyce spotyka się w dydaktyce akademickiej formy łączone: wykład z prezentacja. Wówczas czas takiej formy podawczej odpowiada długości wykładu.

4. Formy wypowiedzi w tekście naukowym

W tekstach naukowych wykorzystywane są różne formy wypowiedzi, czyli sposoby jej kształtowania. Mogą one być bezpośrednio związane z kanałem przekazu (kanał ustny i pisany) lub nie.

4.1. Streszczanie

Rozpowszechnioną formą przywoływania cudzych myśli jest relacjonowanie, czyli streszczanie. Najczęściej stosowany sposób streszczania oparty jest na odtworzeniu struktury oryginału.

W wyborze treści do wykorzystania w streszczeniu, należy pominąć: przykłady, autorskie dygresje, fragmenty powtarzające myśli jakiegoś innego odcinka streszczanego tekstu. Pomocne w przygotowaniu streszczenia są wszelkie graficzne wyróżnienia (np. wytłuszczona czcionka, rozstrzelony druk) w tekście źródłowym. Na ogół ważne są przytaczane w nim liczby, a nośnikami ważnych treści - rzeczowniki i czasowniki, zaś ocen - przymiotniki i przysłówki. Na takiej podstawie można już odtworzyć strukturę streszczanego tekstu i przedstawić ją za pomocą numerowanych punktów - każdemu numerowi przyporządkować roboczy tytuł, informujący o treści danego fragmentu: w ten sposób uzyska się coś na kształt planu. Jeśli każdy punkt zostanie rozwinięty w zdanie lub jego równoważnik, powstanie streszczenie.

Inny typ streszczenia zbliżony jest raczej do komentarza. Podstawą selekcji informacji jest wówczas ocena ważności poszczególnych fragmentów streszczanego tekstu. Używa się wtedy mowy zależnej (napisał, że… ; powiedział, że…; zauważyła, że… itp.) i nie jest się zobowiązanym do przestrzegania układu w tekście źródłowym.

Można powoływać się na jakiegoś autora w sposób nieformalny, np. w artykule Wardzyńskiego albo w pracy Nowosławskiej, itp. Zawsze jednak w tym samym akapicie trzeba wymienić źródło w sposób formalny, tj. przez podanie imienia i nazwiska autora oraz pełnego tytułu opracowania. Nieelegancką manierą stylistyczną jest używanie w stosunku do osób powszechnie znanych formuł w rodzaju: pani Janda, pan Konwicki.

4.2. Cytowanie

Najczęstszą metodą przywoływania materiału źródłowego w tekście naukowym jest cytowanie, tj. dokładne przytaczanie cudzych słów. W tekstach pisanych podczas cytowania należy przestrzegać kilku zasad:

• Początek i koniec przytaczanego fragmentu trzeba zaznaczyć cudzysłowem.

• W przytoczeniu wolno opuścić jakiś fragment, ale pod warunkiem, że ostatecznie nie wpłynie to na sens wypowiedzi oraz że zostanie to zaznaczone wielokropkiem w nawiasie (…)

• Wyróżnienia w cytacie, niepochodzące od autora oryginału powinny być oznaczone zamieszczoną w nawiasie stosowną notatką.

• Cytaty powinny mieć charakter wybiórczy! Mają pomóc w udowodnieniu postawionej tezy. Nie mogą one przesłonić toku myśli autora. Powinny więc być w miarę krótkie.

• Cytaty muszą być dokładne, tzn. zgodne z oryginałem.

• W cytowaniu poezji powyżej 3 wersów obowiązuje zastosowanie od lewego marginesu wcięcia i wierne zachowanie spacji, wielkich liter oraz wszelkich wyróżnień graficznych oraz znaków interpunkcyjnych. Przytaczając tylko 2-3 linijek tekstu poetyckiego, zamiast wcięcia dla zasygnalizowania początku i końca wersu możemy użyć ukośnika (/).

• W cytowaniu poezji obowiązek użycia cudzysłowu ograniczony jest do sytuacji, gdy cytat został wprowadzony w tekst ciągły z zastosowaniem ukośników. W innym wypadku cudzysłów nie jest konieczny.

W tekstach naukowych dodatkowo:

• Trzeba po cytacie wprowadzić odniesienie do źródła - można to uczynić, podając źródło w nawiasie bezpośrednio po zacytowaniu albo sygnalizując cytat cyframi arabskimi, a na dole strony lub na końcu rozdziału (pracy) umieścić odnośniki.

• W cytowanych fragmentach powyżej 4 linijek, odsyłacz lub nawias z odesłaniem może być umieszczony po końcowym znaku przestankowym cytatu. Jeżeli wykorzystanie cytatu kończy się w środku zdania, tam należy zamieścić odsyłacz lub nawias z odesłaniem cytatu.

4.3. Definiowanie

Specyficzną formą wypowiedzi w tekstach naukowych jest definiowanie. Aby definicja była poprawnie skonstruowana, powinna mieć budowę dwuczłonową:

• definiowany obiekt powinien być włączony do nadrzędnej klasy (tzw. genus proximum), a następnie

• oddzielony od innych elementów tej klasy przez wskazanie jego cechy odróżniającej (tzw. differentia specfica), np.:

W praktyce oprócz typowej definicji o strukturze X to Y spotyka się objaśniające opisy (jakby-definicje) po zapowiedziach w rodzaju: czyli, to znaczy itp., ewentualnie umieszczanych w nawiasie po wyrazie objaśnianym.

Niezależnie od sposobu definiowania (przez typowe definicje czy wyrażenia objaśniające) należy unikać dwóch często w praktyce spotykanych błędów:

• tzw. błędnego koła bezpośredniego, a więc objaśniania “to samo przez to samo”, np.:

Środek ten przyśpiesza granulację, czyli granulowanie tkanki podczas zasklepiania się rany;

• błędu „ignotum per ignotum” - “nieznane przez nieznane”, np.:

Gul to w demonologii muzułmańskiej istota zajmująca miejsce między dżinem, a człowiekiem. Miedziany dach pokrył się patyną, czyli grynszpanem.

Trzeba zaznaczyć, że błąd „ignotum per ignotum” jest zawsze zrelatywizowany do zasobu pojęć, terminów, znanych odbiorcy tekstu. Zupełnie akceptowalna, poprawna definicja akademicka dla specjalisty, jest nie do przyjęcia w podręczniku szkolnym dla ucznia. Warunkiem zatem poprawności wszelkiego definiowania jest dostosowywanie kształtu definicji do wiedzy adresata.

Warto też zadbać o adekwatność formułowanych definicji - pamiętać, by nie były one za wąskie lub za szerokie. Przykładowo definicja znaczenia terminu guano `odchody ptasie' jest zbyt szeroka, wymaga zawężenia `pokłady odchodów ptaków morskich, tworzące się w klimacie suchym na wybrzeżach mórz podzwrotnikowych'.

4.4. Porównywanie

Inna częstą formą wypowiedzi w tekstach naukowych jest porównywanie, czyli

pokazywanie podobieństw i różnic między dwoma zjawiskami, obiektami itd. Specjalnymi odmianami porównania są:

• kontrastowanie - ono koncentruje się na różnicach;

• analogia - skupia się na podobieństwach.

Dla logicznej poprawności tekstu ważne jest, by autor wyraźnie wskazał odbiorcy podstawę porównania, a więc właściwe uzasadnił to, że dwa obiekty rzeczywiście można ze sobą, np. ze względu na przynależność do wspólnej klasy nadrzędnej, podobne pochodzenie, funkcję, historię, kształt, kolor itp.

Dla przejrzystości porównania wskazane jest konsekwentne przyjęcie jednej z dwóch technik porównywania:

• porównywanie blokowe (całościowe) - przez paralelne, z zachowaniem identycznego porządku przedstawiania, jednak każdego z obiektów osobno;

PRZYKŁAD

W wierszu tradycyjnym poszczególne zdania podzielone są na wersy, a podział na nie jest związany z równą liczbą sylab lub zestrojów akcentowych. Szczególne znaczenie w wersie mają wyrazy znajdujące się na końcu wersów - połączone ze sobą rymami. Użycie kropek, przecinków i innych znaków interpunkcyjnych jest podyktowane konwencjonalnymi regułami pisowni. Wiersz opiera się na naturalnym rytmie wypowiedzi.

Wersyfikacja w wierszu współczesnym natomiast opiera się na zasadzie porządkowania kształtu graficznego treści utworu. Rezygnuje się z rymu. Ogranicza użycie znaków interpunkcyjnych i stosuje je, kierując się wyłącznie względami ekspresji. Świadome zakłócenia rytmu są mocnym w tej poezji środkiem wyrazu.

• porównywania przemiennego - przez równoległe opisywanie porównywanych obiektów i charakteryzowanie ich pod względem różnych cech:

PRZYKŁAD

W wierszu tradycyjnym poszczególne zdania podzielone są na wersy, a podział na nie jest związany z równą liczbą sylab lub zestrojów akcentowych. Wersyfikacja w wierszu współczesnym natomiast opiera się na zasadzie porządkowania kształtu graficznego treści utworu. Szczególne znaczenie w wersie tradycyjnie zbudowanym mają wyrazy znajdujące się na końcu wersów - połączone ze sobą rymami. W poezji współczesnej rezygnuje się z rymu. W wierszu tradycyjnym użycie kropek, przecinków i innych znaków interpunkcyjnych jest podyktowane konwencjonalnymi regułami pisowni, we współczesnej twórczości poetyckiej ogranicza się użycie znaków interpunkcyjnych i stosuje je, kierując się wyłącznie względami ekspresji. Naturalny rytm wypowiedzi w dawnej poezji zastępowany jest świadomymi jego zakłóceniami, które stają się mocnym środkiem wyrazu.

LITERATURA

J. Biniewicz, A. Starzec, 1995, Styl naukowy, w: S. Gajda (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole

S. Gajda, 1990, Współczesna polszczyzna naukowa - język czy żargon?, Wrocław

S. Gajda, 2001, Język naukowy, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda, Opole

A. M. Lewicki, 1988, Frazeologia stylu naukowego, w: Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t.5, Wrocław

J. Maćkiewicz, 1995, Jak pisać teksty naukowe?, Gdańsk

S. Mikołajczak, 1990, Składnia tekstów naukowych. Dyscypliny humanistyczne, Poznań

M. Rachwałowa, 1986, Słownictwo tekstów naukowych, Wrocław

A. Starzec, 1999, Współczesna polszczyzna popularnonaukowa, Opole

15

D. Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład (6A)

---