POZYTYWIZM

1. Scharakteryzuj fazy rozwoju pozytywizmu w Europie Zachodniej. (urbanizacja, scjentyzm, utylitaryzm pozytywistyczny, kult wiedzy, kult ludzkości, filozofia Augusta Comte, marksizm)

(najpierw trochę o tle społecznym epoki)

W połowie XIX wieku w Europie zachodniej rozpoczęły się zmiany cywilizacyjne, obejmujące swym zasięgiem sferę ekonomiczną, stosunki społeczne, obyczajowe, politykę kulturę i sztukę. Można więc mówić o zmianach niezwykle rozległych, wpływające na całokształt ludzkiego życia. Początków tych zmian można doszukiwać się jednak o wiele wcześniej - niektóre z nich wystąpiły już w okresie oświecenia.

Po pierwsze w przeszłość odchodzi wielowiekowy ustrój feudalny. Odchodzi wśród konfliktów, wojen i rewolucji. Jego podstawy niszczy postęp w dziedzinie produkcji i techniki. Stabilizuje się nowy układ sił politycznych (dochodzi do głosu mieszczaństwo, którego obyczaje, sposób myślenia, potrzeby i dążenia zaczynają odgrywać istotną rolę w ówczesnym życiu). Procesom tym towarzyszą doniosłe zmiany cywilizacyjne. Rewolucja przemysłowa powoduje masowe migracje, powstawanie wielkich skupisk miejskich wokół fabryk, zwielokrotnienie klasy robotniczej, pojawienie się nowych zawodów - inżyniera i technika. Zmienia się również sytuacja inteligencji w miastach. Wynalazki i rozwijająca się technika podporządkowują nawet oświatę zasadzie użyteczności. Jednakże, mimo ogromnego postępu cywilizacyjnego, nowa epoka stwarza nowe sprzeczności. Rodzą się konflikty klasowe między burżuazją a klasą robotniczą, tworzy się nowy ruch socjalistyczny. Znaczenie tych konfliktów ujawni się z cała siłą w drugiej połowie wieku.

Nowo powstające stosunki społeczne i ekonomiczne ważne są nie tylko w skali ogólnej - wpływają one decydującą również na życie jednostek. Nowe sytuacje i zagrożenia zmuszają go do zmiany trybu życia, pracy i wypoczynku. Rodzą się nowe potrzeby, zwyczaje i wzory zachowań, kształtują się nowe wyobrażenia i poglądy. Przyglądając się bliżej podstawowym czynnikom kształtującym osobowość dziewiętnastowiecznego inteligenta, a więc także ówczesnego pisarza czy poety to jedną z najistotniejszych zmian jaką dostrzegamy przekształcenie trybu wiejskiego w miejski. Ustalony, niemal niezmienny porządek świata przyrody zostaje pogwałcony, zastępują go nowe prawa dynamiczne rozwijającej się aglomeracji (w tym czasie następuje błyskawiczny rozkwit dużych miast). Wszystkie elementy nowoczesnego miasta, dziś oczywiste i naturalne, wówczas wprowadzały w życie jego mieszkańców zmiany niezwykłe, wręcz rewolucyjne. Szczegółowego znaczenia nabiera kolej, a zatem inny jest już sposób podróżowania, przewożenia towarów, przesyłania wiadomości i korespondencji. Kolej stała się nie tylko powszechnym środkiem lokomocji lecz także wpłynęła na sposób pojmowania czasu i przestrzeni. Staje się również problemem socjologicznym i psychologicznym, zmieniającym formę codziennego życia.

Otoczenie człowieka staje się coraz widoczniej wytworem jego własnych rąk. Stosunek do przyrody jest teraz utylitarny, dostarcza ona materiału i podporządkowuje się technice. Ten stan rzeczy wywołuje dwie krańcowo różne reakcje: jedni żyją tęsknotą za szlacheckim dworkiem, utraconym rajem pełnym wieloletnich tradycji, trwałych zasad moralnych i religijnych, drugich zmieniająca się rzeczywistość napawa optymizmem i wiarą w człowieka jako wytwórcy. Między tymi skrajnymi postawami mieszczą się rzecz jasna, różne pośrednie, niemniej wszystkie są odpowiedzią na wielką cywilizacyjną zmianę, jaką przyniósł ze sobą wiek XIX.

SCJENTYZM

Zmiany następują również w charakterze kultury. Rośnie znaczenie nauki, którą wspiera przekonanie pozytywistów o jej zasadniczej roli w kształtowaniu nowego światopoglądu. Zgodnie z duchem epoki na czoło wysuwają się nauki przyrodnicze, ścisłe i techniczne - najlepiej służące rozwojowi cywilizacji. Rozpowszechnia się ewolucjonizm Darwina, wiążący się ściśle z naukami społecznymi. Metody pozytywistyczne kierują uwagę badaczy na znaczenie faktu, doświadczenie i naukowego prawa. To zjawisko określa się zwykle mianem scjentyzmu.

Scjentyzm, będąc rozwinięciem jeszcze oświeceniowego stosunku do nauki, szczególnie mocno wiąże się z tradycją empiryczną Davida Hume'a i odejściem od metafizycznych nurtów filozofii. Powstaje natomiast socjologia, a później - inspirowana badaniami przyrodniczymi psychologia. Wzbogaca się wiedza historyczna, znajdując oparcie w badaniach ekonomicznych, statystycznych oraz socjologicznych. Pokolenie pozytywistów wierzyło w wartość nauki, sądząc że dzięki niej będzie można przewidywać procesy społeczne i uzyskiwać bezpośrednie korzyści z badań. Formułując prawa naukowe, odrzucano stanowczo, jako nieuzasadnione, pojęcie przyczyny sprawczej w tym znaczeniu, które nadawała jej religia, oraz nie godzono się na wszelkie interpretacje irracjonalne. Model wiedzy pozytywnej był bowiem ściśle laicki.

UTYLITARYZM

Nie można światopoglądu pozytywistycznego zredukować do scjentyzmu i agnostycyzmu (pogląd filozoficzny negujący możliwość poznania świata i praw nim rządzących). W wizji idealnego społeczeństwa przyszłości pozytywiści zakładali przede wszystkim racjonalne połączenie indywidualnego i zbiorowego interesu w opanowaniu przyrody oraz pełne samouświadomienie celów. Uznając prymat jednostki, wprowadzili pojęcie utylitaryzmu jako zasady postępowania.

„Nauka przyjmująca za zasadę moralności pożytek albo zasadę najwyższego szczęścia utrzymuje, że wszystkie nasze uczynki są dobre, jeżeli pociągają za sobą szczęście nasze i innych - pisał John Mill - i złe w miarę nieszczęścia, które mogą spowodować. Szczęściem nazywa ta nauka przyjemność i niebytność cierpienia, przez nieszczęście rozumie cierpienie i niebytność przyjemności.”

Millowi chodziło o zaakcentowanie, iż ważna jest nie tyle „największa ilość szczęścia osobistego, ale i szczęścia wszystkich ludzi razem wziętych”. Koncepcję utylitaryzmu opiera zatem na przeświadczeniu, że głównym celem jest dążenie do „wszczepienia w umysły nierozerwalnego związku pomiędzy własnym szczęściem a szczęściem ogółu”.

Ideologowie pozytywistyczni głoszą kult pracy, jako kryterium wartości człowieka, tolerancję jako zasadę stosunku do ludzi odmiennych przekonań oraz liberalizm i demokratyzm jako składniki podstawy społecznej.

Przedstawiając w najogólniejszy sposób model pozytywistycznej postawy, należy pamiętać, iż istniały różne odmiany tego światopoglądu. Pozytywista uległ „duchowi czasu”; inaczej działał w fazie początkowej, walcząc z konserwatywnymi przeciwnikami, inaczej zaś - w momencie schyłkowym, kiedy okazało się, że optymizm poznawczy i społeczny nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości. W obu jednak okresach wierzył w wartość społecznego działania i znaczenie nauki.

AUGUST COMTE był pierwszym w dziejach filozofem mającym wykształcenie techniczne. Z własną koncepcją wystąpił około roku 1830 a głównym dziełem w którym sformułował swoje poglądy był „Kurs filozofii pozytywnej” w 6 tomach które ukazały się w latach 1830-42. Główne twierdzenie Comte'a byłoby można stwierdzić w sposób następujący: Filozofia pozytywna zajmuje się przedmiotami rzeczywistymi, bada rzeczy dostępne rozumowi, rozważa tematy pożyteczne, chce służyć polepszeniu życia (ma sens praktyczny), chce uzyskać wiedzę pewną, zajmuje się rzeczami ścisłymi unikając mglistych, pracuje pozytywnie a nie ogranicza się do negatywnej krytyki. Wzorem postępowania naukowego były dla Comte'go metody nauk przyrodniczych. Wiedza pozytywna ma za przedmiot jedynie fakty fizyczne. O faktach psychicznych nie jesteśmy bowiem posiąść wiedzy pewnej. Nauka ma ustalić związki między faktami, to jest prawa nimi rządzące. Poznanie tych praw pozwoli przewidywać dalsze fakty (będzie miało praktyczne znaczenie dla człowieka)

Comte programowo nie zajmował się metafizyką, teorią poznania, logiką i psychologią. Badając fakty zewnętrzne przyznawał filozofii jedynie zadanie encyklopedyczne: zestawienia tego, do czego doszły w swych dociekaniach nauki szczegółowe. Ostatecznym celem Comte'go było odnalezienie właściwego ustroju dla ludzkości. Filozofia pozytywna miała być środkiem, który wiedzie do tego celu.

(Marksa zostawiam na później)

2. Przedstaw 2 ośrodki polskiego pozytywizmu: krakowski i warszawski.

WARSZAWA. W tym ośrodku polskiego pozytywizmu działają młodzi idealiści, między innymi: Aleksander Świętochowski, Julian Ochorowicz, Piotr Chmielewski, J. Kotarbiński, F. Bogacki, Bolek Prus, młody Henio Sienkiewicz a także Eliza Orzeszkowa. Oni to wysunęli się w pierwszej połowie lat 70-tych jako rzecznicy nowego programu działania i myślenia. Wypowiadali się oni wyłącznie na łamach gazet warszawskich (m.in. „Przegląd Tygodniowy”, „Niwa”, „Opiekun domowy”, „Prawda”) a także w swoich książkach.. Podstawową sprawą dla młodych była konieczność wyrzeczenia się na czas nieokreślony idei walki zbrojnej o odzyskanie niepodległości. Oznaczało to po pierwsze odcięcie się od myśli epoki poprzedniej, to jest romantyzmu, po drugie konieczność szczepienia w świadomości społecznej trudnej i niepopularnej idei, że tak zwana racja stanu wymaga od Polaków znalezienia sposobu życia z zaborcą. Krótko mówiąc poglądy polityczne pozytywistów można sprowadzić do programu legalności działania. Bodaj najbardziej jaskrawe jego ujęcie zaproponował A. Świętochowski w swoich „Wskazaniach politycznych”. „Szczęście ogółu, według nas nie jest bezwzględnie zależne od jego siły i samodzielności politycznej” - pisał, twierdząc jednoznacznie, że istnieją narody mające niepodległość a nie charakteryzujące się szczęściem i dobrobytem i dodawał „Marzenia o odzyskaniu samoistności zewnętrznej ustąpić dziś winny staraniom o samodzielność wewnętrzną. Samodzielność ta zaś może być tylko wynikiem wzmocnienia sił umysłowych i materialnych, wszechstronnego rozwoju narodowego”. Artykułem z 1871 roku („My i wy”) ten sam autor zapoczątkował spór „starej” i „młodej” prasy, określając swoje pokolenie mianem orędowników postępu, zwolenników nauki, demokratyzacji społeczeństwa. Pokolenie romantyków broniło się, zarzucając pozytywistom nieuctwo, pychę, uleganie zawiści, prywatę i chęci odwetu. W gruncie rzeczy starym chodziło o zachowanie sytuacji sprzed 1863 roku, wiodącej roli ziemiaństwa, co w latach 70-tych XIX wieku było zdecydowanym anachronizmem.

Tezy pozytywistów KRAKOWSKICH: Na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku przewagę polityczną zdobyło w Galicji stronnictwo konserwatywne, klerykalne, ugodowe wobec zaborcy, popularnie nazwane „stańczykami”. Nazwa pochodziła od cyklu anonimowych artykułów politycznych pt. „Teka Stańczyka”. Jego przedstawiciele należeli do arystokracji, posiadali ogromne majątki i wpływy polityczne, zasiadali w Sejmie Krajowym i parlamencie wiedeńskim, nie dbali wszakże o rozwój gospodarczy regionu - Galicja pod ich rządami była zacofana a jej nędza przysłowiowa. Grupa uczonych z krakowskiej szkoły historycznej podjęła wówczas próbę nowego spojrzenia na historię Polski. Uznali, że upadek polityczny Polski w XVIII wieku był efektem anarchii szlachty oraz słabej władzy królewskiej. Potępiali powstania narodowe i wszelką działalność narodowo wyzwoleńczą, wzywali do lojalności politycznej wobec zaborcy. Przedstawicielami pozytywizmu krakowskiego są: Tarnowski, Koźmian, Szujski, Wodzicki, Kalinka, Bobrzyński. Zewnętrzna analogia stanowiska stańczyków nie świadczy o identyczności ich programu z programem pozytywistów warszawskich. Stańczycy nie aprobowali programu pozytywistów warszawskich, którego jednym z elementów było wezwanie do legalności politycznej. Stańczycy byli ideologami konserwatywnego ziemiaństwa, najzupełniej nie zainteresowani hasłami przebudowy społecznej i ekonomicznej kraju w duchu demokratycznym, w interesie mieszczaństwa, rzemieślników i warstwy chłopskiej (bo taki sens należałoby przypisać programowi pozytywistów warszawskich).

3. Scharakteryzuj główne idee pozytywizmu polskiego:

praca u podstaw

Pozytywiści polscy na plan pierwszy wysunęli zasadnicze programowe hasła: pracy organicznej i pracy u podstaw. Nie jest rzeczą przypadku, że w obu akcent pada na słowo „praca”. To właśnie na wysiłku intelektualnym i fizycznym miała się zasadzać przebudowa polskiego społeczeństwa. Praca powinna przełamywać konserwatywne nawyki i bariery między klasami. W swoim artykule „Praca u podstaw” Aleksander Świętochowski pisał: „[…] postępowanie jednak obywateli z włościami nie miało nic wspólnego z ojcostwem i opieką. Zawsze pojedynczymi wyrazami tych proporcji był przesąd, szlachecka buta, pogarda, niedbalstwo a często ekonomskie baty. I dlatego, jeżeli wykładnik dzisiejszych stosunków nie ma być ujemny, powyższe czynniki zmienione powinny być na: szkółki, biblioteczki, moralne wpływy, opiekę i tym podobne dźwiganie ludowej oświaty i dobrobytu”

Podstawę społeczeństwa stanowiły według pozytywistów te klasy społeczne, które decydują o materialnej egzystencji narodu. Praca u podstaw miała być zatem pracą nad spowodowaniem, aby chłopi, rzemieślnicy, kupcy etc. uzyskali w społeczeństwie należną im pozycję, to jest by w pełni i z pożytkiem współpracować w bogaceniu i doskonaleniu społecznego organizmu.

Praca u podstaw była zakrojona na szeroką salę. Należało więc podnieść poziom ogólnej oświaty tych zaniedbanych warstw społecznych, należało pracować nad ich narodową i społeczną świadomością, należało wreszcie zmienić stosunek społeczeństwa do tych warstw, które do tej pory traktowane były jako niższe. Działalność wychowawcza pozytywistów zmierzała do wpojenia w społeczeństwo przekonania, że liczą się przede wszystkim czyny i dokonania małe, codzienne, sumujące się jednak w wielkie pod warunkiem że są systematyczne i długofalowe. Pozytywiści polemizowali z uwielbieniem dla herosów na rzecz szacunku dla mrówczego wysiłku tych wszystkich, którzy w nieefektownym trudzie kształtują codzienność i stwarzają mocne podwaliny pod przyszłość. Wzorzec osobowy postulowany przez publicystykę pozytywistyczną to „jednostka, w której władze intelektualne i wolicjonalne górują nad wyobraźnią i uczuciem, człowiek starannie wykształcony i ufny tylko wobec dowodów nauki i argumentów racjonalnych, poza tym - niepodległy wobec wszystkich innych autorytetów. Pracowity, energiczny, zaradny, oblicza trzeźwo środki i cele. Bezwzględnie rzetelny w pełnieniu wszystkich obowiązków, stara się uwzględnić własne interesy z dobrem ogólnym.

praca organiczna

praca organiczna

Punktem wyjścia dla postulatu pracy organicznej była teoria organiczna Spencera, który wskazywał analogię między żywym organizmem, w którym sprawne działanie wszystkich narządów jest gwarancją jego prawidłowego funkcjonowania, a społeczeństwem. Przedstawiciele teorii organicznej uważali, iż należy zagwarantować harmonijny rozwój wszystkich dziedzin życia, przemysłu, rolnictwa, a rozwój życia umysłowego zależy od rozwoju gospodarczego. Głosili kult wiedzy, rozumu, nawoływali do postępu technicznego. Twierdzili, że bogactwo nagromadzone przez jednostki jest jednocześnie bogactwem całego społeczeństwa. Praca organiczna miała polegać na współpracy wszystkich warstw społecznych. Tak pisał Prus: „Jak w organizmie roślinnym i zwierzęcym, tak i w społecznym widzimy podział pracy między różne organy, wzajemne wspieranie się tych organów (np. rolnik karmi krawca i szewca a oni go odziewają), wzajemną zależność organów (np. gdy ubożeje rolnik ubożeje rzemieślnik). Jak organizm zwierzęcy i roślinny składa się z mniejszych organizmów, to jest komórek prostych i złożonych, tak i społeczeństwo składa się z organizmów mniejszych tj. ludzi, spółek, instytucji (…). Historia jest najlepszą wskazówką, że tylko te społeczeństwa są zdrowe, w których żadna klasa nie jest zaniedbana i żadna nie rozwija się kosztem innej”. Naród jest tym szczęśliwszy, im więcej składających się nań jednostek jest zadowolonych. Jest tym doskonalszy, im więcej posiada organów działających harmonijnie, tym użyteczniejszy dla innych, im bardziej się przyczynia do rozwoju swoich członków.

asymilacja Żydów

(na podstawie fragmentów artykułu Orzeszkowej pt. „O Żydach i kwestii żydowskiej”)

Żydzi w ówczesnym czasie byli silnie włączeni w życie codzienne Polaków, gdyż duża ich ilość zamieszkiwała tereny dawnej Polski. Jednak nie znali ani ich historii, religii, obyczajów i temu podobnych spraw. Zamiast tego wśród Polaków panuje przekonanie, że Żyd to „istota wpół-nadprzyrodzona, tajemnicza, owiana grozą popełnionych zbrodni”. W pamięciach ludzi tkwią przeróżne tajemnicze i ponure historie i opowieści na temat Żydów. Do tego Polacy wyobrażają sobie Żydów jako maszynę do liczenia pieniędzy, dniem i nocą zajętą swoimi interesami, pozbawioną zwykłych ludzkich odczuć i przeżyć. Pozytywiści nawoływali do zmiany takiego stanu rzeczy. Orzeszkowa przypomina czasy, gdy Żydzi i inne mniejszości były w Polsce szanowane. Publicyści domagali się demokratyzacji życia społecznego i uznania praw mniejszości etnicznych i religijnych, w tym przede wszystkim Żydów.

emancypacja kobiet

(na podstawie fragmentów artykułu Orzeszkowej pt. „Kilka słów o kobietach”)

W ówczesnych czasach nikt nie wątpił że kobieta równym mężczyźnie jest człowiekiem. Pomimo tego „w zastosowaniu kobieta zawsze pozostaje istotą ludzką wprawdzie, ale niepełnoletnią, naturą swoją więcej zbliżoną do kwiata, lalki, anioła niż człowieka”. Dlatego gdy mowa jest o celu życia kobiety, najczęściej mówi się o żonie, matce, gospodyni, czasem dodaje się jeszcze, że powinna być zaparta i poświęcona. To, pomimo że jest prawdą, kobietom nie wystarczało. Czuły się człowiekiem, więc tak jak człowiek chciały napotykać w życiu trudności i przezwyciężać je swoją pracą, używając siły moralnej i umiejętności. Dlatego kobiety podejmują się pracy w tych dziedzinach życia, gdzie wcześniej dominowali zdecydowanie mężczyźni: nauczycielstwo, rzemiosło, przemysł, artyzm i literatura. Orzeszkowa porusza tutaj szczegółowo problem nauczycielstwa. Nadmienia, że powinniśmy zwrócić uwagę nie tylko na guwernantki pracujące w bogatych domach i zarabiające godziwe pieniądze, lecz również na „ogromną masę tych cichutkich i pokornych istot w ciemnych wełnianych sukienkach, z bladymi od strudzenia twarzami, ze spuszczonym od upokorzeń wzrokiem, istot, które bez powołania i zdolności, bez dostatecznego wykształcenia, pracują ciężko i najczęściej nieumiejętnie, z małą lub żadną dla uczennic korzyścią, dla siebie z płacą mogącą zaledwie odziać je w te suknię, która je okrywa.”

Pozytywiści uważali, że kobiety powinny mieć możliwość zdobycia wykształcenia i podjęcia odpowiedniej pracy, aby mogły być samodzielne i nie musiały w razie problemów życiowych liczyć na innych.

4. Przedstaw biografie polskich pozytywistów: Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Marii Konopnickiej, Elizy Orzeszkowej, Aleksandra Świętochowskiego.

temat jest niezmiernie obszerny ale bardzo łatwy do odnalezienia, dlatego z racji oszczędności mojego czasu pomijam go i odsyłam do pierwszej lepszej książki o pozytywizmie, ewentualnie do encyklopedii

5. Scharakteryzuj ewolucje powieści pozytywistycznej, wyodrębniając następujące etapy:

powieść tendencyjna

podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw"; występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe

charakterystyki žśrodowisk i wartości; druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno-satyrycznej; wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogubionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod

każdym względem przeciwnikami ich poglądów; autor powieści tendencyjnej (podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tą bez wątpliwości uzasadnia;

powieść realizmu krytycznego

(wszędzie znajduję jedynie opisy „powieści realistycznej” a nie „powieści realizmu krytycznego”, nie wiem czy jest to to samo, ale i tak poniższy opis będzie opisem tego pierwszego hasła)

Powieść realistyczna powstała z powodu braku wartości artystycznych w utworach propagandowych; pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je (portrety) na krytyczną analizę zjawisk społecznych (Lalka, Emancypantki, Nad Niemnem, Rodzina Połanieckich); - przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych i narodowych (wpływ p. tendencyjnej). Powieść dojrzałego realizmu, ze względu na skomplikowany obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym

charakterystykom postaci i tła przeciwstawiają pisarze realiści rozległą epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej decyzjami i dzianiem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i - co ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowiŤ główną siłę motoryczną akcji. Realiści jak sama nazwa wskazuje zobaczyli, że optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki

Typowy bohater powieści realistycznej jest osobowością silną i przedsiębiorczą, mocno osadzoną w epoce i zazwyczaj działającą na styku dwóch światów: odchodzącego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu. Bywa postacią nowoczesną, wyzwoloną lub wyzwalającą się spod presji dawnych stanowych przywilejów. Jego rola nie ogranicza się do reprezentowania swojej epoki - on przekracza jej granice. Jest postacią o niezwykłym charakterze i psychice, wyposażony w duże intelektualne możliwości i wolę działania, jest nie tylko uczestnikiem intrygi powieściowej, lecz także może być jej reżyserem i współtwórcą; nie musi być przy tym jednoznaczny pod względem moralnym.

powieść naturalistyczna

(nie znalazłem nigdzie takiego hasła, za to dużo jest o samym naturalizmie, mam nadzieję, że cytowana niżej wypowiedź Zoli pt. Definicja naturalizmu dużo Czytelnikowi pomoże)

„Naturalizm to powrót do natury, to działanie, jakie uczeni podjęli owego dnia, kiedy zdecydowali się wychodzić od studiowania ciał i zjawisk, opierać się na doświadczeniu, postępować drogą analizy. Naturalizm w literaturze to również powrót do natury i do człowieka, obserwacja bezpośrednia, anatomia dokładna, akceptacja i odtwarzanie tego, co jest. Takie samo jest zadanie pisarza i uczonego. I jeden i drugi musiał zastąpić abstrakcję realnością, formuły idealistyczne analizą rygorystyczną. Nie ma więc abstrakcyjnych postaci w utworach, żadnych kłamliwych wymysłów, żadnych absolutów - tylko postacie realne, historia prawdziwa każdego z nas, odbicie życia codziennego. Trzeba było wszystko zaczynać od nowa, poznawać człowieka u samych źródeł jego istoty, a nie dochodzić do konkluzji na sposób właściwy idealistom, którzy wymyślają typy. Pisarzom pozostało tylko jedne zadanie - podjęcie budowy od podstaw i przedłożenie możliwie najliczniejszych dokumentów życia ludzkiego przedstawionych w porządku logicznym. Oto naturalizm”

Myślę, że w literaturze naturalizm przybierał następującą formę:

„jest to biologiczna koncepcja osobowości w literaturze, fatalizm dziedziczności i wpływu środowiska, odtwarzanie (wyłącznie lub przeważnie) faktów brutalnych, drastycznych, odrażających, patologicznych, fotograficzna wierność odtwarzania doprowadzona do maksimum, obecność szczegółów strukturalnie zbędnych w utworze, odtwarzanie zjawisk życiowo prawdopodobnych, występujących często lub wyjątkowo, ale - nieistotnych, nietypowych, sugerujących jednostronne czy fałszywe uogólnienia poznawcze”

6. Scharakteryzuj na podstawie twórczości Prusa, Sienkiewicza, Orzeszkowej i Konopnickiej główne motywy nowelistyki pozytywistycznej.

Pozytywiści w swoich nowelach poruszali szereg tematów nurtujących ówczesne społeczeństwo. Najczęstszym tematem były problemy pouwłaszczeniowej wsi, katastrofalne warunki §życia dzieci zarówno w mieście, jak i na wsi oraz sprawy narodowe. Poza tym pojawiała się kwestia emancypacji kobiet i asymilacji Żydów. Pisarze wprowadzając bohatera dziecięcego chcieli zasygnalizować że dziecko to też człowiek, którym należy się zająć i zainteresować. Dzieci te najczęściej są przedstawicielami grup chłopskich ("Antek", "Janko Muzykant") oraz zubożej szlachty ("Anielka", dziewczynka w "Katarynce"). Dzieci ze wsi nie maj† szans na rozwój swoich zdolności - Antek chciałby się uczyć, aby w przyszłości budować, ale nie ma na to funduszy, natomiast Janko Muzykant mając zdolności muzyczne nie mógł się kształcić w tym kierunku, nie stać go było nawet na instrument). Zwrócona jest tu uwaga na obojętność bogatych ludzi i na to, że nikt nie potrafił zainteresować się dzieckiem - należeli do nich także najbliżsi, którzy odsunęli się od Janka ponieważ był inny. Natomiast w "Katarynce" B. Prusa, sytuacja przedstawia się inaczej. Pan Tomasz nie lubiący dźwięku katarynek, zmienia swe upodobania, aby sprawić przyjemność mieszkającej naprzeciwko niewidomej dziewczynce. Ta nowela jest wyjątkowo optymistyczna w swojej wymowie, ma budzić nadzieję, że sytuacja ulegnie zmianie na lepsze. W innych nowelach zakończenie jest z reguły tragiczne dla głównych bohaterów, po to, aby czytelnik zastanowił się i przeanalizował sytuację. Przedstawione są przyczyny sytuacji, w jakiej znalazły się dzieci, spowodowane to zostało przez czynniki społeczne, gospodarcze i polityczne. Innym problemem był obraz wsi pouwłaszczeniowej, szczególnie uwidoczniony w "Szkicach węglem" Sienkiewicza. Krytykuje on zacofanie wsi i ciemnotę chłopów. Chłopi mimo, że dostali ziemię, tęsknią za dawnymi czasami, kiedy mogli zwrócić się o pomoc do pana. W sądach panuje korupcja (wszechwładza Zołzikiewicza). Ludzie wyżej postawieni wykorzystuj† swoją pozycję (Zołzikiewicz, wójt, ławnicy). Hasła pracy u podstaw nie mają sensu przy takiej sytuacji polskiej wsi, gdyż silna jest działalność jednostek amoralnych i egoistycznych. Chłop jest pozostawiony właściwie sam sobie, nikt się o niego nie troszczy. Dwór już nie wstawia się za nim, bo nie przynosi mu to żadnych korzyści. Natomiast inteligencja wyznaje zasadę nieingerencji, chyba, że liczą na osobiste korzyści. Chłopi najczęściej zwracaj† się we wszystkich sprawach do księdza, jest on autorytetem, ale Kościół liczy się też z polityką caratu. W pewnym sensie służy jej, gdyż nigdy przeciwko niej nie występuje, nawet kiedy trzeba. Koniec noweli jest pesymistyczny i tragiczny, nie pozostawia żadnej nadziei na poprawę doli chłopa. Oprócz społeczności wiejskiej w nowelach występowali także mieszkańcy miasta. Ukazani są oni w sposób przekrojowy, przedstawione są wszystkie grupy społeczne, choć największym zainteresowaniem obdarzane są te najbiedniejsze. Autorzy zwracają uwagę na krzywdę, biedę oraz bezbronność wobec wyzysku. Jednak mimo niedostatku potrafią żyć w miłości (starsze małżeństwo z "Kamizelki" B. Prusa). W "Miłosierdziu Gminy" Konopnickiej, zaakcentowany jest problem ludzi starych, którymi nie chcą się opiekować ich rodziny. Natomiast obcy ludzie pod pozorem miłosierdzia chcą ich wykorzystać. Ideały pozytywistyczne doprowadzone zostały tu do absurdu. Silną grupą w społeczeństwie Polskim byli Żydzi. Pozytywiści opowiadali się za ich asymilacją. Problem ten ukazuje Konopnicka w "Mendlu Gdańskim". Bohaterem tej noweli jest stary Żyd mający własną pracownię introligatorską. Nie rozumie on dlaczego ludzie chcieli go pobić, jeżeli uczciwie zarabia na swój chleb, pracuje dla Polaków i mieszka w Gdańsku od dawna. Mendel czuje się bardzo związany z Polską, czuje się Polakiem, ale nie wypiera się swojego pochodzenia i religii. Jest dumny z tego, że pochodzi z rodziny Żydowskiej. W wielu nowelach poruszana jest tematyka narodowo-wyzwoleńcza. Początkowo utwory pozytywistyczne o tej tematyce były pisane tendencyjnie - nie negowano całkowicie walki zbrojnej, ale uważano, że najpierw należy pomyśleć o odbudowie kraju i o oświeceniu warstw najbiedniejszych. Na to właśnie wskazuje nowela Orzeszkowej "ABC". Nie ma w niej mowy o wybuchu powstania, o akcie zbrojnym i pozornie nie ma nic wspólnego z tą tematyką. Jednak Joasia ucząc języka polskiego, budzi poczucie odrębności narodowej. Wypełnia postulaty pozytywistów pracy u podstaw, ale nie jest świadoma powodu, dla którego stanęła przed sądem. Dopiero w trakcie procesu zdaje sobie sprawę jak ważną pracę prowadziła. Pod koniec pozytywizmu, poglądy na walkę o wolność zrewidowano, zaczęto mówić o możliwości zainicjowania powstania bez względu na jego wynik. W "Gloria Victis" Orzeszkowej powstanie jest gloryfikowane, występuje heroizacja bohaterów. Na tle oddziału, który ponosi klęskę, pokazano losy trojki młodych ludzi. Jeden z nich nie chciał walczyć, tylko poznawać świat. Mimo to, Orzeszkowa wskazuje na to, że bezsensowne jest czekanie na poprawę sytuacji całego społeczeństwa, która może nigdy nie nastąpić. Mówi, że należy walczyć, bo nawet kląska może przynieść jakiś zysk. W nowelach przedstawione jest społeczeństwo polskie pełne problemów, kontrastów i konfliktów. Ukazane są wszystkie problemy je nurtujące. Dlatego nowele są ważną pozycją w literaturze doby pozytywizmu.

7. Przedstaw sylwetkę i scharakteryzuj twórczość poetycką Adama Asnyka.

Urodził się w 1838 roku w Kaliszu, zmarł w 1897 w Krakowie. Pochowano go na Skałce. Pisywał pod pseudonimami El….y, Jan Stożek. Pochodził z rodziny szlacheckiej o bogatych tradycjach, ojciec walczył w powstaniu listopadowym. Studiował w Akademii Medyko-chirurgicznej w Warszawie. Podczas studiów związał się z konspiracją przedpowstaniową i w roku 1860 był więziony w Cytadeli Warszawskiej. Uwolniony studiował w Paryżu i Heidelbergu. W czasie powstania styczniowego był czynnym działaczem stronnictwa „czerwonych”, członkiem Rządu Narodowego. Po upadku powstania Asnyk ponownie znalazł się za granicą, gdzie ukończył studia w Heidelbergu ze stopniem doktora filozofii. Od roku 1867 przebywał w Galicji, początkowo we Lwowie, później od 1870 roku w Krakowie. Brał czynny udział w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym Galicji. Współzałożyciel Towarzystwa Szkoły Ludowej, redaktor dziennika „Nowa reforma”, był zarazem członkiem Rady Miejskiej miasta Krakowa a w 1889 roku posłem na Sejm Krajowy z ramienia demokratów. Wiele podróżował: do Włoch, Tunezji i Algierii (1888) a w 1894 odbył podróż na Cejlon i do Indii.

Mówiono o jego wierszach, że oddają uczucia i myśli pokolenia, które przeżyło klęskę powstania styczniowego. Stąd w pierwszych dwóch tomach „Poezji” skrajny pesymizm miesza się z melancholią, a podmiot liryczny jawi się jako wygnaniec, samotny wędrowiec bez ojczyzny, rozbitek, który nie widzi dla siebie przyszłości i dlatego żyje wspomnieniem, mami się wizjami tego co było. Pisany tercyną dantejską poemat „Sen grobów” z 1865 roku staje się rachunkiem sumienia Polaka-romantyka, rozrachunkiem z romantyczną ideologią, wędrówką po „polskim piekle”. W sposobie obrazowania dominują metafory i symbolika romantyczna.

Osobną grupę liryków stanowią erotyki. Popularność tych wierszy u współczesnych była ogromna. Dyskretne, wysmakowane strofy wyznań miłosnych, strofy o cierpieniu i tęsknocie znajdują się w wielu pamiętnikach i wspomnieniach z epoki. Asnyk był poetą najczęściej wpisywanym do pamiętników. Panny, chcąc mieć tę poezję na własność przepisywały całe tomiki jego wierszy. Najpiękniejsze z nich to : „Między nami nic nie było” - wspomnienie ulotnego uczucia, trudnego do zdefiniowania stanu duszy i ciała, fascynacji, namiętności. Inne wiersze to „Gdybym był młodszy”, „Jednego serca…” , „Ty czekaj mnie”.

W typowej dla tych poezji ironii i sceptycyzmie badacze dopatrują się wpływów Heinego, chociaż z biografii poety wynika, że przyczyną niewiary w szczęśliwą miłość mogły być jego własne doświadczenia. Poeta stawia sobie pytania: czyżby faktycznie kobiety były tak płochymi istotami? Czy poszukiwanie wielkiej, świętej miłości to naiwniactwo? Asnyk opisuje własne doświadczenia z autoironią i cynizmem.

Trzeci tom „Poezji” różni od poprzednich filozoficzna powaga. Asnyk próbuje stworzyć własny system, który stałby się kluczem do zagadki dziejów Polski. Zdaniem poety tym, co charakterystyczne dla polskiego ducha narodowego jest ewolucjonizm. Spadek po pokoleniach które minęły staje się fundamentem gmachu budowanego przez potomnych. Najpełniej ta wizja dziejów została przestawiona w cyklu 30 sonetów „Nad głębinami”, z którym wiążą się zamieszczone w innych tomach „Do młodych”, „Przeminął czas”, „Daremne żale” - zawierające konkretny program, postulaty ideowe, filozoficzne uogólnienia.

W twórczości Adama Asnyka na osobną uwagę zasługują liryki tatrzańskie, np. „Ranek w górach” , „Morskie oko” , „Noc nad Wysoką”, „Giewont” „Limba”. Pisząc o przyrodzie Asnyk najczęściej ożywia ją, antropomorfizuje. Przenośnia poetycka urasta u poety do rangi symbolu, by na długo przed powstaniem symbolizmu, mogły powstać utwory zdecydowanie symboliczne. Elementy krajobrazu górskiego opisane przede wszystkim kolorem i światłem pozwalają nazwać poetę impresjonistą, a niekiedy kolorystą.

Di innej grupy należy zaliczyć wiersze będące formą reakcji na aktualne wydarzenia, ich krytyką bądź oceną: „Historyczna nowa szkoła”, „Szkic do współczesnego obrazu”, „Dzień wczorajszy”.

Podsumowując: do zalet poezji Asnyka zalicza się kompozycję, niejednokrotnie opartą na paralelizmie. Wymienia się styl, który najpierw typowo romantyczny, powtarzający całe zwroty poetyckie, wyswobadza się stopniowo z tej fascynacji. Wśród zarzutów pojawia się najczęściej koturnowość (napuszoność, sztuczność, górnolotność). Bo faktycznie, tam gdzie poeta chce sięgać po wysokie tony, osiąga sztuczny, zbyt patetyczny nastrój. Poeta czasem niewłaściwie operuje rytmem - zamiast nadawać melodyjności utworu rytm staje się mechanizmem, który jak nakręcony działa nie zwracając uwagi na treść poezji.

Wśród ostatnich wierszy jakie Asnyk napisał, pojawiały się dotąd obce mu nastroje i tematy. Świadomość kryzysu kultury, walk klasowych, nieporozumień między narodami, przeczucie rewolucji wprowadziły dramatyzm i niepokój. Obawom przed krwawym przewrotem towarzyszy jednak wiara w szlachetność celów, jakim on służy. „Świat się ogniami zapala”, „Przed jutrem” stają się deklaracją poparcia dla tej nieokreślonej przyszłości.

8. Scharakteryzuj powieść Bolesława Prusa „Lalka” jako utwór tzw. „realizmu krytycznego” (charakter kompozycji i narracji, socjologiczne i historyczne ujęcie bohatera literackiego)

NARRACJA

W Lalce występują dwa typy narracji. Pierwszy to narracja w trzeciej osobie, prowadzona przez obiektywnego, wszechwiedzącego narratora odautorskiego, ograniczona jednak przez dialogi, pogawędki itp. Drugi typ to narracja w drugiej osobie, subiektywna, wprowadzona w „Pamiętniku starego subiekta” mająca za zadanie dopełnienie suchej, beznamiętnej relacji narratora odautorskiego. Forma pamiętnika pozwala na wzbogacenie opisu refleksjami Rzeckiego. O ile narrator odautorski nie wykracza poza ramy czasowe akcji właściwej (rzadko tylko uzupełnia biografie bohaterów o wątki wcześniejsze), to narrator-pamiętnikarz jest źródłem wiedzy o Warszawie i jej mieszkańcach od początku XIX wieku do końca lat siedemdziesiątych. Na świat ten patrzymy przez pryzmat doświadczeń i sposobu myślenia starego subiekta. Świat przedstawiony utworu zastaje w ten sposób wzbogacony o indywidualizm i emocjonalność postrzegania. Ta pozornie chaotyczna gadanina ma w utworze istotną rolę do spełnienia - dzięki niej nie tylko dowiadujemy się o historii życia Stanisława Wokulskiego i wielu innych wydarzeniach, ale patrząc na świat oczami Rzeckiego podzielamy jego sympatie i antypatie. W wyniku wprowadzenia podwójnej perspektywy narracyjnej powieść istotnie zyskuje na poszerzaniu perspektywy czasowej, jednocześnie zabieg ten skłania czytelnika do ciągłego przewartościowania stosunku do przedstawionych zdarzeń - dzięki naświetlaniu ich z różnych punktów widzenia.

W narracyjnym kształcie Lalki można również dostrzec zróżnicowane metody oceny przedstawionego świata. Obok partii tekstu o charakterze zobiektywizowanym, beznamiętnym w relacjonowaniu zdarzeń i faktów pisarz wprowadza do narracji pierwiastki wartościująco-emocjonalne. Może to być ton ironii, czy jak w wypadku pamiętnika Rzeckiego, autoironii oraz humoru, a także stylizacja poetycka tych fragmentów utworu, których tematem jest uczucie. Prus nadal chętnie posługuje się tradycyjnymi formami monologu wewnętrznego, jednak coraz częściej sięga po metody nowoczesne, wśród których na pierwszy plan wysuwa się mowa pozornie zależna. W ten sposób postaci powieściowe uzyskują coraz większą samodzielność i niezależność od bezpośrednich autorskich interwencji.

Obraz powieściowego świata w znacznym stopniu zależy od tego w jaki sposób bohaterowie widzą rzeczywistość. Oceny autorskie ujawniają się tylko pośrednio i są pozbawione moralizatorstwa. Pisarz raczej sugeruje wnioski, niż ujmuje je w gotowe formuły. Słownictwo zmierza ku formom potocznym. Ta tendencja nie ogranicza jednak innych możliwości stylistycznych.

KOMPOZYCJA

Lalka jest powieścią wielowątkową, co wymusił zamysł pisarza - pokazania obrazu i przemian w społeczeństwie polskim na przestrzeni kilku pokoleń.

Główne wątki skupione są wokół osoby Wokulskiego i dotyczą wydarzeń związanych z jego miłością do Izabeli (wątek miłosny), działalnością ekonomiczną - historia spółki do handlu ze Wschodem - i filantropijną. Wątek ekonomiczny i filantropijny stanowią równocześnie ważne pytania o program rozwoju kraju w sytuacji, gdy stało się jasne że hasła pracy organicznej i pracy u podstaw się nie sprawdziły. Wątek scjentystyczny łączy się z naukowymi zainteresowaniami Wokulskiego, działalnością Ochockiego i doktora Geista. Z osobą Rzeckiego związany jest wątek historyczny, nakreślający dziejowe tło wydarzeń, jak również zmuszający do refleksji na temat pewnych mechanizmów historii, wpływu wydarzeń historycznych na indywidualne losy ludzkie. Oprócz tego funkcjonuje w Lalce wiele wątków pobocznych.

Wplecienie w fabułę powieściową Lalki pamiętnika Rzeckiego powoduje jej fragmentaryczność, niechronologiczność. Tok akcji właściwej zostaje zakłócony. Te cechy - będące walorami współczesnej powieści - krytycy mieli za złe Prusowi.

Kompozycja utworu jest otwarta, gdyż nie wiemy co się stało z Wokulskim

HISTORYCZNE UJĘCIE BOHATERA LITERACKIEGO

Przedstawionym w powieści współczesnym wydarzeniom i problemom nadał pisarz głęboką historyczną perspektywę. Przeszłość objęta pamięcią postaci, wpływającą na ich postawy i działania, sięga powstania styczniowego, Wiosny Ludów, a nawet jeszcze dalej - do tradycji napoleońskich. Perspektywiczny plan utworu nakreśla przede wszystkim „Pamiętnik starego subiekta”, w którym fakty historyczne nabierają subiektywnych znaczeń, podlegają indywidualnej ocenie. Uczestnictwo Ignacego Rzeckiego w Wiośnie Ludów, a Wokulskiego w powstaniu styczniowym wywierają istotny wpływ na ich życie i wiążą indywidualne sprawy ze sprawą niepodległości kraju. I chociaż w twórczości pisarza ocena zrywów militarnych wyrastających z romantycznego podłoża była zdecydowanie krytyczna, to jednak tym epizodom w życiu powieściowych bohaterów nadał on istotny pokoleniowy sens. Odrębność pokoleń w Lalce nie podlega jednak na prostej różnicy wieku; Rzeckiego i Wokulskiego dzieli tylko kilka lat życia a reprezentują oni różne postawy i różne mentalności. O ile los starego subiekta jest kształtowany niemal bez reszty przez romantyczną koncepcję świata, o tyle wybrana przez Wokulskiego kariera kupca-kapitalisty przybliża go do generacji następnej, popowstaniowej, a tym samym oddala od Rzeckiego.

(niestety nie potrafiłem znaleźć czegoś nt. socjologicznego ujęcia bohatera, chociaż myślę, że chodzi tu o przedstawienie różnych warstw społecznych i ich charakterystykę, jednak te i wiele innych wiadomości na temat powieści Prusa odnaleźć można w każdym opracowaniu lektur, ja natomiast rezygnuje z mozolnego przepisywania rzeczy obszernych i „łatwoodnajdywalnych”)

9. Potop Henryka Sienkiewicza jako powieść historyczna. (typy narracji, stylizacja archaizująca, bohaterowie historyczni i fikcyjni, „powieść ku pokrzepieniu serc”, Andrzej Kmicic a Jacek Soplica)

POWIEŚĆ „KU POKRZEPIENIU SERC”

Henryk Sienkiewicz pisząc "Potop", chciał podnieść na duchu społeczeństwo polskie, które straciło wiarę w odzyskanie niepodległości po upadku powstania styczniowego. Temu celowi służy kompozycja i wymowa ideowa utworu. W powieści autor ukazuje, że Polska jest w stanie podnieść się z upadku. Sienkiewicz korzystał ze wszystkich rodzajów powieści. Widoczne są elementy powieści awanturniczej, romansu, gawędy szlacheckiej, także można znaleźć cechy klasycystycznego eposu bohaterskiego, legend i podań. Wątek historyczny w "Potopie" ma dwie płaszczyzny: wielka historia związana z najazdem Szwedów, tworzy jakby szkielet całego utworu i powiązana jest z historią prywatną poszczególnych postaci. Zauważalne są pewne schematy nawiązujące do baśni, przez co powieść ta staje się popularną historią, tylko w niewielkim stopniu prawdziwą. I tak: dobro zawsze zwycięża zło; bohaterowie mają stałe cechy, są dobrzy lub źli; zauważalna jest heroizacja bohaterów, a także hiperbolizacja. Sienkiewicz celowo nadał swojej powieści charakter eposu - pokazany jest moment zwrotny w życiu całego narodu oraz zawarte elementy proroctwa (po wielu próbach zagrożenie niepodległości zostało oddalone - widzi on analogię z sytuacją współczesną, wskazuje, że upadkowi Rzeczypospolitej winny był rozpad wewnętrzny, który również doprowadził do rozbiorów: ukazując wielkie czyny doprowadzające do zwycięstwa chce zwrócić uwagę, że społeczeństwo jemu współczesne też ma szansę odbicia sił od dna). Mimo schematów i stylizacji na bajkę i epos, ukazany obraz jest realistyczny - zachowuje i odtwarza realia epoki, mentalność i zachowanie szlachty. Sienkiewicz pragnie przekazać, że w całym społeczeństwie tkwi siła, która może wyprowadzić ojczyznę z zagrożenia. Jeżeli ta siła pomogła w XVII w., pomoże i w XIX.

NARRACJA

Do najważniejszych walorów Sienkiewiczowskiej prozy należy zaliczyć sztukę narracji. W „Potopie”, opartym zasadniczo na tradycyjnej koncepcji wszechwiedzącego narratora odautorskiego, dostrzec można również obecność elementów „subiektywnych”. Pojawiają się one w stylizacjach na teksty epoki - relacjach kronikarskich, pamiętnikarskich, stylu herbarza czy historycznego opracowania. Język narracji, będący zasadniczo językiem dziewiętnastowiecznej inteligencji, wyraźnie jednak nawiązuje do języka oraz mentalności ludzi opisywanej epoki. Już na pierwszej stronicy można odnaleźć odwołania do staropolskiego herbarza. W powieści pojawiają się również obszerne historyczne komentarze, pisane z dystansu współczesnego historyka. Najpoważniejsze wszakże są formy bezpośredniego i prostego opowiadania unaoczniającego przebieg fabuły i losów bohatera.

Panowanie narratora nad rzeczywistością powieściową jest więc znacznie zróżnicowane. Z jednej strony ma ona historyczny dystans wobec świata przedstawionego, z drugiej - zbliża się do wyobrażeń i mentalności postaci. Posługując się jednocześnie jakościami estetycznymi tragizmu i komizmu, nasycił Sienkiewicz powieść widoczną emocjonalnością, ograniczając zarazem do minimum dystans wobec prezentowanych postaci.

STYLIZACJA ARCHAIZUJĄCA

Przenosząc zdarzenia powieści w wiek XVII, stanął Sienkiewicz przed trudnym zadaniem stworzenia stylistycznej szaty słownej utworu. Okazał się mistrzem w stylizacji archaicznej. Język powieści, zwłaszcza zaś język postaci, nie ma charakteru prostej kopii. Sienkiewicz dbał bowiem o to, aby jego tekst był komunikatywny i aby czytelnik XIX-wieczny nie odczuwał widocznej różnicy między własnym a dawnym językiem. A zatem stylizacja w „Potopie” polega na wyborze pewnych cech danego języka i ich mistrzowskim połączeniu z językiem współczesnym. Dla pisarza najważniejsze były przy tym składnia i idiomatyka. Archaizmami leksykalnymi czy fleksyjnymi posługiwał się ostrożnie, uważając przy tym, że „sadzenie dzikimi archaizmami” niszczy artyzm utworu. Dążył do odtworzenia „strefy pojęć” właściwych ówczesnym ludziom.

W „Potopie” dostrzec można olbrzymie złoża lektury wykorzystanej w powieści w rozmaity sposób. Literatura baroku i teksty staropolskie sąsiadują z późniejszą powieścią historyczną oraz romantycznym dramatem. Nierzadko w powieści zdarzają się obszerne partie tekstu wzorowane na dawnej literaturze; często odtwarzają one potoczne słownictwo np. z „Pamiętników” Paska. Na styl powieściowy wpływa również tradycja homerycka i epopeiczna, widoczna zwłaszcza w scenach batalistycznych.

BOHATEROWIE FIKCYJNI I HISTORYCZNI

Ogólnie bohaterów powieści można podzielić na postaci historyczne (Jan Kazimierz, Czarnceki, Sapieha, Lubomirski, ksiądz Kordecki, Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Wittenberg, Opaliński) i fikcyjne (Andrzej Kmicic, Ola Billewiczówna, Zagłoba, Michał Wołodyjowski, Skrzetuscy, Roch Kowalski, Kiemlicze i wiele innych). Zarówno wśród jednych jak i drugich są zdrajcy i patrioci. Cechą charakterystyczną jest heroizacja postaci, przez co przybierają one czasami przymiotów nadludzkich, nie znają strachu i wahania, w cudowny sposób uchodzą ze śmiertelnych opresji. Istotną rzeczą jest to, że w zasadzie o losach całej wojny polsko-szwedzkiej najważniejszą rolę odegrały postacie fikcyjne z Kmicicem na czele i dzięki nim Polska zwyciężyła.

ANDRZEJ KMICIC A JACEK SOPLICA

Nie będę streszczał dokonań Kmicica i Soplicy, napiszę tylko w czym tkwi podobieństwo. Dwoma wspólnymi elementami tych bohaterów było: 1)popełnienie hańbiącego czynu (Kmicic -wraz z Radziwiłłem przechodzi na stronę Szwedów, Soplica - morderstwo Stolnika) 2)nawrócenie się, przybranie innego imienia i odkupienie swoich win poprzez właściwe działanie (Kmicic - nazywa się Babiniczem i pod tą ksywą niemalże sam ze swą drużyną (tak jak Rudy 102) wygrywa wojnę, Soplica - przyjęcie imienia Robak i pokorne służenie ludziom jako duchowny). Po szczegóły odsyłam do opracowań, książek…..

10. Wyjaśnij pojęcia:

pozytywizm - kierunek filozoficzny XIX i XX wieku, pojmujący naukę jako badanie faktów oparte na metodach nauk przyrodniczych, głoszący hasła usunięcia z myślenia naukowego wszelkiej metafizyki. W Polsce ruch społeczno-polityczny i publicystyczno-literacki przeciwstawiający romantyzmowi wiarę w zdobycze nauki, kult pracy, dążenie do gospodarczego i kulturalnego rozwoju kraju

utylitaryzm - doktryna etyczna, według której pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi, zakładająca, że dążenie do dobra własnego sprzyja pomnażaniu dobra społecznego

praca organiczna, praca u podstaw, emancypacja, asymilacja Żydów - patrz punkt 3

scjentyzm - pytanie 1

powieść realistyczna, naturalistyczna, tendencyjna - pytanie 5

Opowiadanie - podobne jest do noweli - niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował' o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus ("Antek"), H. Sienkiewicz, M. Konopnicka ("Nasza Szkapa").

powieść historyczna - odmiana powieści, której istotę stanowi wprowadzenie tematyki historycznej, przy czym materiał historyczny jest łączony z fikcją, swobodą w konstruowaniu postaci, a także próbą własnej interpretacji

Nie opracowane zostało zagadnienie o „Ojcu Goriot” (nie znalazłem nigdzie tego). Poza tym przypominam, niniejszego opracowania nie należy traktować jako podstawy do nauki przed klasówką; wiele zagadnień jest opisanych niewystarczająco i należy to sobie uzupełnić. Szczególną uwagę zwracam na lektury - tu jest jedynie mała część wiadomości których można się jeszcze dowiedzieć, chociażby z podręcznika lub opracowań.

K.K.

---