PRZESŁANKI PROCESOWE
Przesłanki procesowe są to warunki determinujące dopuszczalność procesu karnego. Inaczej mówiąc są to sytuacje, stany lub okoliczności, z zaistnieniem których prawo procesowe łączy dopuszczalność albo niedopuszczalność procesu.
Przesłanki mogą być dodatnie (pozytywne) lub ujemne (negatywne).
Z wystąpieniem przesłanek dodatnich prawo wiąże dopuszczalność procesu, natomiast wystąpienie przesłanki ujemnej sprawia, że proces jest niedopuszczalny. W sytuacji wystąpienia przesłanki ujemnej organ procesowy powinien wydać decyzję o odmowie wszczęcia postępowania, a jeśli przesłanka taka ujawni się już po wszczęciu postępowania-
decyzję o jego umorzeniem, decyzję w formie postępowania albo wyroku.
Niektóre przesłanki procesowe wiążą się ze wszystkimi stadiami i fazami procesu karnego (np. sprawca przestępstwa zmarł zanim wszczęto postępowanie ), ale są również i takie, które dotyczą tylko określonego stadium czy fazy procesu (np. brak skargi uprawnionego oskarżyciela uniemożliwia prowadzenie procesu w postępowaniu jurysdykcyjnym).
Niektóre przesłanki całkowicie uniemożliwiają prowadzenie procesu ( np. przesłanka przedawnienia ścigania).
Wśród przesłanek można wyróżnić takie, które dotyczą zasadniczej warstwy procesu
karnego, wiążącej się z kwestią odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo i takie, które dotyczą tylko procesu adhezyjnego, a więc kwestii odpowiedzialności cywilnej.
Przesłanki procesowe można również dzielić na : formalne, materialne i mieszane.
Przesłanki procesowe FORMALNE to takie przesłanki, których wpływ ogranicza się wyłącznie do prawa procesowego, zalicza się do nich większość przesłanek. Przesłanki
Przesłanki procesowe MATERALNE zaś to takie przesłanki, które warunkują odpowiedzialność karną (w ujęciu prawa karnego materialnego), co oczywiście emanuje na warunki prowadzenia procesu karnego ( np. przesłanki z art. 17 pkt. 1 i 2 kpk)
Przesłanki procesowe MIESZANE, tj. o charakterze formalno-materialnym, to - tytułem przykładu- zaliczyć do nich można następujące: abolicja, darowanie kary w drodze łaski lub amnestii, stosowanie zasady wzajemności w stosowaniu niektórych instytucji przez obce państwo, czy retorsja.
Przesłanki procesowe można też dzielić na wiele kategorii.
Jak to już wcześniej zasygnalizowano, można je podzielić na przesłanki dodatnie i ujemne.
Do kategorii przesłanek procesowych DODATNICH zalicza się te przesłanki, które muszą zaistnieć, aby proces mógł się toczyć, natomiast te przesłanki, które uniemożliwiają wszczęcie lub prowadzenie procesu, zalicza się do kategorii przesłanek UJEMNYCH.
Wyróżnia się podział na przesłanki procesowe o charakterze ogólnym i szczególnym.
Przesłanki o charakterze ogólnym odnoszą się do każdego procesu karnego ( np. przesłanka res iudicata, lis pendens), natomiast przesłanka o charakterze szczególnym odnoszą się tylko do szczególnych spraw ( np. przesłanka istnienia bądź nie-istnienia wniosku o ściganie - w sprawach ściganych na wniosek pokrzywdzonego).
Według jeszcze innego podziału można wyróżnić przesłanki procesowe abstrakcyjne, i - konkretne.
Przesłanką procesową ABSTRAKCYJNĄ będzie taka sytuacja, gdy nikt nie będzie posiadał prawa skargi przeciwko danemu oskarżonemu ( np. w przypadku przedawnienia ścigania ).
Natomiast z przesłanką procesową KONKRETNĄ spotkamy się wówczas, gdy proces karny w ogólne będzie możliwy, pod warunkiem jednak, że zaistnieją jakieś inne okoliczności ( np. w razie wniesienia prywatnego aktu oskarżenia w sprawie o przestępstwo ściganie z oskarżenia publicznego - proces karny będzie się mógł toczyć, ale tylko wówczas, gdy akt oskarżenia wniesie uprawniony oskarżyciel, tj. oskarżyciel publiczny).
Kolejnym podziałem przesłanek procesowych jest ich podział na przesłanki absolutne, i przesłanki względne .
Przesłanki procesowe ABSOLUTNE charakteryzują się tym, że w sposób bezwzględny warunkują dopuszczalność procesu przeciwko określonej osobie o czyn w każdym układzie procesowym ( np. res iudicata), natomiast przesłanki WZGLĘDNE (RELATYWNE)-warunkują proces tylko w określonym układzie, co nie stoi na przeszkodzie, aby w innym układzie proces mógł się toczyć ( np. w pierwotnym układzie brak jest skargi uprawnionego oskarżyciela, ale w nowym układzie - jeśli brak ten zostanie uzupełniony- proces będzie dopuszczalny.
Katalog przesłanek procesowych określonych od strony negatywnej, a więc przesłanek ujemnych, zawiera przepis art. 17 par 1 kpk, który stanowi, że nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia;
czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego, albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa;
społeczna szkodliwość czynu jest znikoma;
ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze;
oskarżony zmarł;
nastąpiło przedawnienie karalności;
postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone lub wcześniej wszczęte toczy się;
sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych;
brak skargi uprawnionego oskarżyciela;
brak wymaganego zezwolenia na ściganie, lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej;
zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.
Ad.1. W pkt. 1 art. 17 kpk zawarte zostały dwie przesłanki, pierwsza - że czynu nie popełniono, i druga - że brak jest danych dostatecznie uzasadniających fakt popełnienia czynu (prawno-karne). Przykładem wystąpienia pierwszej przesłanki niech będzie sytuacja, gdy organ procesowy zawiadomiony został, że do określonego sklepu jubilerskiego w określonym czasie dokonane zostało włamanie, ale po przybyciu policji okazało się, że żadnego włamania nie było, zabezpieczenie sklepu pozostało nienaruszone, a więc czyn, zarówno w znaczeniu prawno-karnym, jak i w znaczeniu ogólnym, nie miał miejsca. Ponieważ dopiero popełnienie czynu zabronionego, a tym samym zaistnienie takiego czynu warunkuje odpowiedzialność karną (art. 1 par 1 kk), tę pierwszą przesłankę zaliczyć należy do kategorii przesłanek materialnych.
Przykładem na drugą przesłankę niech będzie sytuacja, gdy w ustronnym zakątku parku znalezione zostały zwłoki 45-letniego mężczyzny (w stanie lekkiego rozkładu), o który policja wiedziała, że należy do gangu narkotykowego oraz że sam narkotyzuje się; ustalonego, że przyczyną śmieci było bardzo wysokie stężenie narkotyku w jego organizmie. Organy procesowe dokonały wszelkich możliwych czynności operacyjnych i procesowych, mimo to nie uzyskały żadnych informacji o tym, w jaki sposób narkotyk dostał się do organizmu denata. Postępowanie nie dało odpowiedzi na pytania: czy narkotyk został wprowadzony do organizmu denata przez niego samego albo - czy został wprowadzony do organizmu denata przez osobę trzecią. Ponieważ w danej sytuacji brak jest uzasadnionego podejrzenia, że popełniono przestępstwo, brak jest podstaw nie tylko do prowadzenia postępowania karnego, ale nawet - do jego wszczęcia (art.. 303 kpk). Ponieważ zaś brak ten odnosi się do prawa procesowego (stawia barierę dla jego wszczęcia) - -należałoby uznać go za ujemną przesłankę procesową formalną.
Ad.2. Przesłanki zawarte w przepisie pkt.2 par 1 art. 17 kpk dotyczą takich sytuacji, gdy czyn będący przedmiotem procesowego badania nie wypełnia wszystkich ustawowych znamion czynu zabronionego (przestępstwa). Przykładem będzie taka sytuacja, że mężczyzna, kierowany zazdrością zabiera swojej bogdance neseserek z cennymi kosmetykami chcąc, aby ona nie poszła na randkę z innym mężczyzną; nie działa więc on z zamiarem przywłaszczenia (jedno ze znamion przestępstwa z art. 278 par 1 kk) , albo gdy sprawca, działając w zamiarze bezpośrednim dokona czynu lubieżnego z osobą małoletnią ( art.200 par 1 kk), owszem dopuszcza się takiego czynu, ale później okazało się, że ta osoba w chwili czynu miała ukończony 15 rok życia. Przykładem na przesłankę z pkt. 2 par 1 art. 17 kpk będzie również sytuacja, gdy sprawca wypełnia - co prawda - wszystkie przesłanki czynu zabronionego, ale działa w warunkach obrony koniecznej (art. 25 par 1 kk), w warunkach stanu wyższej konieczności (art..26 par 1i2 kk),w warunkach dopuszczalnego prawem ryzyka (art.27 par 1 kk),w warunkach błędu (art. 28,29i 30 kk), jak również w stanie niepoczytalności (art. 31 par 1 kk), w tych to bowiem przypadkach ustawa (kodeks karny ) wyraźnie stanowi, że sprawca „nie popełnia przestępstwa”.
Ad.3. Z art. 1 par 2 kk można wyprowadzić tzw. materialną definicję przestępstwa, z której wynika, że dla bytu przestępstwa, oprócz wypełnionych czynem sprawcy znamion podmiotowych, przedmiotowych, oraz strony podmiotowej i przedmiotowej, konieczne jest istnienie, w określonym stopniu, społecznej szkodliwości tego czynu; bez owego stopnia społecznej szkodliwości czynu sprawcy - nie ma przestępstwa, ustawa bowiem stanowi, że nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
Ad.4.Do grupy przesłanek wymienionych w pkt. 4 par 1 art. 17 kpk należy przesłanka „niepodleganie sprawcy karze”. Sytuacje takie przewiduje np. przepis art. 15 par 1 kk, który stanowi, że nie podlega karze za usiłowanie ten, kto dobrowolnie odstąpił od czynu lub zapobiegł skutkowi stanowi, że nie podlega karze za usiłowanie ten, kto dobrowolnie odstąpił od czynu lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego, przepis art. 17 par 1 kk, który stanowi , że nie podlega karze za przygotowanie ten, kto dobrowolnie od niego odstąpił, w szczególności zniszczył przygotowane środki lub zapobiegł skorzystaniu z nich w przyszłości, jak również ten, kto podjął istotne starania zmierzające do zapobieżeniu dokonania czynu zabronionego przez osobą, z którą uprzednio wszedł w przestępcze porozumienia. Zgodnie z art. 23 par 1 kk, nie podlega karze współdziałający, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego.
Ad.5. Ujemna przesłanka procesowa określona w art.17 par 1 pkt. 5 kpk - „oskarżony zmarł” jest nader oczywista - procesu nie należy wówczas prowadzić. Śmierć oskarżonego lub podejrzanego powinna uniemożliwiać wszczęcie postępowania karnego, a jeżeli zostało ono już wszczęte - skutkować jego umorzenie. Takie same skutki wywoływać powinno uznanie oskarżonego za zmarłego w oparciu o przepisy art.29 i 30 k.c. Uchylenie postanowienia o uznaniu oskarżonego za zmarłego zawsze powinno skutkować podjęcie lub wznowienie postępowania, chyba że nastąpiło przedawnienie ścigania. Przesłanka ta znajdzie zastosowanie w tzw. podstawowym trybie postępowania karnego. Nie będzie natomiast miała znaczenia w postępowaniu rehabilitacyjnym, jak również w postępowaniu toczącym się na skutek wznowienia postępowania (art.542 par 2 kpk).
Ad.6. Przedawnienie, będące instytucją prawa karnego materialnego, jest również ujemną przesłanką procesową. Kodeks karny w art. 101 par 1 przewiduje przedawnienie karalności zbrodni zabójstwa - gdy od ich popełnienia upłynęło 30 lat, innych zbrodni - gdy od ich popełnienia upłynęło 20 lat, występków zagrożonych karą pozbawienia wolności powyżej 3 lat - gdy od ich popełnienia upłynęło 10 lat, występków zagrożonych karą pozbawienia wolności nie przekraczając 3 lat - gdy od ich popełnienia upłynęło 5 lat, występków zagrożonych karą ograniczenia wolności lub grzywną - gdy od ich popełnienia upłynęło 3 lata. Oczywiście, przedawnieniu nie ulegają zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości przestępstwa wojenne, co wynika z treści art..105 par 1 kk, jak również z regulacji międzynarodowych, których Polska jest stroną.
Znacznie krótszy okres przedawnienia karalności zakreślony został w stosunku do przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego. Wynosi on zaledwie 1 rok, i liczony jest od momentu, w którym pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy. Okres ten w żadnym razie nie może jednak przekroczyć 3 lat, liczonych od momentu popełnienia przestępstwa, niezależnie od tego, w którym momencie pokrzywdzony powziął wiadomość o osobie jego sprawcy (art.101 par 2 kk).
Zgodnie z art. 102 kk, jeżeli postępowanie karne wszczęto przeciwko osobie (in personam) w okresie w którym biegło przedawnienie (decydująca jest tu czynność procesowa - przedawnienie zarzutów), to karalność przestępstwa ustaje z upływem 5 lat od zakończenia odpowiedniego okresu przedawnienia karalności, o których stanowi art.. 101 kk
Przepis art. 104 par1 kk stanowi, że przedawnienie nie biegnie, jeżeli przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego, np. przypadku, gdy sprawca przestępstwa legitymuje się immunitetem parlamentarnym lub sędziowskim.
Przepis art. 105 par2 kk stanowi, że reguł dotyczących przedawnienia karalności nie stosuje się do umyślnego przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem popełnionego przez funkcjonariusz publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.
Przedawnienie nie biegnie także w stosunku do przestępstw : nie zgłoszenia się do odbywania służby wojskowej (art. 144 kk ) , samowolnego opuszczenia miejsca wykonywania obowiązków w ramach zastępczej służby wojskowej ( art.145 kk), samowolnego opuszczenia przez żołnierza jednostki wojskowej ( art. 338 par 1i 2 kk), dezercji ( art. 339 kk).
Kodeks karny przewiduje również przedawnienie wykonywania kary. Ta kategoria przedawnienia nie jest jednak dla procesu karnego tak bardzo istotna.
Ad.7. Przepis pkt. 7 art. 17 par 1 kpk zawiera w istocie dwie ujemne przesłanki procesowe, tj. tzw. Powagę rzeczy osadzonej (res iudicata) oraz tzw. Zawiłość sprawy (lis pendens).
Powaga rzeczy osadzonej dotyczy takiej sytuacji, gdy postępowanie karne przeciwko określonej osobie o określony czyn toczyło się już poprzednio, i zakończyło się orzeczeniem, które stało się prawomocne. Chodzi tu jednak nie o każdą prawomocność lecz jedynie o tak zwaną prawomocność materialną. Prawomocność materialna określana jest jako taki stan rzeczy, w którym wydane orzeczenie jest już nieodwołalne w drodze zwyczajnych środków odwoławczych. U podłoża tej definicji legła analiza treści art. 235 kpk, z którego wynika, że sąd odwoławczy uchyla lub zmienia orzeczenie na korzyść współoskarżonych choćby nie wnieśli środka odwoławczego, jeżeli nie uchylił lub zmienił na rzecz współoskarżonego, którego środek odwoławczy dotyczył. Z tak pojmowanej prawomocności wnika, że powstaje ona dopiero wtedy gdy nie jest możliwe odwołanie orzeczenia w trybie zwyczajnych środków odwoławczych.
Inna definicja prawomocności określa ją jako stan niezaskarżalności orzeczenia za pomocą zwyczajnych środków odwoławczych. Przyjęcie tej definicji wymaga jednak takiego sformułowania art. 435 kpk, aby dopuszczał on do orzekania stosunku do nieprawomocnego orzeczenia. W tej sytuacji orzeczenie w stosunku do niektórych oskarżonych, którzy orzeczenie to zaskarżyli - nie nabrałyby cechy prawomocności , natomiast w stosunku do tych, którzy tego orzeczenia nie skarżyli - stałoby się ono prawomocne ( tzw. prawomocność części wyroku).
Prawomocność materialna oznacza, że przedmiot procesu został już rozstrzygnięty. Pociąga ona za sobą zakaz wszczynania i prowadzenia procesu przeciwko określonej osobie o ten sam czyn, a więc zakaz ne bis in idem.
Z regułą ne bis in idem ściśle związana jest przesłanka zawiłości sprawy. Przesłankę te uzasadnia się względem ekonomi procesowej. Prócz tego wynika ona faktu, że oskarżycielowi, w związku z faktem przestępstwa, przysługuje tylko jedna skarga. Nadto- dopuszczenie możliwości wszczęcia i prowadzenia procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn kilku procesów mogłoby prowadzić do wydania kilku orzeczeń o ukarania ,co byłoby sprzeczne z zasadą sprawiedliwości, nie mówiąc już o tym, że orzeczenie te mogłyby być różne, a nawet sprzeczne między sobą .
Ad. 8. Naruszenie określonej w pkt. 8 par 1 art. 17 kpk ujemnej przesłanki procesowej będzie wiązało się z poważnymi procesowymi konsekwencjami. Z pewnością może to wywołać zarzut takiej obrazy przepisów postępowania, który mógł mieć wpływ na treść orzeczenia ( względny powód odwoławczy - art. 438 pkt. 2 ), z pewnością będzie to podstawą stwierdzenia nieważności orzeczenia z mocy samego prawa ( art. 101 par 1 pkt.1 kpk), i wreszcie- może być podstawą kasacji, jako inne rażące naruszenie prawa, które mogło mieć wpływ (w istocie - miało wpływ ) na treść orzeczenia ( art. 523 kpk).
Podsądność sądom karnym odnosi się zarówno do sądów powszechnych, i - jest regułą, jak i sądów szczególnych (np. wojskowych ). Sposób syntetycznego ujęcia podsądności w art.. 17 par 1 pkt.8 kpk wynika z treści art. 139 par1 pkt.3 kpk. Wyłącza ona konieczność instancyjnego nadzory w sytuacji, gdy sąd powszechny orzekłby w sprawie nie należącej do właściwości sądu szczególnego i odwrotnie.
Regułą jest podsądność sądom powszechnym wyjątkiem zaś - sądom szczególnym.
W ramach sądów szczególnych na zasadzie art. 647 par1 kpk, orzecznictwu sądów wojskowych podlegają: żołnierze w czynnej służbie wojskowej w związku z następującymi przestępstwami:
samowolne opuszczenie jednostki wojskowej lub wyznaczonego miejsca przebywania ( art. 338 par 1 kk) ;
dezercja ( art. 339 par 1 kk);
dezercja zbiorowa lub połączona z zaborem broni ( art..339 par 2 kk);
dezercja połączona z ucieczką za granicę ( art. 339 par 3 kk );
przygotowanie samowolnego opuszczenia jednostki lub którejkolwiek z postaci dezercji ( art. 339 par 4 kk);
odmowa popełnienia służby wojskowej, albo wykonania obowiązków służbowych ( art. 341 par 1 kk);
odmowa pełnienia innej niż zasadniczej służby wojskowej, lub wykonywania obowiązków służbowych ( art. 341 par 2 kk);
samookaleczenie w celu uchylenia się od służby art. 342 par 1 pkt.1 kk);
wprowadzenie podstępem organu wojskowego w błąd w celu uchylenia się opd służby ( art. 342 par 1 pkt.2 kk);
odmowa wykonania rozkazu ( art. 343 par 1 - 3 kk);
czynna napaść na przełożonego ( art. 345 par 1 i 2 kk);
czynna napaść na przełożonego z użyciem broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu ( art. 345 par 3 kk);
przeszkodzenie przełożonemu w czynności służbowej z zastosowaniem przemocy lub groźby bezprawnej ( art. 346 par 1 i 2 kk);
znieważenie przełożonego ( art. 347 par 1 kk);
znieważenie podwładnego ( art. 359 par 1 kk);
naruszenie nietykalności cielesnej podwładnego ( art. 351 kk);
fizyczne lub psychiczne znęcanie się nad podwładymi ( art. 352 par 1, 2 i 3 kk);
spowodowanie śmierci lub naruszeni czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia poprez nieostrożne obchodzenie się z bronią, amunicją, lub materiałami wybuchowymi ( art.. 354 par 1 i 2 kk);
spowodowanie wypadku podczas prowadzenia uzbrojonego pojazdu ze skutkiem obrażeń ciała innej osoby, śmierci tej osoby lub ciężkiego uszkodzenia jej ciała ( art3 55 par 1 i 2 kk);
stworzenie niebezpieczeństwa powstania szkody lub wywołanie szkody, będące następstwem naruszenie regulaminów pełnienia służby ( art. 356 par 1 i 2 kk);
opilstwo lub inne odurzenie się podczas służby ( art. 357 par 1 kk);
samowolny zabór broni lub samowolne dysponowanie bronią amunicja, lub innymi materiałami wybuchowymi ( art. 358 par 1 i 2 kk);
doprowadzenie do utraty broni, amunicji ,lub materiałów wybuchowych w związku z niedopełnieniem obowiązków w zakresie ochrony lub nadzoru ( art. 359 kk);
zniszczenie, uszkodzenie broni lub materiałów wybuchowych ( art. 360 par 1 i 2 kk);
samowolne użycie wojskowego statku powietrznego lub wolnego ( art. 361 par 1 kk);
samowolne użycie wojskowego pojazdu mechanicznego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej ( art. 362 par1 kk);
samowolne rozporządzanie wyposażeniem wojskowym ( art. 363 par 1 kk);
Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają również pracownicy wojska w związku z przestępstwami określonymi w art. 356-363 kk, a także żołnierze sił zbrojnych państw obcych, przebywających na terytorium Polski oraz członkowie personelu cywilnego w związku z przestępstwami popełnionym w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.
Ponadto o podsądności sądom wojskowym będą decydowały również inne względy. Tak więc, na podstawie art. 648 kpk, jurysdykcji tych sądów będą podlegały również sprawy o podżeganie i pomocnictwo do przestępstw z części wojskowej kodeksu karnego (art..338-363 kk), sprawy o przestępstwa określane w art. 239 kk (poplecznictwo), w art. 291 kk (paserstwo umyślne), w art.292 kk (paserstwo nieumyślne), jeżeli przestępstwa te pozostają w związku z przestępstwami przewidzianymi w części wojskowej kodeksu karnego.
Podsądność sądom powszechnym może być również wyłączona w odniesieniu do osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie. Zgodnie z art. 198 ust. 1 Konstytucji, odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu ponoszą: Prezydent Rzeczpospolitej, Prezes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów, Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby Prezes Rady Ministrów powierzył kierowane ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. Ust. 2 art. 198 Konstytucji rozciąga odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu także na posłów i senatorów, w zakresie w jakim naruszają oni zakaz prowadzenia działalności gospodarczej łączonej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, jak też zakaz nabywania takiego majątku. Trybunał Stanu orzeka - przede wszystkim - o odpowiedzialności konstytucyjnej, nie niej może również orzec o odpowiedzialności karnej w przypadku, gdy osoby te, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją, dopuszczą się przestępstwa.
O odpowiedzialności przez Trybunałem Stanu decyduje Sejm.
W razie wszczęcia postępowania przed Trybunałem Stanu nie można wszczynać postępowania karnego o ten sam czyn. Jeżeli postępowanie karne zostało wszczęte wcześniej, uchwała Sejmu o skierowanie sprawy do rozpoznanie przez Trybunału Stanu powoduje zawieszenie postępowania. Po wydaniu orzeczenie przez Trybunału Stanu, i po uzyskaniu przez to orzeczenie prawomocności materialnej - wywoła to stan rzeczy osądzonej (rei iudicatae)- a to z kolei - wywoła konieczność umorzenia postępowania karnego.
Podsądność sądom powszechnym może być ograniczona w sprawach o przestępstwa skarbowe. Zgodnie z art. 123 par 1 uks w sprawach o przestępstwa skarbowe zagrożone wyłącznie zasadniczą karą grzywny oraz w sprawach o wykroczenia skarbowe, orzekają organy skarbowe. Oczywiście konigacja organów skarbowych wyłączona zostanie w sytuacji, gdy zachodzić będzie wątpliwość co do poczytalności oskarżonego albo wystąpi konieczność stosowania środków zabezpieczających przewidzianych w przepisach art. 93-100 kk, jak również wówczas, gdy czyn wyczerpuje znamiona przestępstwa określonego w innej ustawie karnej, a prokurator przejął do swego prowadzenia również sprawę o przestępstwo skarbowe, a także w sytuacji , gdy skarbowy organ orzekający II instancji ze względu na szczególne okoliczności sprawy przekaże ją do rozpoznania w postępowaniu sądowym *( art. 123 par 2 uks).
Podsądność może być wyłączona immunitetami, wśród których wyróżnia się:
Immunitet Prezydenta RP. Z istoty tego immunitetu wynika, że za naruszenie Konstytucji lub innych ustaw oraz popełnienie przestępstwa Prezydent RP może odpowiadać wyłącznie przed Trybunałem Stanu. Może to nastąpić w drodze podjętej kwalifikowaną większością głosów Zgromadzenia Narodowego uchwały o postawieniu Prezydenta w stan oskarżenia, zarówno przed sądami powszechnymi, jak i wojskowymi, jak również przed Sądem Najwyższym.
Immunitet parlamentarny. Immunitet ten należy jest zarówno posłom, jak i senatorium. Immunitet ten ma podwójny charakter: materialno - procesowy. W znaczeniu materialnym polega on na tym, że parlamentarzysta nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za czyny wynikające z wykonywaniu mandatu, tak w czasie jego trwania i po jego wygaśnięciu, chyba że czynami tymi narusza dobra osobiste innych osób. Immunitet ten nie wyłącza cywilnej odpowiedzialności parlamentarzysty. W znaczeniu procesowym immunitet parlamentarny odnosi się tylko do czynów innych niż wynikających z wykonywania mandatu. Pociągnięcie parlamentarzysty do odpowiedzialności za przestępstwo lub wykroczenie, ale również zatrzymanie go lub tymczasowe aresztowanie wymaga zgody odpowiedniej izby parlamentu, podjętej kwalifikowaną większością głosów. Zrzeczenie się tego immunitetu przez parlamentarzystę jest bezskuteczne.
Immunitet członków Trybunału Konstytucyjnego. Immunitet ten wynika z art. 17 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985r. o Trybunale Konstytucyjnym ( tekst jedn .-Dz. nr 109/1991, poz. 109). Z istoty jego immunitetu wynika, że członek Trybunału Konstytucyjnego nie może być zatrzymany ( chyba że in flagranti), aresztowany ani tym bardziej pociągnięty do odpowiedzialności karnej lub karno-administracyjnej bez zgody Trybunału, podjętej przez pełen jego skład, oczywiście z wyłączeniem tego członka, którego sprawa dotyczy.
Immunitet sędziów Trybunału Stany. Immunitet ten wynika z art. 16 ust 1 ustawy z dnia 26 marca 1982r. o Trybunale Stanu ( tekst jedn.- Dz. nr 38/1993, poz.172). Immunitet ten oznacza ,że bez zgody Trybunału Stanu sędziowie tego Trybunału nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej za czyny związane z wykonywaniem funkcji, jak również nie mogą być pozbawieni wolności; immunitet rozciąga się na czas kadencji, jak również na okres po jej zakończeniu.
Immunitet pracowników Najwyższej Izby Kontroli stanowi art. 10 ustawy z dnia 8 października 1980r. o Najwyższe Izbie Kontroli ( Dz. U. nr 22/1980, poz.82 z późn. zmianami). Immunitet ten oznacza, że zarówno w okresie zatrudniania NIK, jak i po jago ustaniu, pracownicy NIK bez zgody Kolegium Najwyższej Izby Kontroli, jak i nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej za czyny pozostające w ścisłym związku z ich czynnościami służbowymi.
Immunitet sędziowski. Immunitet ten wynika z art. 50 ustawy z dnia 20 czerwca 1985r.-prawo o ustroju sądów powszechnych ( tekst jend. - Dz. U nr 7/1994, poz.25). Gwarantuje on sędziemu, że bez zgody właściwego sądu dyscyplinarnego, nie może być on zatrzymany ( z wyjątkiem ujęcia in flagranti), aresztowany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej lub karnoadministracyjnej. Do czasu wydania przez sąd dyscyplinarny uchwały uchylającej immunitet sędziowski, wolno w sprawie tego sędziego podejmować jedynie czynności nie cierpiące zwłoki. Jednakże w przypadku ujęcia sędziego na gorącym uczynku popełnienie przestępstwa , sąd dyscyplinarny może polecić jego niezwłoczne zwolnienie. Uchwała sądu dyscyplinarnego jest zaskarżalna. Rzecznik dyscyplinarny oraz osoba, która wstąpiła z wnioskiem o uchylenie immunitetu może uchwałę sądu dyscyplinarnego odmawiająca uchylenia immunitetu sędziowskiego zaskarżyć do sądu dyscyplinarnego II instancji, natomiast sędzia może zaskarżyć uchwałę sądu dyscyplinarnego I instancji, gdy zostanie uchylony jego immunitet. Immunitet sędziowski rozciąga się nie tylko na sędziów sądów powszechnych, ale również na sędziów szczególnych - wojskowych, ale również na sędziów sądów szczególnych - wojskowych (art. 22 ustawy z dnia 30 marca 1972r .o ustroju sądów wojskowych - Dz. U. nr 23/1972, poz 166 z późn. Zm.),tudzież sędziów Sądu Najwyższego (art.61 ustawy z dnia 20 września 1984r. o Sądzie Najwyższym - trekst jed. - Dz. U. Nr 13/1994, poz. 48), i Naczelnego Sądu Administracyjnego (art.10 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym oraz o zmianie ustawy - Kodeks postępowania administracyjnego - Dz. U. nr23/1980, poz. 166 z późn. Zm.).
Immunitet prokuratorski wynika z art. 54 ustawy z dnia 20 kwietnia 1985r. o prokuratorze (tekst jed. - Dz. U. nr 19/1994, poz.70).Immunitet ten jest podobny do immunitetu sędziowskiego. Tak samo nie wolno prokuratora zatrzymać (chyba że in flagrant), jeżeli nie wyrazi na to zgody przełożony dyscyplinarny prokuratora. Pociągnięcie prokuratora do odpowiedzialności karnej lub karnoadministracyjnej wymaga z kolei zgody komisji dyscyplinarnej Orzeczenie komisji dyscyplinarnej, oddalającej wniosek o uchylenie immunitetu prokuratorskiego, może zostać zaskarżonego przez rzecznika dyscyplinarnego do ii instancji. Natomiast prokurator nie może zaskarżyć ani decyzji przełożonego dyscyplinarnego, zezwalającej na jego zatrzymanie, ani orzeczenia komisji dyscyplinarnej uchylającego jego immunitet.
Immunitet adwokacki. Immunitet ten oznacza, że w związku z wykonywaniem swego zawodu adwokat korzysta w dużym stopniu z wolności słowa i pisma. Stopień tej wolności określony jest przepisami prawa i zasadami korporacji adwokackiej. Jeżeli w wykonaniu swoich zadań związanych z prowadzeniem obrony, adwokat dopuści się zniewagi w odniesieniu do strony procesowej, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, tłumacza lub biegłego - przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego (art. 216 kk) - wówczas za czyn taki odpowiada jedynie w postępowaniu dyscyplinarnym (art.8 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. prawo o adwokaturze - Dz. U. Nr 16/1982, poz 124). Zakres tego immunitetu rozciąga się na zniewagę skierowaną przez adwokata di innych osób (np. sędziego, protokolanta, policjanta ).
Immunitet Rzecznika Praw Obywatelskich wynika z art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1987r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn. - Dz. U. Nr. 109/1991, poz. 471) i oznacza, że bez zgody Sejmu, Rzecznik Praw Obywatelskich nie może być pociągnięty do odpowiedzialności , jak również nie może być on ani aresztowany, ani zatrzymany.
Immunitet zakrajowości przysługuje przedstawicielom obcych państw i organizacji międzynarodowych rezydujących lub przebywających w Polsce. Do osób korzystających z tego immunitetu zalicza się:
uwierzytelnionych w Rzeczpospolitej Polskiej szefów przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych (np. ambasador, nuncjusz papieski),
personel dyplomatyczny,
personel administracyjny i techniczny przedstawicielstw dyplomatycznych,
członków rodzin szefów przedstawicielstw dyplomatycznych, personelu dyplomatycznego, administracyjnego i technicznego przedstawicielstw państw obcych,
inne osoby, które na podstawie umów międzynarodowych, ustaw, powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych korzystają z tych immunitetów (art.578 kpk),
konsulów i innych urzędników konsulatów oraz inne osoby zrównane z nim na podstawie umów lub uznanych zwyczajów międzynarodowych (art. 579 par 1 kpk).
Zakres immunitet zakrajowości dla poszczególnych grup przedstawicielstw państw obcych nie jest jednolity.
W całej rozciągłości z immunitetu zakrajowości korzystają osoby wymienione w art. 578 kpk. Osoby te nie podlegają orzecznictwu polskich sądów karnych (art.578 kpk), nie są obowiązane do składania zeznań w charakterze świadka lub występowania w charakterze biegłego (art. 581 par 1 kpk), nie obowiązuje je przedstawienie korespondencji i innnych dokumentów odnoszących się do sprawowanych przez nie funkcji. Natomiast konsulowie, inni pracownicy konsulantów państw obcych oraz osoby zrównane z nimi na podstawie umów międzynarodowych lub zwyczajów międzynarodowych korzystają z immunitetu w zakresie ograniczonym. Mogą być oni w razie zarzucenia im popełnienia zbrodni zatrzymani lub tymczasowo aresztowani, o czym organ procesowy niezwłocznie powinien zawiadomić Ministra Spraw Zagranicznych (art. 579 par 2 kpk).
Z naruszeniem ujemnej przesłanki procesowej określonej w pkt. 8 par 1 art. 17 kpk łączą się poważne skutki procesowe. Prowadzenie postępowania karnego wbrew yemu przepisowi może wywołać zarzut takiej obrazy przepisów postępowania, który mógł mieć wpływ na treść orzeczenia (względny powód odwoławczy - art. 438 pkt. 2 kpk), może być podstawą stwierdzenia nieważności orzeczenia z mocy samego prawa (art. 101 par 1 pkt. 1 kpk), i wreszcie - może być podstawą kasacji, jako inne rażące naruszenie prawa, które mogło mieć wpływ (w istocie- miało wpływ) na treść orzeczenia (art. 523 kpk).
Ad.9. Z obowiązującej w polskim procesie karnym zasady skargowości wynika, że warunkiem wszczęcia i prowadzenia procesu jest istnienie skargi uprawnionego oskarżyciela, niezależnie od tego, czy przestępstwo ścigane jest z oskarżenia publicznego, czy prywatnego.
Skarga powinna przybierać formę aktu oskarżenia. W przypadku przestępstw publiczno-skargowych, akt oskarżenia sporządza i wnosi prokurator. W niektórych kategoriach spraw rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym, akt oskarżenia może być sporządzony przez inny organ prowadzacy dochodzenie ( np. policja, organ kontroli finansowej) , o ile nie uczyni tego prokurator ( art. 474 par 4 i 5 kpk). W przypadku sporządzania aktu oskarżenia przez policję, wymaga on zatwierdzenia przez prokuratora, który również wnosi go do sądu.
Zgodnie z treścią art. 332 par 1 kpk akt oskarżenia powinien zawierać:
imię i nazwisko oskarżonego oraz jego dane osobopoznawcze i dane o zastosowaniu środka zapobiegawczego ,
dokładne określenie czynu zarzucanego oskarżonemu z uwzględnieniem czasu, miejsca, sposobu jego popełnienia oraz skutków tego czynu , zwłaszcza wysokości wyrządzonej tym czynem szkody,
informacje o tym, czy zarzucany oskarżonemu czyn został przezeń popełniony w warunkach powrotu do przestępstwa ( art. 64 kk),
wskazanie kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego oskarżonego, a zatem tzw. subsumpcję prawną,
określenie właściwości sądu, który sprawę powinien rozpoznać oraz właściwego trybu, w którym sprawa powinna zostać rozpoznana,
uzasadnienie oskarżenia, w którym przytoczone powinny być fakty i dowody na których oskarżenie zastało oparte, tudzież uzasadnienie przyjętej postawy prawnej oskarżenia, a nadto - okoliczności na których oskarżony opiera swoją obronę,
zgonie z art. 33 par 1 kpk - wykaz osób, których wezwania oskarżyciel żąda z podaniem ich adresów, tudzież wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie oskarżyciel żąda.
Również w postępowaniu prywatnoskargowym, dla jego wszczęcia konieczne jest wniesienie tzw. prywatnego aktu oskarżenia, który w stosunku do aktu oskarżenia, wnoszonego przez oskarżyciela publicznego, może mieć znacznie uproszczoną formę i może ograniczać się do wskazania osoby oskarżonego, przytoczenia opisu czyny, który mu zarzuca oskarżyciel prywatny oraz wskazania dowodów na których opiera swoje oskarżenia.
Akt oskarżenia określany jest jako skarga zasadnicza. Prócz tej skargi w procesie karnym spotykamy się ponadto z pojęciem skargi odwoławczej , którą będzie apelacja ( art. 444 kpk) i zażalenie ( art. 459 kpk), będące warunkiem niezbędnym uruchomienia postępowania w II instancji oraz skarga kasacyjna. Swoistymi skargami w postępowaniu karnym będą również : pozew, wniesienie, którego warunkowość będzie wszczęcie postępowania adhezyjnego ( art. 62 kpk), wnioski o podjęcie i wznowienie umorzonego postępowania przygotowawczego ( art. 327 par 1 i 2 kpk), wniosek o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania sądowego ( art. 542 par 1 i 2 kpk) oraz żądanie
odszkodowania za niesłuszne skazanie, aresztowanie lub zatrzymanie ( art.552 par 1 kpk).
Ad. 10. Jeśli chodzi o niektóre typy przestępstw, ustawodawca zdecydował aby ich ściganie odbywało się na skutek wyraźnie oświadczonej woli pokrzywdzonego. Wyspecyfikował w związku z tym grupę przestępstw ściganych na wniosek pokrzywdzonego. Do grupy tych przestępstw należą następujące:
spowodowanie przez osobę najbliższą naruszenie czynności organizmu lub rozstroju zdrowia pokrzywdzonego na okres powyżej 7 dni ( art. 157 par 5 k );
nieumyślne narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu ( art. 160 par 1 kk)
narażenie na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu ( art. 161 par 3 kk);
nieumyślne spowodowanie wypadku komunikacyjnego, w którym pokrzywdzonym jest wyłącznie osoba najbliższa sprawcy ( art.177 par 3 kk);
wzbudzająca obawę groźba popełnienia przestępstwa na szkodę innej osoby ( art. 190 par 2 kk);
wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta ( art.192 par 2 kk);
zgwałcenie ( w typach podstawowych i kwalifikowanych ) ( art.205 w zw. z art. 197 kk);
obcowanie z płciowe z osobą bezradną, upośledzoną umysłowo lub chorą psychicznie ( art.205 w zw. z art. 198 kk);
obcowanie płciowe z wykorzystaniem krytycznego położenia osoby pokrzywdzonej lub w wyniku nadużycia stosunku zależności ( art. 205 w zw. z art. 199 kk);
niealimentacja ( art. 209 par 2 kk);
ujawnienie lub wykorzystanie informacji uzyskanej w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną , społeczną, gospodarczą, lub naukową, ( art. 166 par 3 kk);
bezprawne uzyskiwanie informacji, naruszenie tajemnicy korespondencji, podłączenie się do przewodu służącego do przekazywania informacji, przełamywanie zabezpieczeń elektronicznych, zakładanie podsłuchu lub podglądu, a także ujawnianie tak uzyskanych informacji innym osobom ( art. 267 par 4 kk);
nbiszczenie, usównie lub zmienianie zapisu inforamcyjnego ( art. 268 par 4 kk);
kradzież na szkodę osoby najbliższej ( art..278 par 4 kk);
kradzież z włamaniem na szkodę osoby najbliżej ( art. 279 par 2 kk);
przywłaszczenia na szkodę osoby najbliższej ( art. 284 par 4 kk);
uruchamianie na rachunek osoby najbliższej impulsów telekomunikacyjnych ( art. 285 par 2 kk);
oszustwo na szkodę osoby najbliższej ( art. 286 par 4 kk);
wpływanie na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przesyłanie informacji, zmienianie , usuwanie zapisu komputerowego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej kosztem osoby najbliższej ( art. 287 par3 kk);
niszczenie lub uszkodzenie cudzej rzeczy ( art. 288 par 4 kk)
zabór ( w typie podstawowym i kwalifikowanym) pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia na szkodę osoby najbliższej ( art. 289 par 5 kk);
udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia swojego wierzyciela poprzez usuwanie, ukrywanie, zbywanie, niszczenie, pozorne obciążanie majątku w sytuacji grożącej upadłości, jak również celowe udaremnianie wykonania orzeczenia sądu lub innego organu poprzez udaremnienie lub uszczuplenie wierzyciela ( art. 300 par 4 kk );
wyrządzenie szkody majątkowej osobie fizycznej, prawnej albo jednostce organizacyjnej poprzez nierzetelne prowadzenie dokumentacji ( art. 303 par 4 kk );
udaremnienie lub utrudnienie przetargu publicznego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej ( art. 305 par 3 kk );
samowolne opuszczenie przez żołnierza jednostki wojskowej i przebywanie poza nią ( art. 338 par 3 kk );
odmowa pełnienia służby wojskowej przez żołnierza innej służby niż zasadnicza ( art. 341 par 3 kk);
nie wykonanie lub odmowa wykonania rozkazu przez żołnierza ( art. 343 par 2 kk );
znieważenie przez żołnierza jego przełożonego ( art. 347 par 2 kk );
poniżenie lub znieważenie żołnierza przez podwładnego ( art. 350 par 2 kk );
stworzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa powstania szkody poprzez naruszenie przez żołnierza regulaminu służby ( 356 par 3 kk);
wprawienie się żołnierza na służbie w stan nietrzeźwości ( 357 par 2 kk);
samowolne rozporządzanie przez żołnierza przedmiotem jego wyposażenia ( art. 363 par 2 kk );
Wśród postępowań karnych związanych ze ściganiem tzw. przestępstw wnioskowych (ściganych na wniosek osoby uprawnionej _ samego pokrzywdzonego, jego przedstawiciela ustawowego, czy dowódcy jednostki), wyróżnia się dwie kategorie tj. postępowania względnie wnioskowe i bezwzględnie wnioskowe.
Postępowanie względne wnioskowe to takie postępowanie, które można wszcząć mimo braku wniosku o ściganie, gdy organowi procesowemu nie jest jeszcze znana okoliczność dla której ustawodawca zdecydował, że dany tym przestępstwa poddany został ścigany w trybie wnioskowym. I tak - kradzież lub zabór pojazdu w celu krótkotrwałego użycia jest przestępstwem ściganym z urzędu, ale jeśli w toku postępowania przygotowawczego okaże się, że sprawcą tych przestępstw jest np. córka pokrzywdzonego- wówczas dla dalszego prowadzenia postępowania konieczny jest wniosek pokrzywdzonego ojca.
Natomiast w przypadku tzw. przestępstw bezwzględnie wnioskowych, to wszczęcie postępowania w sprawie ich ścigania bezwzględne uzależnione jest od wniesienia wniosku o ściganie. Przykładem przestępstw bezwzględnie wnioskowych jest zgwałcenie ( art. 197 w zw. z art. 205 kk ), wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta ( art. 192 par 2 kk ), niealimentacja ( art. 209 par 2 kk ).
Jeśli chodzi o drugą przesłankę wyrażoną w pkt. 10 par 1 art. 17 kpk dotyczącą zezwolenia na ściganie, to odnosi się ona głównie do sytuacji, gdy postępowanie karne toczy się przeciwko osobie chronionej immunitetem. I tak - dla pociągnięcia do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu Prezydenta RP konieczne jest stosowne zezwolenie Zgromadzenia Narodowego ( uchwała podjęta kwalifikowaną większością głosów), pociągnięcie do odpowiedzialności posła lub senatora wymaga zezwolenia odpowiedniej Izby ( kwalifikowania większości głosów), pociągnięcie do odpowiedzialności sędziego wymaga odpowiedniej zgody sądu dyscyplinarnego, zaś prokuratura - odpowiedniej zgody komisji dyscyplinarnej.
Ad.11. Jeśli chodzi o przesłankę określoną w pkt.11 par1 art. 17 kpk, stanowiącym o tym, że nie wszczyna się postępowania a wszczęte umarza się, gdy zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie , to przepis ten może odnosić się do sytuacji, które nie zostały przez ustawodawcę przewidziane, ale równocześnie może odnosić się do sytuacji przewidzianych, takich jak np. abolicja lub amnestia. Może również odnosić się do sytuacji, które ustawodawca wolał dyskretnie przemilczeć, np. może dotyczyć sytuacji, gdy postępowanie karne trzeba umorzyć, gdyż „brak jest woli politycznej” dla jego dalszego prowadzenia.