„Przemiany współczesnej rodziny polskiej”
Rodzina to najbardziej podstawowa instytucja we wszystkich społeczeństwach. Ponieważ jesteśmy tak bardzo w nią wtopieni, przyjmujemy jej istnienie za coś oczywistego, a tym samym ryzykujemy brak pełnego jej zrozumienia. Zaczynamy ją doceniać dopiero wtedy, gdy coś jej zagraża. Tak jest dzisiaj, kiedy użyteczność rodziny jako głównej instytucji społecznej staje pod znakiem zapytana i zewsząd słyszy się przerażające zapowiedzi jej ostatecznej eliminacji z życia społecznego.
Podstawową małą grupą społeczną regulującą wiele zachowań człowieka oraz skupiającą zjawiska i procesy zachodzące w całym społeczeństwie jest rodzina. Problematyka rodziny zawsze wzbudzała i wzbudza w socjologii szerokie zainteresowanie. Istnieje wiele określeń rodziny. Najogólniej, rodzina jest to grupa złożona z osób połączonych ze sobą więzami małżeństwa, rodzicielstwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji. Można też ujmować rodzinę jako grupę złożoną z osób połączonych jednym z dwóch typów stosunków społecznych: stosunkiem małżeństwa i stosunkiem rodzice - dzieci. Wynikałoby, więc z tego, że jest ona grupą określoną przez trwałe i zalegalizowane stosunki seksualne dwojga partnerów, dających życie swym dzieciom i uzależniających je od siebie w początkowej fazie życia, a jednocześnie przyjmujących na siebie zadania wprowadzenia ich w życie.
Socjologię rodziny interesuje przede wszystkim rodzina widziana jako grupa społeczna i jako instytucja społeczna. Mówiąc o rodzinie jako grupie społecznej, mamy na uwadze podział rodzin, strukturę rodziny, jej wewnętrzne i zewnętrzne powiązania.
Analizując rodzinę jako grupę społeczną podkreśla się, iż jest ona grupą pierwotną i małą, złączoną silną więzią emocjonalną, w której występują bezpośrednie i częste kontakty oraz nieformalne wzory kontroli społecznej, grupą liczącą od kilku do kilkunastu osób.
Rodzina odznacza się silną spójnością wewnętrzną powstającą w sposób naturalny w toku spontanicznego zaspokajania potrzeb, a utrzymywaną dzięki emocjonalnym siłą wewnętrznym oraz zewnętrznym. Siły zewnętrzne to szersze zbiorowości jak państwo, kościoły, sąsiedztwo i różne instytucje kontrolujące i czuwające nad wykonywaniem ról pełnionych w tej grupie.
Rodzina występuje we wszystkich znanych historycznie typach społeczeństw i kultur. Była i jest zawsze podstawową grupą społeczną, w której młody człowiek zdobywa pierwszą wiedzę o życiu społecznym.
Rodzina powstaje dzięki małżeństwu. Małżeństwo jako konieczny warunek istnienia rodziny, jest to społeczny, legalny, seksualny związek (w warunkach kultury europejskopochodnej - monogamiczny), rozpoczynający się publicznym obwieszczeniem i zobowiązaniem podejmowanym z myślą o jego trwaniu. Wszystko to objęte jest umową małżeńską, która określa obopólne prawa i obowiązki współmałżonków oraz prawa i obowiązki dotyczące wzajemnych stosunków między współmałżonkami a ich dziećmi.
Podstawą funkcjonowania rodziny są dwa rodzaje więzi:
- więź między mężem a żoną (więź małżeńska)
- więź między rodzicami a dziećmi (więź pokrewieństwa)
W rodzinie może jeszcze występować więź powinowactwa, którą tworzą jednostki wchodzące w skład szerszej rodziny nie przez pokrewieństwo lub adopcje, lecz na skutek małżeństwa innych swoich krewnych. Typowymi przykładami powinowatych są: szwagier, szwagierka, teść, teściowa, zięć, synowa.
Uwzględniając więź małżeńską, małżeństwa i rodziny dzielą się na poligamiczne, zrzeszające więcej niż dwoje małżonków i monogamiczne, legalizujące współżycie jednego mężczyzny z jedną kobietą.
Ze względu na kryterium pochodzenia współmałżonków zawierających małżeństwo wyróżnia się: małżeństwa i rodziny endogamiczne (gdy małżonkowie pochodzą z tej samej grupy społecznej, warstwy, kasty czy też z tej samej wsi) i egzogamiczne (oznaczające, że małżonkowie pochodzą z różnych grup rodzimych, społecznych, terytorialnych)
Uwzględniając liczbę członków rodziny i charakter pokrewieństwa, rozróżnia się rodziny małe (nuklearne) i rodziny duże (wielkie) - złożone przynajmniej z trzech pokoleń w linii prostej, współżyjące stale ze sobą w przestrzennym skupieniu, często pod jednym dachem kierowaną przez najstarszego mężczyznę zazwyczaj dziadka.
Rodzina mała składa się z dwóch dorosłych osób różnej płci, które utrzymują ze sobą społecznie usankcjonowany związek seksualny, oraz ich dzieci; własnych lub adoptowanych. W dzisiejszych czasach dominację tej formy związku osłabiła rosnąca liczba rodzin z jednym rodzicem, rodzin bezdzietnych oraz związków partnerskich par homoseksualnych, które są funkcjonalnymi odpowiednikami małżeństwa.
Z uwagi na sposób dziedziczenia pozycji społecznej, przynależności, a także mienia, wyróżnia się rodziny patrylinearne, gdy dzieci dziedziczą po ojcu przynależność, pozycję społeczną oraz mienie i matrylinearne, gdzie dziedziczenie tych wartości następuje po matce.
Ze względu na hierarchie prestiżu i władzy w rodzinie będą to rodziny patriarchalne, matriarchalne i egalitarne.
Rodzina patriarchalna to taka, w której wyraźnie zaznacza się uprawnienia ojca, dziadka czy najstarszego w rodzinie do władania rodziną lub rodem. Matriarchat oznacza uprawnienia matki do uczestniczenia na równi z mężczyznami we władzy z głosem decydującym a pokrewieństwo liczy się po linii matki. Rodzina egalitarna występuje we współczesnych społeczeństwach. Mąż i żona mają tu równe prawa.
Biorąc pod uwagę fakt zamieszkiwania młodego małżeństwa, rodziny można podzielić na rodziny matrylokalne, w których młode małżeństwo zamieszkuje w domu matki panny młodej, oraz rodziny patrylokalnej w której to małżeństwo mieszka w domu ojca pana młodego.
Znanym i rozpowszechnionym w socjologii podziałem rodzin jest oparty na kryterium typu społeczności lokalnej, w której rodzina żyje i tak dzieli się na miejską i wiejską.
Rodzina występuje wszędzie tzn. pod każdą szerokością geograficzną i w każdym społeczeństwie. Nie ma takiego ludu czy państwa, które by nie znało instytucji rodziny.
Rodzina jest jedyną grupą społeczną, która liczebnie rozrasta się od wewnątrz. Jest ona szczególnym rodzajem grupy społecznej także poprzez pełnione funkcje społeczne, które decydują o losach społeczeństwa i narodu. Naród jest taki, jakie są jego rodziny. Nie można przecenić funkcji rodziny, nie zastąpi jej żadna instytucja społeczna.
Rodzina pełni bardzo wiele funkcji, a najistotniejsze to:
- Funkcja prokreacyjna inaczej rozrodcza, polega na rodzeniu potomstwa. Jest to funkcja niezwykle ważna dla społeczeństwa, gdyż od niej zależy biologiczna ciągłość narodu. Zachowanie przyrostu naturalnego może spowodować np. starzenie się społeczeństwa, spadek jego siły biologicznej, zawiązanie możliwości rozwojowych.
- Funkcja biologiczna rodziny polega na przekazywaniu cech biologicznych potomstwu. Dziecko cechy biologiczne m.in. stan zdrowia, skłonność do chorób, predyspozycje fizyczne i psychiczne dziedziczy po rodzicach. Cechy te nie są obojętne naszej społeczności, jaką jest naród, stąd troska państwa o stan i sytuację zdrowotną rodziny.
- Funkcja emocjonalna polega na zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych konkretnie potrzeby miłości. Tylko rodzina jest w stanie realizować tą funkcję. To ona przekazuje miłość, obdarza tym uczuciem i uczy miłości. Zaspokojenie potrzeby miłości daje poczucie bezpieczeństwa. Ponadto miłość jest podstawą właściwego rozwoju osobowego i zachowania równowagi emocjonalnej. Brak miłości powoduje większość zjawisk patologicznych. Agresja, wszelkiego rodzaju dewiacje, alkoholizm, postawy obojętności wynikają z braku miłości, czyli zakłócenia funkcji emocjonalnej rodziny. Nie ulega wątpliwości, że jest to jedna z ważniejszych (o ile nie najważniejsza) funkcja rodziny tak dla niej jak dla społeczeństwa. Decyduje ona o trwałości i wewnętrznej spójności rodziny.
- Funkcja ekonomiczna rodziny jest również ważna. Rodzina jest nie tylko podstawową komórką społeczną, ale i podstawową komórką gospodarczą. Rodzina tworzy gospodarstwo domowe. Zachodzą w niej podstawowe procesy ekonomiczne: podział i konsumpcja dóbr, produkcja i aktywizacja pracy w rodzinie i poza rodziną. Gromadzi ona dobra, kumuluje kapitał, zabezpiecza ekonomicznie byt swoich członków. Ekonomiczna funkcja rodziny polega również na tym, że rodzina jest miejscem, w którym człowiek po raz pierwszy styka się z gospodarstwem i po raz pierwszy uczy się zasad gospodarowania.
- Funkcja kulturowa polega na przekazywaniu kultury, tzn. języka ojczystego, tradycji narodowej, wartości kulturowych, a także kultury samej rodziny. Człowiek po raz pierwszy uczy się języka ojczystego w rodzinie, poznaje znaczenie znaków i symboli, uczy się oceniać i wartościować. Także w rodzinie następuje pierwszy kontakt ze środkami przekazu i treścią kultury masowej tj. książka, gazeta, program TV. Rodzina realizuje tą funkcję przekazując potomstwu kulturę własnego narodu, a także wartości kultury uniwersalnej, ogólnoludzkiej.
- Funkcja wychowawcza rodziny, często zwana socjalizacyjną, polega na wprowadzeniu młodego człowieka w dorosłe życie. Uczy sposobów zachowania, odpowiedzialności i samodzielności, wpaja pewne nawyki. Poprzez rodzinę dziecko poznaje świat ludzi dorosłych, który - gdy dorośnie będzie traktować jak swój własny. Dziecko poznaje treści wychowawcze, które wciela w życie w formie zabawy, utrwala więc w swej świadomości pewne zachowania. Wychowawcza funkcja rodziny trwa bardzo długo, wymaga tego zróżnicowany i skomplikowany świat człowieka.
Z reguły jednak funkcje rodziny wyróżnia się z punktu widzenia potrzeb jakie one zaspokajają. Nie są one od siebie niezależne, gdyż zaspokajanie jednakich potrzeb ma wpływ na jakość i efektywność zaspokajania innych potrzeb, a efekty uboczne płynące z wypełniania jednej funkcji wpływają na sfery działań innych funkcji np.:
- Funkcja prokreacyjna poprzez kreowanie liczebności dzieci w rodzinie oddziałuje na wypełnianie funkcji ekonomicznej; warunkując po części poziom materialny rodziny, intensywność i charakter starań o środki do życia, sytuację mieszkaniową.
Zmienia też warunki socjalizacji dzieci w rodzinie i opieki nad nimi, modyfikując realizację jej funkcji socjalizacyjno-wychowawczej i opiekuńczo-zabezpieczającej. Dobre warunki materialne mogą uintensywnić funkcję kulturalną rodziny a złe mogą zadziałać odwrotnie
Społeczne znaczenie wymienionych funkcji rodziny jest ogromne. Odnoszą się one do wszystkich bez wyjątku rodzin. Rodzina jest zawsze pierwszą grupą społeczną, w której człowiek zdobywa podstawowe umiejętności i wiedzę o świecie i ludziach. Od rodziny też w największym stopniu zależy, kim będzie w przyszłości młody człowiek i jakie będą młode pokolenia.
Jan Paweł II, największy autorytet moralny współczesnego świata, w Karcie Praw Rodziny ogłoszonej przez Stolicę Apostolską powiedział: „ Rodzina będąca czymś więcej niż zwykłą jednostką prawną, społeczną czy ekonomiczną stanowi wspólnotę miłości i solidarności, jedyną pod względem możliwości nauczania i przekazywania wartości kulturalnych, etycznych, społecznych, duchowych i religijnych istotnych dla rozwoju i powodzenia własnych członków oraz społeczeństwa.”
Mówiąc o rodzinie, nie należy pomijać zjawisk patologicznych nurtujących współczesną rodzinę. Patologia życia rodzinnego przejawia się w konfliktach, napięciach i kryzysach rodziny.
Do najistotniejszych zagrożeń współczesnej rodziny należą: kult miejskości życia, konsumpcyjny styl życia, wyimaginowany brak czasu, powodowany często nieporadnością organizacyjną, szumy informacyjne w środkach masowego przekazu, wzory podstaw płynące z treści kultury masowej, liberalizacja kultury, czyli brak wyraźnego systemu wartości, niedostatki wychowawcze różnych środowisk, w tym i szkoły.
Konflikty są nieuniknione w każdym współżyciu zbiorowym, gdyż są one starciem wywołanym rozbieżnościami postaw, celów, sposobów działania wobec konkretnych sytuacji. Mogą być jednak rozwiązywane i likwidowane bez negatywnych skutków. Napięcie jest konfliktem trwałym i niepowiązanym, przybierającym postać konfliktu utajonego. Kumulowanie napięcia prowadzą do stałego zadrażnienia, do agresywności, co w konsekwencji wywołuje dezorientacje rodziny. Przejawami dezorientacji w rodzinie są zaniedbywanie obowiązków przez jednego lub obu małżonków, zdrady małżeńskie, złe metody wychowawcze, alkoholizm, narkomania lub całkowite rozbicie rodziny, rozwód.
We współczesnym życiu rodzinnym można dostrzec szereg zachodzących zmian. Za najbardziej charakterystyczne uznaje się: wzrost liczby rozwodów, zmniejszanie się rozmiarów rodziny i wzrost kontroli urodzin, obniżanie się autorytetu i prestiżu ojca i mężczyzn, wzrost kontaktów seksualnych pozamałżeńskich, wzrost liczby mężatek pracujących zawodowo, wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny, w coraz większym stopniu przekazywanie państwu funkcji opiekuńczych spełnianych przez rodzinę, stopniowy zanik postępowania według norm religijnych w małżeństwie i rodzinie. Coraz częściej dochodzi do przemocy w rodzinie. Zjawisko to w ostatnim czasie znacznie się nasiliło (napastowanie dzieci i współmałżonków). Przekonanie takie jest w pewniej mierze spowodowane tym, że osoby poszkodowane mają mniej oporów przed powiadomieniem władz o tych przypadkach.
Przemoc zdąża się we wszystkich klasach społecznych, chociaż jej prawdopodobieństwo wzrasta wraz z problemami finansowymi i bezrobociem. Większość ofiar przemocy w rodzinie to kobiety.
Wzrasta również liczba rozwodów. Rosnąca ruchliwość geograficzna i społeczna w połączeniu z osłabieniem więzi środowiskowych wyeliminowała wiele ograniczeń dotyczących rozwodu. Aktywność zawodowa kobiet umożliwiła im uniezależnienie się finansowe od mężczyzn; w rodzinach, w których pracują oboje małżonkowie, wytworzyło się napięcia w relacjach kobiety i mężczyzny. Rozwód nie jest już zjawiskiem tak piętnowanym społecznie jak w przeszłości. Do zwiększenia się liczby rozwodów przyczyniło się też niewątpliwie uproszczenie procesu rozwodowego, oraz ustanowienie rozwodu „bez orzekania o winie”.
Rozwód zdarza się częściej wśród osób, które zawarły związek małżeński stosunkowo wcześnie, nawet przed 20 rokiem życia. Więcej jest rozwodów wśród osób rozwodzących się poraz kolejny, niż wśród rozwodzących się poraz pierwszy. Im bardziej partnerzy różnią się pod względem pochodzenia społecznego, tym częściej pojawiają się problemy i tym bardziej prawdopodobny jest rozpad małżeństwa.
Kwestia opieki nad dziećmi bardzo często komplikuje proces rozwodowy. Zwykle sąd przyznaje pełną opiekę nad dziećmi matce, ale coraz częściej ojcowie walczą o swoje prawa do dzieci.
W przeszłości uważano, iż rozwód jest bardzo przykrym przeżyciem dla dzieci, obecnie badania wykazują jednak, że jest dla nich znacznie lepiej jeśli ich nieszczęśliwi rodzice rozwodzą się, niż gdyby mieli pozostać z sobą mimo złości, nienawiści, goryczy i przemocy.
W obecnym społeczeństwie znacznie częściej spotyka się rodziny utrzymywane tylko przez jedno z rodziców. Większa jest także liczba dzieci nieślubnych i częstsze macierzyństwo wśród nastolatek. Zjawiska te wynikają z tego, że coraz więcej rodzin żyje w ubóstwie.
Ogromną zmianą było powstanie wielu alternatywnych form intymnych związków i wszystko wskazuje na to, że przetrwają one w przyszłości. Jedną z takich form jest konkubinat. Odnosi się do sytuacji, w której para nie jest związane węzłem małżeńskim i prowadzi wspólnie gospodarstwo domowe. Nie jest to nowy model współżycia, ale liczba takich związków wciąż rośnie, ponieważ zyskał on aprobatę społeczną. Konkubinat jest szczególnie popularny wśród ludzi młodych np. studentów.
Znacznie wzrasta też liczba, gdzie jest jeden tylko z rodziców. Najczęściej są to rodziny utrzymywane przez matki. Wzrost liczby takich rodzin jest konsekwencją większej liczby rozwodów i samotnych matek, które nie oddają dziecka do adopcji. Liczba par, które decydują się na dziecko bez ślubu, także stopniowo wzrasta, choć nadal pozostaje niewielka. Jeśli obecne tendencje utrzymają się w ciągu 20, 30 lat prawie połowa wszystkich rodzin będzie miała tylko jedno z rodziców.
Coraz więcej osób decyduje się na samotność i nie zawiera ponownego związku po rozwodzie lub śmierci współmałżonka gdyż jest to wybrany styl życia.
Obecnie rośnie też liczba zamężnych kobiet, które nie chcą mieć dzieci. Wyniki badań sugerują, że osoby wybierające taki styl życia, są przeważnie wykształcone oraz nastawione na własną karierę zawodową.
Coraz więcej kontrowersji wzbudzają też związki homoseksualne, w których widzi się zagrożenie dla instytucji małżeństwa i stabilności społeczeństwa.
Zmieniła się także pozycja i rola kobiety w środowisku. Przyczyną tego stało się podjęcie przez kobietę pracy zawodowej. W ten sposób ona obok mężczyzny utrzymuje rodzinę, staje się od niego niezależna, bardziej samodzielna. W rezultacie wzajemne stosunki przybierają postać relacji partnerskich.
Zmianie uległy również między rodzicami a dziećmi. Współcześnie obserwujemy autonomizację dziecka. Rodzina dba szczególnie o wychowanie i wykształcenie dziecka, nie obarcza go pracą, jedynie oczekuje pomocy w gospodarstwie domowym.
Zaszły również przemiany w strukturze demograficznej rodziny. We współczesnej rodzinie występuje ograniczona liczba dzieci, najczęściej jedno lud dwoje. Tendencje do zmniejszania liczby dzieci obserwuje się od początku XX w.
Tradycyjny model rodziny, w którym mąż pracuje poza domem, żona troszczy się o dom, a dzieci pozostają uzależnione od rodziców, nie jest już modelem aktualnym. Być może rodzina przyszłości nie będzie przypominała tej, którą znamy, ale na pewno pozostanie najważniejszym elementem społeczeństwa. Prawdopodobnie będzie mniejsza; podział ról będzie w niej elastyczny, a nawet wymierny i na pewno więcej będzie rodzin a jednym z rodziców. Nie ma również wątpliwości, co do tego, że będzie się składać przynajmniej z jednej osoby dorosłej i przynajmniej z jednego dziecka. Rodzina nadal pozostanie odpowiedzialna za proces socjalizacji młodego człowieka oraz za zaspokajanie ludzkiej potrzeby intymności i partnerstwa. Pod tym względem rodzina pozostanie kamieniem węgielnym współczesnego społeczeństwa.
BIBLIOGRAFIA:
1. „Postawy Socjologii” H. Januszek i J. Sikora, WAE w Poznaniu, 2000
2. „Wstęp do socjologii” N. Goodman, Zysk i S-ka, Poznań, 1997
3. „Wiedza o społeczeństwie” A. Moniak, EMPIK, Poznań, 1997
4. „Rodzina a struktura społeczna” pod red. Ż. Tyszki, Bydgoszcz, 1984
5. „Podstawy psychologii, pedagogiki i socjologii” Z. Putkiewicz B. Dobrowolska
i T. Kukołowicz